Употребление личных местоимении в кумыкском языке

Дарсны аты : Бет орунчаланы тюрлениши.

Мурады: 1) билмек- бет орунчаланы гьакъында англав.

2) болмакъ- бет орунчаланы жумлада башгъа тил частлардан айырып болмакъ.

3) халкъны авуз яратывчулугъуна яшланы иштагъын бакъдырмакъ.

Дарсны барышы.

I. Дарсгъа гиришив.

Яшлар булан сорашып, дарсгъа гьазир этив. Тептерлеге числону,классда иш, дарсны аты.

II.Гетген дарсны такрарлав.

Гёрюв диктант.

1)Доскада берилген жумлалагъа герекли орунчаланы къошуп, санавун гёрсетим тептерлеге язалар.

1. ____(Биз) Ватаныбызны бек сюебиз, _____(ол) бизге бек аявлу.

2.____(Мен) тангала_____(сизге) гележекмен.

3.____(Ону) артындан етишмеге сюйген эдим,етишип болмадым.

4. Эртен____ (ону) булан Абакар да гелди.

5.Алини белакъ гидивю бар,_____(о0 эртенлер абзарда чабып айлана.

6.Камил _____(огъар) экмек гесек узата. (Язып битген сонг, фронтальный опрос юрюле.

Соравлар.

1. Орунча деген недир? (Предметлени, предметлени белгилерин,санавун англатып оланы атларын гёрсетмейген сёзлеге орунча деп айтыла).

2. Орунча къайсы тил гесимлени орнуна къоллана? ( Орунчаны,атлыкъны, сыпатлыкъ, санавлукъну, орнуна къоллана)

Масала: (доскада жумлар). Орунчалар къайсы тил гесимлени орнуна къоллангъан?

1).Олар(атлыкъ) сагьат сегизде макътапда болма герек.

2).Шо( сыпатлыкъ) яшны жыйында макътай эди.

3).Шончакъы(санавлукъ) алма магъа да берди.

4.Маъналарына къарап орунча нечик бёлюклеге бёлюне?

(бет, сорав, байлавчу, гёрсетив,белгилевчю,белгисиз,мюлк, инкарлыкъ)

5. Къайсы орунчалар булан биз таныш болдукъ? (Бет орунча)

6. Гъар бетде орунча нени англата? (1бет-сёйлевчюню (мен, биз), 2 бет- тынглавчуну- (сен, сиз),

3 бет- оьзюню гьакъында сёйленеген предметни англата (о, олар).

III. Янгы дарс.

Яшлар, сиз бет орунчаны гьакъында хыйлы затлар айтдыгъыз. Биз бугюн бет орунчаны тюрленише гьакъында сёйлежекбиз.

Доскада.

Бет орунчаланы гелишлеге гёре тюрлендирегенде, бир-бир орунчаланы айтылышы ва язылышы алышына, бет орунчалагъа гелиш суффикс къошула.

1)Мен,сен – Еслик ва Тюшюм гелишде И деген гелиш суффикс къошула.

2)Мен, сен – Багъым гелишде Н авазы тюше, ва Е авазы суффиксни А авазы тагьсир этип А авазгъа айланып къала.

3) 3 бетни текликде О орунчасы Багъып гелишде( – гъар) суффикс къабул эте.

Шо О орунчагъа Ер ва Чыгъым гелишде 3 бетни мюлк суффикси булангъы атлыкъда йимик – нда, - ндан суффикслер къошула.

4). Биз, сиз – Еслик ва Тюшюм гелишде ИН суффикси къабул эте.

IV.Беклешдирив.

Гьла мен айтгъан затланы сиз нечик англагъанны билмек саялы доскадагъы жумлаларда скобкаларда берилген орунчаланы тийишли гелишде салып, суффикслерин гёрсетип айтыгъыз. Разбор этип битгенде тептерлеге гёчюребиз.

1) Лайла ( мен) къызардашым.

2).Шамиль ( биз) булан топ ойнай.

3)Анабыз (биз) школагъа барагъанда ёлну ортасы булан юрюмегиз деп айта эди.

4)Биз (о) айтгъанындан чыкъмайбыз.

5)Яшлар (сен) къарап кёп къалдылар.

V.Оьзбашына иш. Тапшурув 146.

Яшлар тапшурувну нечик этгенин тергейбиз. (Фронтальный опрос) .

VI.Авуздан иш.

Доскада айтывлар бериле.

1)Сен бий, мен бий –атгъа бичен ким салар?

2)Атанг аюв буса, сен арслан бол.

3)Къызым сагъа айтаман, гелиним сен тынгла.

4)Душман сени таш булан,сен душманны аш булан.

(Нечик жумлалар язылгъан ? Айтывлар)

Айтывлар булан къумукъ адабият да къайсы жанр да къаршы бола ( Халкъ авуз яратывчулукъда.)

Шу айтывларда не булан къаршы болдукъ? Орунчалар булан)

VII. Дарсны беклешдирив.

Сорав. Гелишлеге гёре тюрленгенде бет оручнаны къайсыларыны язылышы ва айтылышы алышына?

( Мен, сен деген орунчалар Багъым гелишде магъа, сагъа деп айтыла ва языла.

О деген орунчагъа Багъым гелишде – гъар деген суффикс къошула.

Ер ва Чыгъым гелишлеоде 3 бетни мюлк суффикси булангъы атлыкъда йимик –нда, - ндан суффикс къошула.

VIII. Яшланы къыйматлав.

IX. Уьйге иш.