Уырыссаг нывк.хазната

Пълан

Темæ: Уырыссаг нывкæнынады хæзнатæ. (презент.)

Нысан: Дарддæр зонгæ кæнын скъоладзауты Уæрæсейы культурæйы минæвæрттимæ,аивады дæснытимæ - зындгонд нывгæнджытимæ; дзырдбаст зæрдыл æрлæууын кæнын, ног лексикæйæ ныхасы раст пайда кæнынмæ арæхсын; скъоладзауты хи хъуыдытæ зæгъыныл фæцалх кæнын; ахуырдзаутæм гуырын кæнын цымыдисдзинад Уæрæсейы культурæмæ, нывкæнынадмæ, нывгæнджытæм.

«Нывгæнæг ныв кæны, цы уыны, уый нæ,

фæлæ цы ‘нкъары, уый».

Пабло Пикảссо

Урочы цыд:

I. Бацæттæгæнæн рæстæг.

Уæ бон хорз!

Цалдæр урочы дæргъы мах ныхас кæнæм культурæйы тыххæй. Базонгæ стæм зындгонд уырыссаг фысджытæ æмæ поэтты сфæлдыстадимæ, сæ литературон хæзнатимæ, зындгонд композиторты сфæлдыстадимæ, сæ диссаджы рæсугъд музыкæимæ.

Абон та мах дарддæр зонгæ кæндзыстæм Уæрæсейы культурæйы минæвæрттимæ – нывкæнынады дæснытимæ, цыбыртæй базонгæ уыдзыстæм цалдæр нывгæнæджы сфæлдыстадимæ; нæ зæрдыл æрлæууын кæндзыстæм дзырдбаст.

Фæлæ уал нæ рацыд æрмæг нæ зæрдыл куы æрлæууын кæниккам, уый мæ фæнды.

II. Хæдзармæ куыст сбæрæг кæнын.

Текст «Петр Чайковский»-мæ раттын фæрстытæ:

1. Чи уыдис Петр Чайковский? (гениалон композитор)

2. Чайковский цы фæцис каст æмæ кæм?

(Бетъырбухы Уæлдæр юридикон скъола)

3. Чи ахуыр кодта йемæ юридикон скъолайы?

(В.А.Серов æмæ К.К.Победоносцев (впоследствии видный

Государственный деятель)

4. Йæ зындгонддæр уацмыстæ цавæртæ сты? (оперæтæ «Евгений

Онегин», «Иолантæ», балеттæ «Лебединое озеро», «Щелкун-

чик», «Спящая красавица», фортепианон цикл «Времена года»

æмæ æнд.)

5. Цавæр фæсарæйнаг университет радта композиторæн профес-

соры ном? (Кембриджы университеты профессоры ном)

6. Цавæр зындгонд уæрæсейаг композиторты ма зонут?

(Рубинштейн А., М. Мусоргский, Глинка, Римский-Корсаков, А.Бородин æмæ æнд.)

7. Байхъусын П.Чайковскийы муз.уацмыстæм æмæ зæгъын, куыд

хуыйнынц? («Лебединое озеро», «Щелкунчик»,

«Времена года»)

8. Цы дæтты сымахæн та музыкæ?

III. Ног æрмæг.

Ахуыргæнæг:

Музыка дает душевное спокойствие, рождает в нас приятные чувства, услаждает наш слух. Но не только музыка нам доставляет приятные минуты, но также живопись и художественная литература. Все это относится к культуре.

Алы бæстæйы культурæйы райрæзтæн дæр ис йæхи дуг. Уырыссаг культурæйæн уый æнæмæнгæй у ХIX æнус. Ацы дуджы дунейыл айхъуыстысты А.С.Пушкин æмæ М.Ю.Лермонтов, Гоголь æмæ Куприн, Чехов æмæ Тургеневы нæмттæ.

Музыкалон Олимпы бацахстой сæ бынæттæ П.Чайковский æмæ Глинка, М.Мусоргский æмæ Римский-Корсаков æмæ бирæ æнд.

Уæдæ нывкæнынады ног фæндæгтæ байгом кодтой И.Репин æмæ Серов, Врубель æмæ Суриков, Перов æмæ Левитан æмæ бирæ æндæр нывгæнджытæ.

Абон мах базонгæ уыдзыстæм нывгæнджытимæ æмæ се сфæлдыстадимæ.

1. Радзурын цыбыртæй И.И.Шишкины тыххæй.

В сокровищнице русского искусства Ивану Ивановичу Шишкину принадлежит одно из самых почетных мест. С его именем связана история отечественного пейзажа второй половины XIX столетия. Произведения выдающегося мастера, лучшие из которых стали классикой национальной живописи, обрели огромную популярность.

Шишкин Иван Иванович родился 25 января 1832 года в Елабуге - маленьком городке, расположенном на высоком берегу Камы. Впечатлительный, любознательный, одаренный мальчик нашел незаменимого друга в своем отце. Небогатый купец, И. В. Шишкин был человеком разносторонних знаний. Интерес к старине, природе, к чтению книг он прививал и сыну, поощряя в мальчике любовь к рисованию, пробудившуюся очень рано. В 1848 году, не закончив казанской гимназии, юноша вернулся в отчий дом.

В 1852 году Шишкин поступает в Московское училище живописи и ваяния, получает хорошую подготовку под руководством А. Н. Мокрицкого. В 1856-1860 годах он продолжает обучение в Петербургской Академии художеств у С. М. Воробьева. В училище сразу определилось влечение Шишкина к пейзажу. "Пейзажист - истинный художник, он чувствует глубже, чище",- записал он несколько позже в дневнике. "Природа всегда нова ... и всегда готова дарить неистощимым запасом своих даров, что мы называем жизнь. Что может быть лучше природы ...".

2. Текст кæсыны размæ дзырдуатон куыст бакæнын, 2-3 дзырдимæ

Дзырдбæстытæ æрхъуыды кæнын.

Нывкæнынад - живопись

Пейзажист - æрдзы нывтæ чи æвдисы, ахæм нывгæнæг

Сабибонтæ - детство

Æмдугон - современник

Цæст уайтагъд ацахста – сразу бросилось в глаза

Нæзы - сосна

Ахорæнтæ - краски

Удыхъæд - душеные качества, характер

Сфæлдыстад - творчество

Аивад - искусство

Æнкъарын - чувствовать

3. Бакæсын текст И.Шишкины тыххæй, ратæлмац æй кæнын,

фæрстытæн раттын дзуæппытæ.

1) Шишкин цавæр нывтæ кодта?

2) Йæ зындгонддæр ныв цавæр у? («Утро в сосновом бору»)

3) Ирон нывгæнджытæй дæр исчи æрдзы нывтæ кодта? (Къоста «Æрдзон хид», «Тебердайы ком», «Зихъарайы æфцæг»).

4) Ссарут тексты фразеологизм. (цæст уайтагъд ацахста)

5) Цы хонæм фразеологизмтæ? (æнгом дзырдбæстытæ, кæцыты

Нæй кæрæдзийæ фæхицæнгæнæн)

6) Фразеологон дзырдбæстытæн ссарын сæ нысаниуджытæ дыккаг

цæджындзы.

$цардæй тъæпп хауы опустошил (ницыуал ис) @

=йæ зæвæттæ æрттывтой упрекнул уайдзæф кæнын #

*йæ зæрдæ дары ни в чем не нуждается тынг хорз цæры $ &йæ сæрæн нал уыдис очень быстро тынг тагъд лидзын =

+йæ къух нæ амоны растерялся нал зыдта, цы ма кæна &

#цæстмæ бадардта надеется æууæнды, ныфс ис *

@йæ бынæй рухс суагъта нуждается, бедствует нæй мæгуыр +

4. Ахуыргæнæг (кæнæ скъол.информаци нывгæнæджы тыххæй)

Нывгæнджытæй бирæтæ æвдыстой се сфæлдыстады æрдзы нывтæ. Фæлæ æрмæст æрдз нæ гуырын кодта адæймаджы зæрдæйы рæсугъд æнкъарæнтæ, фæлæ ма царды æндæр нывтæ дæр.

Фенæм ма уæдæ, Кустодиев Барисы та цы разæнгард кодта.

Кустодиев Борис Михайлович (1878–1927), русский художник. Родился в Астрахани 23 февраля 1878 в семье преподавателя духовной семинарии. Впервые увидев картины настоящих живописцев, юный Кустодиев был потрясен. Он твердо решил стать художником. Окончив в 1896 году духовную семинарию, Кустодиев едет в Петербург и поступает в Академию художеств. Занимаясь в мастерской И. Е. Репина. А.Кустодиев невероятно быстро для молодого художника, но заслуженно завоевал славу портретиста у прессы и заказчиков. Однако, по мнению А. Бенуа:

«…настоящий Кустодиев — это русская ярмарка, пестрядина, „глазастые“ ситцы, варварская „драка красок“, русский посад и русское село, с их гармониками, пряниками, расфуфыренными девками и лихими парнями… Я утверждаю, что это его настоящая сфера, его настоящая радость…».

5. Бакæсын текст Кустодиевы тыххæй, ратæлмц æй кæнын.

Действительно, он увлеченно работал над картинами, посвященными изображению старой русской жизни. Воссоздавал характерные русские женские типы в картинах «Купчиха», «Девушка на Волге», «Красавица» (все 1915). Живопись его делалась все более красочной, приближаясь к народному искусству. Итогом стала «Масленица» (1916) - идиллическая панорама праздника в русском провинциальном городе.

Он рисовал на разные лады темы масленицы в картинах «Балаганы» (1917), «Масленица» (1919), «Зима. Масленичное гулянье» (1921) и даже в своем замечательном портрете Федора Шаляпина фоном сделал все то же гулянье. Живописал тихую жизнь провинции в «Голубом домике», «Осени», «Троицыном дне». В картинах «Купчиха за чаем» (1918), «Купчиха с зеркалом» (1920), продолжил галерею женских типов, начатую в давней «Купчихе».

Ахуыргæнæг.

Ныр та базонгæ уæм иннæ нывгæнæгимæ.

1. Васнецов Виктор Михайлович (1848–1926) - великий русский художник.

Родился в селе Лопьял (Вятская губерния) 3 (15) мая 1848 в семье священника. Учился в духовной семинарии в Вятке (1862–1867), затем в рисовальной школе в Петербурге и в Петербургской Академии художеств (1868–1875).

Васнецов В.М.- основоположник особого «русского стиля» и модерна.

Живописец Васнецов преобразовал русский исторический жанр, соединив мотивы средневековья с волнующей атмосферой поэтической легенды или сказки. Среди этих живописных былин и сказок Васнецова – картины "Витязь на распутье" ,"После побоища Игоря Святославича с половцами" (по мотивам сказания "Слово о полку Игореве", 1880), "Аленушка" (1881),"Три богатыря" (1898), "Царь Иван Васильевич Грозный" (1897) и мн.других картин.

2. Бакæсын текст Васнецов В.М. тыххæй.

Раттын фæрстытæ текстмæ гæсгæ:

1) Нывгæнæг В.М.Васнецовы куыд хонынц?

(«уырыссаг стилы» бындурæвæрæг)

2)Куыд схонæн ис В.М.Васнецовы нывтæ? (Уырыссаг адæмон

Аргъæуттæ æмæ таурæгътæм иллюстрацитæ).

3) Ирон нывгæнджытæй ма чи ныв кодта ирон сфæлдыстады сюжетæм гæсгæ?

(Тугъанты М. æмæ Дзанайты Азанбег.

Нарты кадджыты сюжетæм гæсгæ).

3. Ныр та нæ зæрдыл æрлæууын кæнæм, дзырдбаст цы у, уый.

Рафыссут ма текстæй миногонтæ, ныр та сæм бафтаут номдартæ, цы нæм рауад? (Дзырдбæстытæ). Цы хонæм дзырдбаст? Фæнысан кæнын сæйраг æмæ дæлбар дзырдтæ. Цы хонæм сæйраг дзырд, цы хонæм дæлбар дзырд?

1) Баххæст кæнын хъуыдыйæдтæ цухгонд дзырдтæй.

Нывгæнæг Иван Шишкин у …, … адæймаг, дары бæзджын … боцъо.

Петр Чайковский уыдис … композитор. А.С.Пушкины уацмыстæм се ‘ргом здæхтой бирæ … композитортæ. Иван Шишкин йæ нывты равдыста … æрдзы нывтæ.

Дзырдтæ спайда кæнынæн: сау, курдиатджын, бæрзонд, тыхджын, диссаджы рæсугъд, зындгонд.

2) Нывгæнджыты нывты сæргæндттæ ратæлмац кæнын, зæгъын, иууылдæр дзырдбæстытæ сты.

Царь леса - хъæды паддзах

В горах Гурзуфа - Гурдзуфы хæхты

Горная речка - хæххон цæугæдон

Деревья у ручья - бæлæстæ цæугæдоны цур

В гостях у генерала - уазæгуаты инæлармæ

Дарья убирает сено - Дарья æфснайы хос.

Девочка с цветами - чызг дидинджытимæ

Царевна у окна - паддзахы чызг рудзынджы цур

Книжная лавочка - чингуыты дукани

Верхушки сосен - нæзыты цъуппытæ

Цы диссаджы рæсугъд зæрдæмæдзæугæ нывтæ федтам, уыдон уын уæ зæрдæты ницавæр æнкъарæнтæ сæвзæрын кодтой? Нæ уæ фæнды лæмбынæгдæр акусын иу нывимæ? Æрбакæсут ма фæйнæгмæ.

3. Бакусын И.И.Шишкины ныв «Утро в сосновом лесу»-йыл,

дзуапп раттын фæрстытæн:

1. Цавæр афон æвдыст цæуы нывы»? (Райсом)

2. Цы æвдыст цæуы ацы нывы? (Хъæд)

3. Цавæр бæлæстæ зайы ацы хъæды? (нæзы бæлæстæ)

4. Нывы иу ран ирддæр у, цæмæн у афтæ? (Бæлæсты æхсæнты хур кæсы)

3. Куыд уæм кæсы,бæлæстæ цæмæн сты саст? (Тыхджын дымгæ)

4. Цавæр ахорæнтæй пайда кæны нывгæнæг?

5. Бæлæстæй уæлдай ма цы уынут нывы? (Арсытæ)

6. Цал арсы лæппыны ис нывы?

7. Иунæгæй цы лæппын арс лæууы, уый кæдæм кæсы? (Дардмæ, хур кæцæй кæсы, уырдæм)

8. Иннæ дыууæ лæппыны та цы ми кæнынц? (Саст бæласы хъæдыл хъазынц)

9. Мадæл арс тызмæг цæмæн у? (Тæрсы, йæ лæппынты йын исчи

куы бахъыгдара, уымæй)

10. Чи сныв кодта ацы сырдты? (К.Савицкий)

А знаете ли вы, что Иван Шишкин вовсе не в одиночку написал свой шедевр, посвященный медведям в лесу. Интересный факт состоит в том, что для изображения медвежат И.Шишкин привлек известного анималиста Константина Савицкого, который с задачей справился превосходно. Шишкин достаточно справедливо оценил вклад компаньона, поэтому попросил его поставить свою подпись под картиной рядом со своей. В таком виде полотно «Утро в сосновом лесу» и привезли Павлу Третьякову, который успел купить картину у художника в процессе работы. Увидев подписи, Третьяков возмутился: мол, картину он заказывал Шишкину, а не тандему художников. Ну и распорядился смыть вторую подпись. Так и выставляют картину с подписью одного Шишкина.

11. Цæмæй хицæн кæны ацы ныв Шишкины иннæ нывтæй? (нывы

æвдыст цæуынц сырдтæ).

12. Цавæр æнкъарæнтæ уæм æвзæрын кæны ныв, цы дын дæтты: цин, тæригъæд (жалость), сæрыстырдзинад (гордость), æрхæндæг хъуыдытæ (грустные мысли); удæнцой (душевное спокойствие)?

12. Куыд уæм кæсы, цы равдисынмæ хъавыдис нывгæнæг йæ куысты?

Дзырдтæ спайда кæнынæн: мадæл арс, арсы лæппынтæ, хуры тынтæ, тыхджын дымгæ, нæзы бæлæсты ‘хсæнты, зæронд бæлас,

афæлдæхта, асаст.

IV. Хатдзæгтæ скæнын.

1. Цы базыдтат абон ногæй?

Бакæсын зындгонд нывгæнæг Пабло Пикассойы ныхæстæ:

«Нывгæнæг ныв кæны, цы уыны, уый нæ, фæлæ цы ‘нкъары, уый».

1. Ратæлмац кæнын.

2. Раст уæм кæсынц ацы ныхæстæ, цæмæн?

Композиторæн йæ зæрдæйы сæвзæрынц музыкæйы зæлтæ, фыссæгæн - алыхуызон сюжеттæ, нывгæнæгæн та йæ алыхуызон æнкъарæнтæй райгуырынц зæрдæагайгæ (проникновенные, чудесные) нывтæ.

Алы нывгæнæг дæр йæ нывæй исты зæгъынмæ фæхъавы.

Йæ зæрдæйы цы æнкъарæнтæ сæвзæры, уыдон йæ нывы æвдыст æрцæуынц.

3. Зæгъут-ма, кæмæй æмæ цæмæй хъæздыг у нæ культурæ?

(Нæ бирæ курдиатджын фысджытæй, композитортæй, нывгæнджытæй æмæ сæ диссаджы сфæлдыстадæй).

V. Хæдзармæ куыст. Цыбыр нывæцæн ныффыссын И.Шишкины ныв «Утро в сосновом лесу»-мæ гæсгæ.