Саба?ты? та?ырыбы: Тіл туралы Абайды? к?з?арасы
Абай ?ле?деріні? поэтик тілдерін ауыз ?дебиеті, ?зінен б?рын?ы,
?з кезіндегі тарихи ?дебиет тілдерімен салыстыра зерттегенде, с?йлемні? жалпы ??рылысына,
ма?ынасына ?атысы жо? кездейсо? с?здерді? кездеспейтінін, ?рбір с?з, ?рбір
образдары с?йлемдегі ойды? бір керегіне жарап, айтайын деген пікірлеріне дайын
байланыстылы?ын, с?йлемде с?з орындары ауыстырылса, оларды? ?зі де белгілі бір
за??а с?йенетіндігін к?рдік.
М?ны? негізгі себебі, ?рине а?ынны? таланты, сезім к?шімен
байланысты. ?андай а?ынды алса? та, ?з сезгенін, ?з ой-пікірін айту ?шін с?зді
к?ні б?рын іздемейді, с?з ой мен сезімге ере туады. А?ындар ?р кезде тере? ойды
тол?ы?ан сезімге суарып, с?з ар?ылы жары??а шы?арады. Сонды?тан поэзияны? тілі
- ой-пікірді? тілі ?ана емес ж?не сезімні? де тілі. «Жазушы образ ар?ылы
ойлайды» дейтін Белинскийді? ж?рт?а м?лім формуласыны? м?ні осында.
А?ын-жазушыларды? образдарында ой мен сезім ?июын таптырмай,
?рдайым жымдасып жатады. Жай ?ара с?з, ?ылымды? ма?алалардан поэзия, к?ркем ?ара
с?зді? тілдеріні? айырмашылы? жа?ы да осында.
К?ркем тіл ой ?ана емес, сезімні? к?ле?кесі екенін Абай да
жа?сы т?сінген. Сонды?тан да ол:
«Ет ж?рексіз ерні?ні? айтпа с?зін,
Тіл ?йренген н?псіні? ?у мінезін.» -
(Абай, І том, 205-бет)
дейді. Біра? б?л айтыл?андардан а?ындар ?не-бойы тек сезімні?
жетегіне ере береді деген ??ым тумауы керек. С?з тал?ау, с?з та?дау ?дайы ой
тол?ыны, сезім т?йсінгеннен туса да, негізінде солай бол?анмен, ?сіресе жазба ?дебиетті?
?кілдерінде ?з шы?армаларыны? тіліне айры?ша к??іл б?лу, ж?ндеу оларды?
творчестволы? ж?мыстарында ерекше орын алады. Саналы т?рде ?з е?бектеріне сын к?зімен
?арап, талай с?зді сызып, талайын ?шіріп, оларды? орнын, ой-сезімін д?л бере
алады деген бас?а с?здермен алмастыруды біз Пушкин, Лермонтовтар т?різді ?лы а?ындарды?
?олжазбаларынан да жиі ?шыратамыз. Сонымен ?атар тіл м?селесіне м?дениетті а?ындарды?
саналы т?рде ?арап ж?не ?лкен м?н беретіндіктеріне орыс, не бас?а елдер ?дебиет
тарихынан да ай?ын к?руге болады.
Пушкин 1835 жыл?ы ?зіні? Дуров?а жаз?ан хатында «. С?з не??рлым
т?сінікті болса, ол со??рлым жа?сы. Е? негізгі н?рсе - шынды?, шын ниет.»
дейді (230).
Д?л осы пікірді оны? замандасы Баратынский де айтады: «.
Егер с?з туралы то?талса?, біз жаз?анда бір-бірімізге ойлан?ан ойымызды жеткізу
?шін жазамыз, егер оны д?лдеп айтпаса?, бізді? ойымызды бас?алар ?ате т?сінуі,
не м?лде т?сінбеуі м?мкін. Онда не ?шін жазды?.» (231).
«. Жаз?аны?ызды ?олдан келгенше т?сінікті етіп жазы?ыз. ?андай
ойды айтпа?сыз, оны? б?рі бір. Айтпа?ы?ыз жа?а, б?рын ешкім ?оз?ама?ан н?рсе
болса, н?р ?стіне н?р, ол жа?а пікірді айту ?шін ?олданатын с?здері? еш уа?ытта
т?сініксіз, жасалынды с?з болмасын.» (232).
Бізді? ?аза? ?дебиеті тарихында, жалпы искусство, поэзия,
оны? тілі туралы жо?ар?ы аттары атал?ан классиктерді? ой-пікірлеріні? д?режесінде
пікір айт?ан е? бірінші а?ын Абай болды.
«Ма?сатым - тіл ?стартып, ?нер шашпа?,
Наданны? к?зін ?ойып, к??ілін ашпа?.
?лгі алсын деймін ойлы жас жігіттер,
Думан, сауы? ойда жо?, ?уел баста-а?.»
(Абай, І том, 82-бет)
деп а?ын ?зіні? о?ушыларымен сырлас?ан бір ?ле?інде ?ле?
жазуды? алдында т?р?ан екі ма?сатын ашып айтып, «тіл ?старту» м?селесін бірінші
орын?а ?ойса, екінші ?ле?інде:
«?ле? - с?зді? патшасы, с?з сарасы,
?иыннан ?иыстырар ер данасы.
Тілге же?іл, ж?рекке жылы тиіп,
Теп-тегіс ж?мыр келсін айналасы.
Б?тен с?збен был?анса с?з арасы,
Ол - а?ынны? білімсіз бейшарасы.
Айтушы мен ты?даушы к?бі надан,
Б?л ж?ртты? с?з танымас бір парасы».
«?ле?ге ?ркімні?-а? бар таласы,
Сонда да соларды? бар та?дамасы.
Іші алтын, сырты к?міс с?з жа?сысын,
?аза?ты? келістірер ?ай баласы.»
(Абай, І том, 78-бет)
Ж?не бір ?ле?інде:
«?ле? деген - ?р с?зді? ?насымы,
С?з ?осарлы?, орайлы жарасымы.
С?зі т?тті, ма?ынасы т?зу келсе,
О?ан кімні? ?насар таласуы.» -
(Абай, І том, 81-бет)
деп, ?ле?, с?з, тіл деген не н?рсе, оларды? ?р?айсысына ?зінше
аны?тамалар береді.
Абайды? б?лардан бас?а да тіл туралы айт?ан с?здері к?п,
оларды? ?р?айсысынан ?зінді келтіріп жатпай, тек осы с?здерін талдап ?тсек те, ?лы
а?ынны? тілге ?з к?з?арасын тану?а болатын секілді.
Абайды? поэзия?а тілі жа?ынан ?оятын шарты е? алдымен «же?ілдік»
(т?сінікті), «ж?рекке жылы тию» (сезімге ?сер ету), «ма?ынасыны? т?зу келуі».
Осыларды жина?тай келіп, Абайды? ?зі ?алдыр?ан формуласымен айтса?, «іші алтын,
сырты к?міс» жа?сы с?з, міне, поэзия-?ле?ні? тілі. Б?л формула с?здерді? т?сініктілігін
де, ?демілігі, сезімге ?сер ету жа?ын да, мазм?ныны? тере? болуын да толы? ?амтиды.
С?з д?лдігін б?затын екі?штылы?, т?сіну, ??ымды ауырлататын жасандылы?, с?з, с?йлемдерді?
к?ркемдік ?асиеті, мазм?нын с?йылтатын ма?ына?а ?атысы жо?, орынсыз шет с?з ?олданушылы?,
б?рін де Абай ?ле?ні? ??нын т?сіретін н?рсе деп ?атты сынады, мейлінше ?арсы
болды.
«Б?тен с?збен был?анса, с?з арасы,
Ол а?ынны? білімсіз бейшарасы» -
(Абай, І том, 78-бет)
дейді. С?йтіп Пушкин, Тургенев, Лермонтов, Белинский, та?ы
бас?аларды? тіл туралы айт?ан ??нды пікір, ?рнекті ?лгілеріне д?л келетін
ой-пікірді ?аза? ?дебиет жа?дайына лайы?тап, кейінгі ?рпа??а ?негелі с?з ?алдырушы
?аза?та бірінші а?ын Абай болды.
Б?л пікірді жо?ар?ы орыс жазушыларыны? с?здерін о?ып, сонан
кейін айтты ма? ?лде б?л ?орытынды?а а?ын ?з ба?ылауымен келді ме? Міне, осыны?
жігін аша кетелік.
Екі елді? а?ындарыны? д?л келген кейбір с?з, образ, не с?йлем,
не кейбір афоризмдеріне ?арап, мынау анадан ал?ан екен деп оп-о?ай шола? ?орытынды
жасаушылар к?п болады. Біз ол пікірлерден аула?пыз. ?дебиет тарихында, ?сіресе
ауыз ?дебиетінде бір сюжетті? бір-бірімен ешбір байланысы жо? екі елде де
кездесе беретіні т?різді, д?лме-д?л, не о?ан жа?ын келетін ой-пікір, образды с?з,
с?йлем, афоризмдер де ?дебиетте кездесе береді.
?аза?ты? «Елу жылда ел жа?а, ж?з жылда ?азан» деген м?телі,
не татарды? «бірде олай, бірде б?лай д?ние шолай айнала» дейтіні - «Барлы? н?рсе
?згереді, бір ?алыпта т?рмайды» дейтін Гераклитті? с?зін о?ы?анды?тан айтылды
деуге болмайтыны ?зінен-?зі ай?ын н?рсе. Біра? мазм?ндарында еш ?згешелік жо?.
Сол мазм?нды хат білмейтін ?аза? та, татар да бас?а с?збен айтып берген. «К??ілдегі
к?рікті ойды? ауыздан шы??анда ??і ?ашады» дейтін Абайды? ?зі айт?ан ?йгілі
афоризміні? мазм?нын д?лме-д?л т?рде 1934 жылы Горький ?лгенде жаз?ан ма?аласында
французды? ата?ты жазушысы Ромен Роллан айтты. Ол ?зіні? ма?аласын «.Горькийді?
?лгенін естігендегі к?йінішімді айтып беруге тілім жетпейтін секілді. Сонды?тан
ол туралы ?уелде м?лде еш н?рсе жазбайын деп бір ойладым.» деп бастайды. Жо?ар?ы
афоризмде де осы пікір. Біра? Р.Роллан да Абайды о?ы?ан жо?. М?ндай кездейсо? д?л
келу бола беруі м?мкін.
Сонды?тан тіл туралы Абайды? пікірлеріні? орыс классиктеріні?
айт?ан пікірлерімен д?л келулері - не еліктеу, не оларды? пікірін ?айталау
емес, ?з ?орытындысы, ?з ба?ылауларыны? н?тижесі. М?ны? негізін е? алдымен
Абайды? ?з творчествосынан, ?зіні? жалпы ?мірге, сол ?мірді? с?улесі бол?ан
искусство - ?дебиетке к?з?арасынан іздеуіміз керек.
?аза? тарихында искусство, поэзия ?зіні? не н?рсе екендігін,
кім ?шін керектігін бірінші рет Абайдан естіді. О?ан дейін ?аза?ты?
искусствосы, ?дебиеті ешкімнен еш?андай ба?а ал?ан емес. Абайды?:
«Ту?анда д?ние есігін ашады ?ле?,
?ле?мен жер ?ойнына кірер дене?.
?мірдегі ?ызы?ты? б?рі ?ле?мен,
Ойланса?шы, бос ?а?пай, еле?-селе?» -
(Абай, І том, 81-бет)
деді. Бір жа?ынан а?ын ?аза?ты? ?з ?міріндегі поэзияны? ?андай
ролі барлы?ын к?рсетсе, екінші жа?ынан а?ынны? искусство?а берген, ?зінше жалпы
ба?асы болатын.
Ал?аш?ы коммунизм ?о?амынан бері искусство ?рі ?мір с?улесі,
?рі адам тіршілігіні? бір ??ралы болып, адам ?о?амны? даму тарихымен бірге
жасасып келеді. ?ай д?уір, ?андай ?о?амды алса? та, искусствосы жо? елді тарих
білмейді. М?дениеті т?менгі сатыда т?р?ан елдерді? искусствосы да т?менгі д?режеде
болады, ол - с?зсіз. Біра? болады. ?зінше, сол елді? рухани ж?не тіршілікті?
бір ??ралы боп ж?мыс ат?арады десек, Абайды? искусство туралы айт?ан жо?ар?ы
пікірі осы?ан д?л келеді.
Айры?ша то?тап, ?н искусствосы туралы жаз?ан ?ле?інде ?нні? ?р
т?ріне Абай ??нды-??нды ба?алар береді.
«К??іл ??сы ??й?ылжып шартарап?а,
Адам ойы т?рленіп ау?ан ша?та,
Сал?ан ?н - к?ле?кесі сол к??ілді?,
Тактысына билесін ол ??ла??а.
Шыр?ап, ?ал?ып, сор?алап, тамылжиды,
Ж?рек тербеп оятар баста миды.
Б?л д?ниені? л?ззаты б?рі сонда,
Ойсыз ??ла? ала алмас ондай сыйды.
?йы?тап жат?ан ж?ректі ?н оятар,
Оны? т?тті, орал?ан м?ні оятар.
Кейі зауы?, кейі м??, дертін ?оз?ап,
Жас балаша к??ілді жа?сы уатар.
Адам аз м?ны біліп ?н саларлы?,
Ты?даушы да аз ол ?ннен б??ра аларлы?.
М??мен шы??ан орал?ан т?тті к?йге
Жылы ж?рек ?айда бар ?оз?аларлы?.
К?бінесе, ?н басы келеді ащы,
«Кел, ты?да!» деп ?згеге болар басшы.
Керім тол?ан тауысар, ?а??ыр-к??гір,
Сол жеріне ойы?мен араласшы!
?нні? де естісі бар, есері бар,
Ты?даушыны? ??ла?ын кесері бар.
А?ылдыны? с?зіндей ойлы к?йді,
Ты?да?анда к??ілді? ?сері бар.»
(Абай, І том, 187-бет)
«Алты ?ле?мен білдірдім ?нні? жайын» деп а?ынны? ?зі айт?андай,
жалпы ?нге, оны? ?р т?ріне берген ба?асы осы алты шума?та т?гел ?амтылады.
Сонды?тан бас?а ?н туралы ?ле?деріне то?талмаса? та болатын т?різді.
Абай искусствоны? ?ай т?рі болсын оны? м?нін, ?зіне т?н
ерекшелік ?асиеттерін тере? ??ынды. «Шын м?ніндегі искусство не? Ол ?алай
жасалынады, ?алай жасау керек? Оларды? ?леуметтік м?ні ?андай?» деген с?ра?тар?а
жауап іздеп, д?рыс ба?а бергендігін жо?ар?ы ?зінді келтірген «Ту?анда д?ние
есігін ашады ?ле?», «?ле? - с?зді? патшасы, с?з сарасы», «К??іл ??сы ??й?ылжыр
шартарап?а» деген ?ле?деріні? ?здері-а? д?лелдейді. ?н, ?ле?, жырларды Абай ?те
жо?ары ба?алап, а?ындарды? шын ?з м?ніндегі искусство жасауларын, ?ле?ні?
искусстволы? д?режесін жо?ары к?терулерін талап етіп, ба?асын т?мендетуге, ?ле?ні?
беделін т?сіруге себепші жайттарды? ?андай т?ріне болса да Абай аяусыз со??ы
беріп, ?атты к?рес ашты.
«Б?рын?ы ескі биді т?рсам барлап,
Ма?алдап айтады екен с?з ?осарлап.
А?ындары а?ылсыз, надан келіп,
К?р-жерді ?ле? ?ыпты жо?тан ?армап.
?обыз бен домбыра алып топта сарнап,
Ма?тау ?ле? айтыпты ?ркімге арнап.
?р елден ?ле?менен ?айыр тілеп,
Кетірген с?з ?адірін ж?ртты шарлап.»
(Абай, І том, 78-бет)
деп Абай та?ы бір ?ле?інде біреулерді ма?тап мал табатын а?ындарды
«с?з ?адірін кетірушілер» деп ?атты шенесе, екінші ?ле?інде:
«Сый д?метпе, берсе алма еш адамнан,
Не? кетеді жа?сы ?ле?, с?з айт?аннан.
С?йінерлік адамды с?й, ?ызмет ?ыл,
Аула? бол ?нін сатып а?ша ал?аннан».
(Абай, І том, 82-бет)
деп жо?ары сатыда?ы, шын искусство поэзия жасауды? жолын к?рсетіп,
бас?алар?а а?ыл береді.
Біра? Абай «искусство искусство ?шін» деген пікірден аула?.
Жо?ар?ы д?режедегі поэзия жасаса, ?ле?ні? ?адірін т?сіретін «к?р-жерді» с?з
етуден, «ма?тап мал табамнан» аула? бол дегенде, поэзияны? ма?сатын а?ын тек ?ана
?демілікті жырлау демейді. Б?л пікірге де Абай ?арсы. Поэзияны? ?леумет ?мірімен
ны? байланысты болып, оны? бір керегіне жарауы ?ажет деген тілекті Абай ?рдайым
бірінші орын?а ?ояды.
Жо?ар?ы тілмен байланысты айтыл?ан:
«Ма?сатым - тіл ?стартып, ?нер шашпа?,
Наданны? к?зін ?ойып, к??ілін ашпа?.
?лгі алсын деймін ойлы жас жігіттер,
Думан, сауы? ойда жо?, ?уел баста-а?.»
(Абай, І том, 82-бет)
дейтін с?зінде «искусство искусство ?шін» деген теория?а ?арсы
екендігін де, ?ле?ді ж?ртшылы? тілегі ?шін жазу негізгі нысанасы екендігін де а?ын
ашы? айтады. А?ын осы пікірін екінші ?ле?інде б?дан да г?рі тере?ірек т?рде
баяндап:
«Мен жазбаймын ?ле?ді ермек ?шін,
Жо?, барды, ертегіні термек ?шін.
К?кірегі сезімді, тілі орамды
Жаздым ?лгі жастар?а бермек ?шін» -
(Абай, І том, 101-бет)
дейді. С?йтіп Абайды? ?ле?ге де, ?нге де ?оятын шарттары -
осылар. Искусство ?леумет ?мірінен тыс, ?з алдына бір н?рсе емес, ?мір
тіршілігі ?шін, о?ушыларын жа?сылы??а, адамгершілікке жетектеп, т?рбие ??ралы
болуы керек м?нарадан ?арап, ж?ртшылы?ты осы к?з?арас?а ?ндейді.
Абайды? тілге зор к??іл б?луіні? негізгі тамыры, міне,
осында, я?ни поэзия, ?ыс?асы искусствоны, оны? ?леуметтік м?нін тере? ??ынуда
жатыр. Поэзияны ?леумет ?міріні? к?шті ??ралы деп танушылы?, сол міндетті ат?ара
аларлы? шын м?нісіндегі с?з искусствосын жасау тілегі осыны ?ажет етсе, ондай
жо?ар?ы сатыда?ы с?з искусствосын жасауда тілді? негізгі ??рал екендігін ??ын?ан
Абай тілді ерекше м?селе етіп ?оймауы м?мкін де емес еді. Сонды?тан да Абай
тілді бірінші орын?а ?ойып, ?ле?ні? ?р с?з, ?рбір с?йлемі ?шін жаны ауырып, бір
с?зді орынсыз ?олданушылар?а аяусыз к?рес ашып («М?нда жо? алтын иек сары ала ?ыз»),
«с?з ?адірін кетірушілерге» ?лтіре со??ы берді. Сонды?тан да біз Абайды? поэзия
тілі ж?ніндегі тере?, ??нды пікірлерін а?ынны? ?з табысы, оны? ?з творчествосы,
?мірге ?з к?з?арасымен тікелей байланысты, т?п тамыры осында дейміз.
