Тема урока: «Олоҥхо –билии барҕа баайа».

Попова Ф.А. – биология учуутала

Данилова Е.С.- саха тылын уонна

литературатын учуутала

9 кылаас. Биология уонна саха литературатын силлиспит уруога.

Тема: «ОлоІхо –билии бар±а баайа».

Ñûàëà: αî îëî²õî îëóêòàðûí, òàáà òóòòàí ÷èí÷èéýð µ³ðµéýõòýðèí

ñàéûííàðûû.

Ñîðóêòàð: 1. αî òîëêóéäóóð, àíààðàð, ÷èí÷èéýð äüî±óðóí ñàéûííàðûû.

2. Á³ë³±µíýí µëýëèèð äüî±óðäàðûí ñàéûííàðûû.

3. Èéý òûëûíàí õîëêóòóê, ëîï – áàà÷÷û ñà²àðà µ³ðýíèè.

4. Èñòýð äüî±óðóí ñàéûííàðûû, ³é – ñàíàà áààéûí õà²àòûû.

Туттуллар тэрилэ: Проектор, проигрыватель, «Дьулуруйар Ньургун Боотур»- граммпластинка, дуоска±а тема аата, білі±µнэн µлэ быраабылата.

Туґаныллыбыт литература:

- «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоІхо. В.Р. Шишигина, М.Е.Максимова. Саха литературата, 9 кылаас хрестоматията, 2006 сыл;

- А.С. Саввинов, Н.А.Аржакова, В.Е.Алексеев, Р.П.Варламова. Саха тірµт культурата, 5 чааґа. Дьокуускай, 1996 сыл;

- Е.П.Чехордуна, Е.П.Иванова. ОлоІхо эйгэтэ; Дьокуускай, 2005 сыл;

Уруок хаамыыта:

Учуутал Å.Ñ.: ¥òµ³ êµíµíýí!Áè´èãè áµãµ²²µ óðóîêïóò óðàòû уруок. Óðóîêïóò óðàòûòà – èêêè ïðåäìåò, ñàõà ëèòåðàòóðàòà óîííà áèîëîãèÿ ïðåäìåòòýðèí ñèëëèñïèò, îë ýáýòýð èíòåãðèðîâàííàé óðóîãà áóîëóî. Áµãµ²²µ óðóîêïóò òåìàòà: “Îëî²õî – áèëèè áàð±à áààéà».Сûàëà: Îëî²õî îëóêòàðûí òàáà òóòòàí, ÷èí÷èéýð µ³ðµéýõòýðè ñàéûííàðûû.

Учуутал Е.С.: - О±олоор, бè´èãè ñàõà ëèòåðàòóðàòûãàð õàííûê îëî²õîíó êûòòà áèëñèáèïïèòèé?

О±олор: Ïëàòîí Àëåêñååâè÷ Îéóóíóñêàé “Äüóëóðóéàð Íüóðãóí Áîîòóð”

Учуутал Е.С.: Áè´èãè бу îëî²õîíó àà±àí, µ³ðýòýí, èñ õî´îîíóí áèëýáèò. Óîáàðàñòàðûíàí ûðûòàí ê³ðáµïïµò. Аны áµãµн ÷èí÷èéýð µëý ûûòàí ê³ðµ³õïµò.

Учуутал Ф.А.: Îíòîí áèîëîãèÿ óðóîãàð õàííûê òåìàíû áàðàí áµòýðäèáèò?

О±олор:Киґи дьардьаматын, уІуохтарын.

Учуутал Ф.А.: Êè´è äüàðäüàìàòûí êûòòà áèëñèáèïïèò. Îííî áè´èãè ó²óîõ ñèëáý´èèòèí àðààñ ê³ðµ²µí ê³ðáµïïµò. £éäµ³õõýéèІ, ó²óîõ ñèëáý´èèòèí õàííûê ê³ðµ²íýðý áààëëàðûé?

Ó²óîõ ñèëáý´èèòèí ê³ì³òµíýí àðààñ õàìñàíûûíû î²îðîáóò. Îíòîí õàìñàíûû òóîõòàí òàõñàðûé?

О±олор: Ñàíààáûòûòòàí, èýéèèáèòèòòýí, îë ààòà êè´è óéóë±àòûòòàí.

Учуутал Ф.А.: Êè´è óéóë±àòà ê³ñò³ð ñèýðãý-ìàéãûãà.

• Áó õàìñàíûûáûòûí, óéóë±àáûòûí ý´èãè áàðáûò îëî²õî±óòóãàð îëî±óðàí á³ë³±µíýí ÷èí÷èéýð µëý ûûòàí ê³ðµ³õïµò. Îëî²õîíó ÷èí÷èéýð ñµðäýýõ èíòýðèý´èíýé, êè´è áýéýòèãýð òóîõ ýðý ñà²àíû àðûéàð óîííà óðóò áèëáýòý±èí áèëýð. ¥ëýáèòèí ñà±àëûàõïûò èííèíý ÷èí÷èéýð µëý ñµðµí áûðààáûëàëàðûí кытта áèëñèýõõýéèІ:

1. Ñûàë-ñîðóê òóðóîðóóòà. 2.Áîë±îìòîëîîõ áóîëóó.3.Òîëêóéäàà´ûí.4.Ûðûòûы. 5.Ñàíààíû à´à±àñòûê ýòèè. 6.Áýéý-áýéý±ý óáààñòàáûë.

¥ëýáèò ñµðµí íüûìàòынан òó´ààííààõ ëèòåðàòóðàíàí õàñû´àí-ê³ðä³³í µëýëýý´èí буолар.

Учуутал Е.С.: Ґлэбит 4 білі±µнэн барыа±а.

1 біліххі киирэллэр: Чехордуна Василина, Беляев Ваня.

2 біліххі киирэллэр: Кузьмина Ира, Яковлева Нария, Петров Андрей.

3 біліххі киирэллэр: Давыдова Люда, Аржакова Паша, Данилов Петя.

4 біліххі киирэллэр: Собакина Чээнэ, Ефремова Сардана.

Áµãµ²²µ óðóîêïóò сµðµí µëýòèí ñà±àëûàõõàéûІ. Ó÷åáíèêòàðáûòûòòàí “Äüóëóðóéàð Íüóðãóí Áîîòóð” îëî²õîíó áóëëóáóò ( 4 страница ).

- Àíû áèëèãèí õàñ áèèðäèè á³ë³õõ³ òóñ-òó´óíàí ñîðóäàõ áýðèëëýð.

Áàñòàêû óîííà èêêèñ á³ë³õò³ð µëý±èòèí ñàõà ëèòåðàòóðàòûí ³òòµòòýí ê³ð³±µò.

¥´µñ óîííà ò³ðäµñ á³ë³õò³ð µëý±èòèí áèîëîãèÿ ïðåäìåòèí ³òòµòòýí ê³ð³±µò.

Áàñòàêû á³ë³õ ñîðóäà±à: - Îëî²õî±î îðäóê ýëáýõòèê õàííûê óóñ- óðàí íüûìà

òóòòóëëàðûé? Áèèð íüûìàíû ê³ð. Äàêààñòàà.

Òµìµêòý î²îð.

Îëî²õî ойуулуур-дьµ´µíнµµр уус-уран ньымаларынан на´аа баай. £éäµµбµт ханнык ньымалар баалларын. Уонна биир ордук элбэхтик туттуллар ньыманы булабыт.

Èêêèñ á³ë³õ ñîðóäà±à: - Îëî²õî±î ³²-äüµ´µí òóòòóëëóóòóí áóë. Äàêààñòàà.

Òµìµêòý î²îð.

Учуутал Ф.А.:

¥´µñ á³ë³õ ñîðóäà±à: - Îëî²õî±î óéóë±à òóðóãà õàéäàõ ê³ñò³ðµé?

Äàêààñòàà. Òµìµêòý î²îð.

Ò³ðäµñ á³ë³õ ñîðóäà±à: Îëî²õî±î õàìñàíûû äýãýòý. Îë õàéäàõ ê³ñò³ðµé?

Äàêààñòàà. Òµìµêòý î²îð.

(білі±µнэн µлэ 15 мµн.устата барар. О±олор µлэлиир кэмнэригэр граммпластинка±а олоІхо толоруута иґиллэр,

проекторынан олоІхо ойууларын слайдата кістір.

Біліхтір µлэлэрин тµмµгµн кылаас иннигэр тахсан кімµскµµллэр).

1 біліх о±олоро: Биґиги сорудахпыт олоІхо±о ордук элбэхтик ханнык уус-уран ньыма туттулларын булуу. ОлоІхо±о ордук µгµстµк тэІнэбил ньымата туттуллубутун буллубут.

Ґлэбит сыала: ОлоІхоттон тэІнэбили булуу, чинчийэн кірµµ.

Сорук:

1. ОлоІхону аа±ыы

2. ТэІнэбиллэри булуу, чинчийии.

Бу «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоІхо±о суруйааччы тас кірµІµн ойуулааґыныгар тэІнэбиллэри туттар.

Холобур: «Тахсан эрэр кµнµм тунал±анын курдук

Тунал±аннаах ньуурдаах,

Киирэн эрэр килбиэнин курдук

Килбиэннээх сирэйдээх,

АдьыІа Сиэр хотун диэн ойохтоо±о эбитэ µґµ»,

Эбэтэр: «Сулана олорор курдук

Субулла±ас муруннаах,

Балтаччы уран барыллаабыт курдук

Барылы ньыгыл быччыІнаах эбит».

Тµмµк: Бу олоІхону аа±ан, чинчийэн баран маннык тµмµккэ кэллибит. Суруйааччы ордук дьон тас кірµІµн ойуулааґыныгар тэІнэбиллэри туттар. Кини айыл±а кістµµлэригэр, кыылга-кітіргі, малга-салга тэІниир.

2 біліх о±олоро: Биґиги сорудахпыт оëî²õî±î ³²-äüµ´µí òóòòóëëóóòóí булуу. ОлоІхо±о іІ-дьµґµІ туттуллуута µгµстµк кістір.

Ґлэбит сыала: ОлоІхо±о іІ-дьµґµІ туттуллубут суолтатын быґаарарга холонуу.

Сорук:

1. ОлоІхону аа±ыы-µірэтии

2. ОлоІхо±о сµрµннээн ханнык іІ-дьµґµІ туттуллубутун булуу, наардааґын.

«Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоІхо±о ордук чуолаан айыл±а±а, тулалыыр эйгэ±э, бухатыыр тас кірµІэр, таІаґыгар-сабыгар, кыылга-кітіргі, туттар малга-салга туттуллар эбит.

Холобур: айыл±а, тулалыыр эйгэ:

Кырыйа кырылыы кітір

Кыґыл кумах кырдайдаах,

Алтан от анньан тахсыбыт

Ара±ас туой – буор ардайдаах.

Ґкэр кµіх от µтµіхтээбит

ҐрµІ туой-буор µрµттээх.

Ара±ас маІан халлаан.

Дьулуруйар Ньургун Боотур тас кірµІэ:

Хатааґыннаах хара ча±ыл

Хатыы-тµтµµ харахтаах эбит.

Харса олорор курдук

Хара субул хаастаах эбит.

Тµмµк: Биґиги бу олоІхону аа±ан, µірэтэн баран маннык тµмµккэ кэллибит. Бу олоІхо±о ордук чуолаан µс іІ туттуллубут эбит: хара, µрµІ, кµіх. Хара – аллараа дойду, µрµІ - µіґээ дойду, кµіх – орто дойду.

3 біліх о±олоро: Биґиги сорудахпыт оëî²õî±î óéóë±à òóðóãà õàéäàõ ê³ñò³ðµн быґаарыы.

Сыала: ОлоІхону аа±ыы, уйул±а туругун быґаарыы, ырытыы.

Сорук:

1. ОлоІхону аа±ыы, ырытыы.

2. Уйул±а туругун чинчийии.

ОлоІхо геройдарын уйул±ата наар биир буолбат эбит, араастаан уларыйар.

Холобур: айманаллар:

«Ґс саха дьону µіскэтэргэ ыйыллыбыт,

Тµірт саха дьону тірітіргі тілкіліммµт

Саха Саарын тойон,Сабыйа Баай хотун икки

Хаанынан ытааннар, хаґыытаґа хааллылар».

Ньургун Боотур уоскутар:

«Ытаама, кукаам, ытааІІын да±аны

Јлбµтµ-іспµтµ ірµґµйµіІ суо±а».

Ньургун Боотур кірдіґір:

«А±а тойонум, аргыый таґый!

Тойон убайым, тохтоо- бол±ой!».

Тµмµк: ОлоІхо геройдарын уйул±алара араас тµґµмэхтэргэ уларыйан иґэр, наар биир турукка сылдьыбат эбит. Уйул±алара хамсаныыларыттан, саІаларыттан кістір. Уйул±а µтµі уонна мікµ санааттан µіскµµр.

4 біліх о±олоро: Биґиги сорудахпыт оëî²õî±î õàìñàíûû äýãýòин булуу.

Сыала: «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоІхо±о хамсаныы дэгэтэ хайдах кістірµн быґаарыы.

Сорук:

1. ОлоІхону аа±ыы, ырытыы.

2. Хамсаныы дэгэтин чинчийии.

Биґиги хамсаныы дэгэтин Ньургун Боотур уобараґыгар кірдµбµт.

Холобур: «Хантас гынна±ына, халлааны хаххалыыр,

Ыгдас гынна±ына, ыйы сабардыыр.

Кµікэс гынна±ына, кµнµ кµлµктµµр».

Бу олуктартан сµнньµ, хомур±ан уонна сарын хапта±айын уІуохтара хамсыылларын кірібµт. ОлоІхо±о хамсаныы іссі маннык ойууланар: хонолдьуйуу, сэгэлдьийии, µімэр-чµімэр µктээґин, сіґµргэстээґин. Манна барытыгар уІуох силбэґиитин араас кірµІэ кістір.

Тµмµк: «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоІхо±о хамсаныы дэгэтин Ньургун Боотур араас хамсаныыларыгар кірібµт. Хамсаныы киґи уйул±атын туругуттан тахсар.

Учуутал Ф.А.: Бу уруокка ханнык тµмµккэ кэллибит.

О±олор: “Äüóëóðóéàð Íüóðãóí Áîîòóð” îëî²õîíó àà±àí, ûðûòàí, ÷èí÷èéýí ê³ð³í ìàííûê òµìµêêý êýëëèáèò. Îëî²õî ñµðäýýõ áààé èñ õî´îîííîîõ àéûìíüû áóîëàð. Îíó àðààñ ³òòµòòýí ê³ðµ³õõý ñ³ï ýáèò:

1. Îëî²õî±î îðäóê ýëáýõòèê òý²íýý´èí íüûìàòà òóòòóëëàð.

2. £²-äüµ´µí òóòòóëëóóòà µãµñòµê ê³ñò³ð.

3. Îëî²õî±î óéóë±à àðààñòààí óëàðûéûûòûí ê³ðµ³õõý ñ³ï.

4. Îëî²õî ãåðîéäàðà èñ òóðóêòàðûãàð, óéóë±àëàðûãàð, ñàíààëàðûãàð äüµ³ðýëýýí õàìñàíûûëàðà ó²óîõ ñèëáý´èèòèí àðààñ ê³ðµ²µòòýí òóòóëóêòàíàð.

Ðåôëåксèÿ:

1. Áó óðóîê òó´óíàí òóñ ñàíàà².

Данилов Петя: ОлоІхо±о уйул±а туруга уларыйыытын биллибит.

Петров Андрей: ОлоІхо±о араас элбэх кістµµ баар эбит.

Кузьмина Ира: ОлоІхо наґаа интэриэґинэй.

Учуутал Ф.А.: ОлоІхо кырдьык да±аны билии бар±а баайа эбит, олоІхоттон билиини ханнык ба±арар предмет іттµттэн чинчийэн ылыахха сіп эбит диэн тµмµккэ кэллибит.

О±олор, бµгµІІµ уруокка кіхтііхтµк кыттыбыккытыгар махтанабыт.

Áó òµìµêòýðòýí ê³ð³ðáµò êóðäóê «Оëî²õî-êèý² áèëèè áàð±à áààéà» эбит.