Мақсаты: а)Оқушылар бойына отансүйгіштік, патриоттық сезімдерді қалыптастыру және салауатты өмір салтын насихаттау.
б) Тоғызқұмалақ өнерінің өміршеңдігін түсіндіру.
Көрнекі құралдар: Республикалық баспасөз беттерінде жарық көрген мақалалар топтамасы, тоғызқұмалақ спортына арналған әдебиеттер және жарыс жөніндегі хабарландырулар ( афишалар) жиынтығы.
Мәтіні: Тоғызқұмалақ ойынының сақ, ғұндар дәуірінен бері қарай 4 мың жылдық тарихы бар. Оны түркі тілдес халықтардың ішінде: Қырғыз, Өзбек, Қазақ, Қарақалпақ, Түрік және Алтай елдерінде ойнайды.
«Тоғызқұмалақ» ойыны көшпенді өмір салтының айнасы іспеттес, ол – тірі тарих.
Тарихты білу тектілікке саналады. Бабаларымыз ұрпағының білекті де, жүректі болуымен қатар ақылды болуына да қатты алаң болған. Сол себепті де осы өнерді дүниеге келтірген.
Тоғызқұмалақ ойыны негізінен екі адамның арасында өтеді. Ойынды кім бастайтынын жеребе тарту арқылы анықтайды. Ойынды бастайтын ойыншыны бастаушы деп, ал қарсыласын қостаушы деп атайды. Тоғызқұмалақ ойынында қарсыластар алма-кезек жүрістер жасап отырады.
Ойынды бастаушы ойыншы өзінің кез-келген отауынан жүре алады. Ол үшін ойыншы жүріс жасайтын отауының ішінде бір құмалақ қалдырады да, қалған құмалақтарды қолына алып, келесі оң жағындағы отаудан бастап (сағат тіліне қарама-қарсы бағытта), қолындағы құмалақтар таусылғанша бір-бірден салып шығады. Егер соңғы құмалақ қарсыластың отауларының біріне түсіп және сол отаудағы құмалақтар санын жұп жасаса онда бұл жүріс табысты болды деп есептелінеді де, ойыншы сол отаудағы құмалақтардың барлығын өзінің қазандығына салып алады.
№ 1 диаграммада 7-ші отаудан жүрген ойынды бастаған ойыншының жүрісі көрсетілген.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Просмотр содержимого документа
«Тақырыбы: Ойын тарихы,ережесі және мақсаты»
Тақырыбы: Ойын тарихы,ережесі және мақсаты
Мақсаты: а)Оқушылар бойына отансүйгіштік, патриоттық сезімдерді қалыптастыру және салауатты өмір салтын насихаттау.
б) Тоғызқұмалақ өнерінің өміршеңдігін түсіндіру.
Көрнекі құралдар: Республикалық баспасөз беттерінде жарық көрген мақалалар топтамасы, тоғызқұмалақ спортына арналған әдебиеттер және жарыс жөніндегі хабарландырулар ( афишалар) жиынтығы.
Мәтіні: Тоғызқұмалақ ойынының сақ, ғұндар дәуірінен бері қарай 4 мың жылдық тарихы бар. Оны түркі тілдес халықтардың ішінде: Қырғыз, Өзбек, Қазақ, Қарақалпақ, Түрік және Алтай елдерінде ойнайды.
«Тоғызқұмалақ» ойыны көшпенді өмір салтының айнасы іспеттес, ол – тірі тарих.
Тарихты білу тектілікке саналады. Бабаларымыз ұрпағының білекті де, жүректі болуымен қатар ақылды болуына да қатты алаң болған. Сол себепті де осы өнерді дүниеге келтірген.
Тоғызқұмалақ ойыны негізінен екі адамның арасында өтеді. Ойынды кім бастайтынын жеребе тарту арқылы анықтайды. Ойынды бастайтын ойыншыны бастаушы деп, ал қарсыласын қостаушы деп атайды. Тоғызқұмалақ ойынында қарсыластар алма-кезек жүрістер жасап отырады.
Ойынды бастаушы ойыншы өзінің кез-келген отауынан жүре алады. Ол үшін ойыншы жүріс жасайтын отауының ішінде бір құмалақ қалдырады да, қалған құмалақтарды қолына алып, келесі оң жағындағы отаудан бастап (сағат тіліне қарама-қарсы бағытта), қолындағы құмалақтар таусылғанша бір-бірден салып шығады. Егер соңғы құмалақ қарсыластың отауларының біріне түсіп және сол отаудағы құмалақтар санын жұп жасаса онда бұл жүріс табысты болды деп есептелінеді де, ойыншы сол отаудағы құмалақтардың барлығын өзінің қазандығына салып алады.
№ 1 диаграммада 7-ші отаудан жүрген ойынды бастаған ойыншының жүрісі көрсетілген.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
9
9
9
10
10
10
10
10
9
9
9
9
9
9
1
10
10
1 2 3 4 5 6 7 8 9
10
№ 1 диаграмма
Ендігі жүріс кезегі қара жағынан, яғни қостаушыдан. Ол да ойынды бастаушы секілді кез-келген отаудан құмалақтарды алады да, жоғарыдағыдай тәртіппен таратады. Бірақ қостаушының алғашқы жүрісі табысты да бола алады (№ 2 диаграмма), немесе жай жүріс те (табыссыз) бола алады
(№ 3 диаграммадағыдай, егер 9-отаудан жүрсе).Бұл жүрістер ойыншының таңдап алған ойын жоспарына байланысты.
10
9 8 7 6 5 4 3 2 1
10
10
1
10
10
10
10
10
10
10
10
10
10
1
10
10
1 2 3 4 5 6 7 8 9
10
№ 2 диаграмма
9 8 7 6 5 4 3 2 1
1
9
9
10
10
10
10
10
10
10
10
10
10
10
2
11
10
1 2 3 4 5 6 7 8 9
10
№ 3 диаграмма
Егер соңғы құмалақ түскен отаудағы құмалақтар саны тақ болатын болса, немесе жүріс жасағаннан кейін соңғы құмалақ өз отауына келіп жатса (№ 2 диаграммадағы жағдайды ары қарай өрбітелік) онда мұндай жүрістер жай жүріс, яғни табыссыз болып есептелінеді. (№ 4 және № 5 диаграмма).
Бастаушының 9-отаудан жүрген екінші жүрісі жай жүріс болып есептелінеді.
(№ 4 диаграммаға қараңыз)
10
9 8 7 6 5 4 3 2 1
11
11
2
1
11
11
11
11
10
10
10
10
10
10
1
10
1
1 2 3 4 5 6 7 8 9
10
№ 4 диаграмма
Қостаушының 9-отаудан жүрген екінші жүрісі де (№ 5 диаграмма) жай жүріс болып есептелінеді, себебі соңғы құмалақ өз отауына қайтып келді.
10
9 8 7 6 5 4 3 2 1
1
11
2
1
11
11
11
11
12
11
11
11
11
11
1
2
11
2
1 2 3 4 5 6 7 8 9
10
№ 5 диаграмма
Жұп санды құмалақтар орналасқан отауларды «жабық отаулар» (яғни ұтып алуға болмайды), ал тақ санды құмалақтар орналасқан отауларды «ашық отаулар» (яғни ұтып алуға болады) деп атайды.
Ойын мақсаты- қарсыластың отауынан 82 және одан да көп құмалақ ұтып, жеңіске жету болып табылады.
Тақырыбы: Ойын ерекшеліктері
Мақсаты: а) Ойын тәсілдеріне баулу
б) Оқушылардың ойлау қабілеттерін дамыту
Керекті құрал-жабдықтар: 1.Тоғызқұмалақ тақталары
2. Тақта, бор және «тұздық» кестесі
Мәтіні:Тоғызқұмалақ ойынында бекітілген ережеден ауытқитын үш жағыдай бар, міне осыларды ойын ерекшеліктері деп атайды.
Бірінші ерекшелік –ойын барысында кез келген отауда бір ғана құмалақ қалғандай болса ол құмалақты алып келесі отауға жүруге болады, ал отау бос қалады. Мысалы үшін төмендегі № 6 диаграммаға назар аударалық:
9 8 7 6 5 4 3 2 1
1
11
2
1
11
11
11
11
12
10
11
11
11
11
11
1
2
11
2
10
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 6 диаграмма
Бастаушы өзінің кезекті жүрісінде 6-шы отауындағы 1 құмалақты келесі 7-ші отауға жүрді делік, сонда 6-шы отау бос қалады. Келесі № 7 диаграммаға қараңыз:
9 8 7 6 5 4 3 2 1
1
11
2
1
11
11
11
11
12
10
11
11
11
11
11
3
11
2
10
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 7 диаграмма
Екінші ерекшелік – «тұздық» деп аталады. «Тұздық» алу үшін соңғы құмалақ қарсыластың екі құмалағы бар отауларының біріне (9- шы отаудан басқасына) түсіп, ондағы құмалақтар санын алғаш рет үшке толтыруы керек. Мысалға жоғарыдағы № 6 диаграммадағы жағыдайды жалғастыралық. Ойынды бастаушы 1-ші отаудан жүріп, қостаушының 2-ші отауынан 12 құмалақ ұтып алды делік.( № 8-диаграмма )
9 8 7 6 5 4 3 2 1
1
11
2
1
11
11
11
13
10
1
12
12
12
12
2
3
12
3
22
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 8 диаграмма
Міне осы сәтте қостаушы 5-ші отауындағы 11 құмалақты таратып, бастаушының
6-шы отауындағы құмалақтар санын алғаш рет үшке толтырып сол отаудан «тұздық» алады.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
2
12
3
2
1
11
11
13
13
2
13
13
13
13
Х
3
12
3
22
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 9 диаграмма
Ойыншы «тұздық» алған отауына арнайы белгі қояды. Енді сол «тұздық» жарияланған отауға түскен құмалақтардың бәрі «тұздық» алған ойыншының қазандығына аударылып отырады.Тағы бір ескеретін жағыдай, «тұздықты» ойын барысында бір рет қана алады және аттас отаулардан «тұздық» алуға болмайды.
Аттас отаулар деп – нөмірлері сәйкес келетін отауларды атайды.Мысалы, бастаушының1–ші отауымен қостаушының 1–ші отауы аттас, 2-ші отауымен 2-ші отауы аттас т.с.с.
Үшінші ерекшелік - «атсырау» деп аталады. Ойын соңына қарай қай ойыншының жүретін жүрісі болмай қалса, сол ойыншы «атсырауға» ұшырады деп есептелінеді. Қарсыласын «атсырауға» ұшыратқан ойыншы өзінің отауларында қалған құмалақтардың барлығын қазандығына салып алады, міне осыдан кейін ғана әр ойыншы өздерінің ұтып алған құмалақтарының есебін шығарады. Төмендегі мысалға назар аударалық:
9 8 7 6 5 4 3 2 1
2
2
80
Х
1
7
70
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 10 диаграмма
Жүріс қостаушыдан. Енді 4 жүрістен кейін оның отаулары түгелдей бос қалады.
( № 11 диаграммадағыдай)
9 8 7 6 5 4 3 2 1
80
1
2
1
Х
1
7
70
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 11 диаграмма
Енді қостаушының жүріс жасайтын бірде-бір құмалағы қалмады, яғни ол«атсырауға» ұшырады.Сондықтан да отаулардағы қалған құмалақтарды бастаушы өзінің қазандығына қосып алады да, бұл кездесу 82-80 есебімен бастаушының пайдасына шешіледі.
Егер ойыншы өзінің қазандығына 82 және одан да көп құмалақ жинап алғаннан кейін «атсырауға» ұшыраса, ол ойыншы «атсырауға» ұшырағанына қарамай жеңіске жеткен болып саналады.Себебі ойынның негізгі мақсаты - өз қазандығыңа 82 құмалақ жинау болып саналады.
Тақырыбы: Ойынды жазып ойнау тәртібі
Мақсаты: Ойынды жазу үлгісімен таныстыру. Ойынды жазып ойнаудың маңыздылығын түсіндіру.
Көрнекі құралдар: Жазу бланкалары, қаламсап, тақта, бор және тоғызқұмалақ тақтасы
Мәтіні:Тоғызқұмалақ ойынын қағазға жазып ойнау – ойынды жақсы ойнаудың алғы шарты.Жазып ойнау ойындарды есте сақтауға, кейіннен оқып, талдауға, ойыншылардың шеберлігін дамытуға мүмкіндік береді.
Жүрісті жазу үшін әуелі жүріс жасалатын отаудың рет саны онан соң сол отаудағы құмалақтар саны жазылады. Мысалы,12 бұл бірінші отауда 2 құмалақ бар деген сөз; 816 – сегізінші отауда 16 құмалақ бар. Мұнан кейін жүріс жасау белгілері (егер табысты болса қос нүкте-:, ал жай жүріс болса сызықша- -) қойылады да соңғы құмалақ барып түскен отаудың рет саны мен сол отаудағы құмалақтар саны жазылады.
Мысалы, 216-87 деген жазу екінші отаудағы 16 құмалақты таратқанда соңғы құмалақ сегізінші отауға барды –дағы ондағы құмалақтар санын 7-ге жеткізді деген сөз.Бұл жай жүріс болды, яғни құмалақ ұтпады сол себепті жазулар арасына жай жүрістің белгісін ( - - сызықша) қоямыз.
Ал 613:94 деген жазу алтыншы отаудағы 13 құмалақты таратқан кезде соңғы құмалақ тоғызыншы отауға түсті-дағы ондағы құмалақ санын 4-ке жеткізді деген сөз. Бұл табысты жүріс болды, яғни құмалақ ұтып алады, сол себепті жазулар арасына табысты жүрістің белгісін (:-қос нүкте) қоямыз.
Ойын барысында «тұздық» алынса онда «тұздық» белгісін – «Х» қоямыз.
Мысалы: 214:63Х (екінші отаудағы 14 құмалақты таратқан кезде соңғы құмалақ алтыншы отауға түсіп, ондағы құмалақтар санын алғаш рет үшке толтырды, яғни «тұздық» алады деген сөз).
Ойынды жазып ойнағанда пайдаланатын шартты белгілер:
- -жай жүріс
: -табысты жүріс
Х -тұздық белгісі
! -күшті жүріс
? -әлсіз жүріс
-қандай жүріс жасаса да бәрі бір деген мағына береді.
Тоғызқұмалақ ойынын жазғанда мына үлгідегі бланк қолданылады:
Мақсаты: Жүрістің дәлдігін шығарғанда математикалық амалдарды қолдана білуге машықтандыру.
Көрнекі құралдар: Жүрісті есептеу жолдары жазылған кестелер, қаламсап, тақта, бор және тоғызқұмалақ тақтасы
Мәтіні: «Тоғызқұмалақ» ойынын үйрену онша қиын емес. Бірер ойнаған соң– ақ жүрістерді жаттап қалуға болады. Бірақ осы сәтте үйренуші бірнеше заңды сұрақтарға тап болады. «Қалай тез жүруге болады?» «Соңғы құмалақ қай отауға (әсіресе құмалақ саны көп болғанда) барып түсетінін тез арада қалай есептеуге болады?» т. с. с. Ойынның жүрісі құмалақтарды отау – отауға салып отыру болғандықтан қарт ойыншылар отау мен құмалақты сұқ саусақтарымен санайды да отырады. Бұл әрі ойынның тездігін тежейді, әрі қателесіп кетуге ұрындырады. Міне, сондықтан есептеп жүрудің біз ұсынып отырған жаңа әдісі тақтадағы қандай күрделі жағдайда да қай жүрісті жүруге болатынын көрсетіп бере алады. Енді сол әдістің мәніне назар салайық.
«Тоғызқұмалақ» ойынының бір ерекшелігі, әрі басқа ойындардан артықшылығы - әр отаудың нөмірі мен оның ішінде жатқан құмалақтар саны сол отаудың шабуыл мүмкіншілігін (күштілігін), яғни соңғы құмалақтың дәл қай нөмірлі отауға барып түсетіндігін көрсете алатындығы. Сондықтан ойын барысында, қай отауға қанша құмалақ жиналса да соңғы құмалақ қарсыластың немесе өз жағының қай отауына барып түсетінін және қарсыласыңның қай отаудағы құмалағы сенің ашық отауыңа қауіп төндіріп тұрғандығын қатесіз, тез арада ойша есептеп біліп отыруға болады.
Бірінші есептеу жолы. Жүріс жасалатын отаудың соңғы құмалағы дәл қай нөмірлі отауға барып түсетінін анықтау үшін, әрқашанда, сол отаудың ойынды жазу тәртібі бойынша қағаз бетіне жазылған цифрларының арасына қосу белгісін қоямыз. Мысалы 3-отауда 17 құмалақ бар. Яғни 3+1+7= 11.
Тоғызқұмалақ ойынының мынадай ережелері бар:
а) Егер қосынды 10 немесе 10-нан кем болса, қосындыдан 1-ді аламыз.
ә) Егер қосынды 10-нан артық болса, қосындыдан 10-ды алып тастаймыз.
б) Егер қосынды мөлшері 20 немесе20-дан артық болса, қосындыдан 19 аламыз.
в) Егер қосынды мөлшері 29-дан 37-ге дейін болса, қосындыдан 28 аламыз.
д) Егер қосынды 38 немесе одан да көп болса, қосындыдан 37-ні аламыз.
Енді осы ережеге сүйене отырып, жоғары мысалдағы соңғы құмалақтың 1–ші отауға барып түсетінін білеміз, себебі 11–10=1.
Жоғарыда айтқандарымыз түсінікті болу үшін, ойынның мына төмендегідей бес жүрісінен кейін пайда болған позицияны (№ 12 – диаграмма) қарап өтелік.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
3
13
1
5
1
14
14
3
1
16
3
2
15
3
16
Х
5
14
5
28
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 12 диаграмма
Жүріс кезегі ақ жағынан. Бұл позицияда оның бір ғана күшті жүрісі бар. Ол жүріс – үшінші отаудағы 15 құмалақты жүру. Сонда ол қарсыласының 8-отауынан 13 құмалақты ұта алады. Бірақ жарыс тәртібіне сәйкес жедел ойнау кезінде бұл жүрісті қалай тез табуға болады? Міне, біздің жоғарыда ұсынған әдісімізді қолдану осы жерде керек. Ол өзінің 3-отауында жатқан 15 құмалақтың соңғысы қара жағының қай отауына барып түсетінін есептесе былай болады: 315=3+1+5=9-1=8. Яғни бұл жүрісте соңғы құмалақтың қарсыласының 8-ші отауына барып түседі деген сөз. Яғни оған315:814 жүрісін жасау керек. Дәл осы есепті ауызша есептеу қажет екенін де ұмытпаған жөн.
Егер ол 7-отауындағы 5 құмалақты жүретін болса (75=7+5=12-10=2), қара жағының 2-отауындағы үш құмалақты ұтып алады екен (75 : 24 жүріс). Ал егер 8-отауындағы 14 құмалақты жүретін болса (814=8+1+4=13-10=3) соңғысы өзінің 3-отауындағы 15 құмалаққа келіп түсіп, ол отауды жабады екен
(814 – 316 жүрісі). Бұл екі мысалда да қосынды 10-нан асқандықтан, қосындыдан 10-ды шегердік.
Жарыста ойнаған, Б. Момбеков пен Н. Қайынбаевтың кездесуінде мынадай жүрістерінен кейін
Екінші есептеу жолы. Жүріс жасалатын отаудың соңғы құмалағы дәл қай отауға барып түсетінін анықтау үшін отаудың рет санына сол отауда жатқан құмалақтар санын (3-ші отауда 17 құмалақ бар, яғни – 3+17=20) қосамыз да:
а) Егер қосынды 10 немесе 10-нан кем болса, қосындыдан 1-ді аламыз.
ә) Егер қосынды 10-нан артық болса, қосындыдан 10-ды алып тастаймыз.
б) Егер қосынды мөлшері 20 немесе20-дан артық болса, қосындыдан 19 аламыз.
в) Егер қосынды мөлшері 29-дан 37-ге дейін болса, қосындыдан 28 аламыз.
д) Егер қосынды 38 немесе одан да көп болса, қосындыдан 37-ні аламыз.
Бұл пікірлеріміз түсінікті болу үшін, жоғарыдағы бірінші есептеу жолында келтірілген мысалдарды қайта қарап өтелік (№ 12 – диаграмма). Ақ жағының 3-отауында жатқан 15 құмалақтың соңғысы (315=3+15=18-10=8). Қара жағының 8-отауына түскенін дәлелдеу үшін отаудың рет саны мен құмалақ санын қоссақ – 18. Бұл қосынды 10-нан артық болған соң 10-ды шегердік. Сонда қалдық 8, яғни соңғы құмалақ қара жақтың 8-ші отауына түскен.
Тағы бір мысал, 7-отаудағы 5 құмалақтың соңғысы (75=7+5=12-10=2) қара жағының 2-отауына түседі (бұл да сол сияқты), ақ жағының 8-отауындағы 14 құмалақтың соңғысы (814=8+14=22-19=3) өзінің 3-отауына (енді қосынды 19-дан көп болғандықтан қосындыдан бұл жерде 19-ды шегердік) дәл барып түсіп жатыр.
Үшінші есептеу жолы.Бұл – жүрістерді есептеудің ең жеңіл жолы. Жүріс жасалатын отаудағы соңғы құмалақ дәл қай отауға барып түсетінін табудың бұл үшінші жолы – ілгері және кері есептеу болып табылады. Мұнда – 10, 19, 28, 37 сандарын әрқашанда есте жақсы сақтай білу керек. Оның себебі – жүріс кезінде 10 құмалақ жатқан отаудан басталған жүріс қарсыласының аттас нөмірлі отауына дәл барып түсіп жатады. Отауда 19 құмалақ болса, ол отаудан басталған жүріс құмалақтарды барлық отауға бір-бірден салып шыққанда соңғы құмалақ қайтадан өз орнына қайтып келіп түседі. Отауда 28 құмалақ болса, ол екі жақтың барлық отауларын бір айналып шығып, қайтадан қарсыласының аттас нөмірлі отауына дәл барып түсіп жатады.
Отауда 37 құмалақ болса, ол барлық отауды екі айналып шығып, қайтадан өз орнына келіп түсіп жатады.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
2
4
7
19
18
2
10
4
20
3
4
2
21
12
3
1
4
2
24
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 14 диаграмма
№ 14 – диаграммадағы позицияда 5-отаудағы (ақ жағы) 12 құмалақтың соңғысы қай отауға барып түсетінін табамыз. себебі, 5-отауда 10 құмалақ болса, ақ жағының аттас 5-отауына барып түскен болар еді. Ал бізде 12 құмалақ бар, яғни ол ілгері екі отау жалжып (7) барып түседі. Бұл ілгері есептеу болып саналады. Ал қара жағының 4-отауындағы 18 құмалағының соңғысы өз жағының 3-отауына келіп түсіп жатады. Себебі, егер отауда 19 құмалақ болса, бар отауды бір айналып, қайта өз орнына келген болар еді. Ал бізде 18 ғана құмалақ. Сондықтан өз отауынан бір құмалақ кейінге келіп түсіп жатыр. Бұл кері есептеу болып саналады.
Сонымен біз «тоғызқұмалақ» ойынының математикалық есептеу жолдарын ортаға салдық. Жүрісі тым қиын болып келетін бұл қызықты ойынмен шұғылданған талапкерлер үшін математикалық есептеудің үш жолын жетік біліп алу қажет.Егер сіз осы есептеулерді санаңызға тоқып алып, ойын үстінде қолданатын дәрежеге жетсеңіз, «тоғызқұмалақ» тақтасының бетіндегі бүкіл отаулардың тізгіні сіздің қолыңызда болады. Әрине, сан-салалы, шексіз өрнектер жасауға болатын «тоғызқұмалақ» ойынын үйренуде тек осыны білсем жетеді деп ойлау қате.
Тақырыбы: Жүрістердің санын есептеу жолдары
Мақсаты: Оқушыларды ойын күштеріне жауапкершілікпен қарауды үйретіп, терең есептеуге бейімдеу.
Керекті құрал: Ойын күштеріне бейнеленген көрнекілік – плакаттар, тоғызқұмалақ тақтасы.
Мәтіні: Әрбір талапкер үшін ойынның ортасы мен аяқ шенінде тек өз жағындағы жүрістердің ғана мақсатын белгілеп құмалақтарды дұрыс салу және барлық жүрістердің санын есептеу ғана жеткіліксіз. Жеңістен үміткер ойыншы оған қосымша қарсы жақтың да мақсатын біліп, барлық жүрістерінің санын үздіксіз есептеп отыруы керек. Оның мақсатына қарсы кедергі жасау жолдарын қарастырып, жоспар жасағаны да дұрыс.
Енді осы барлық жүрістердің санын есептеп білудің жолын, тәсісдерін яғни теориялы заңдылықтарын анықтап, талдап көрейік.
Мүмкін болатын барлық (максимум ) жүрістердің санын азайтпау үшін, ойыншылар жүрістерін қай отаудан бастау керек және жүрістердің тәртіптері қалай? Бұл күрделі мәселенің әуелі мына төмендегі шағын санды құмалақтары бар позицияны (№ 15 – диаграмма) талдау арқылы түсіндіреміз.
Екі жағының отауларында бес-бестен құмалақтары бар. Жүріс кезегі ақ жағынан.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
2
3
74
2
3
78
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 15 диаграмма
Егер екеуі де бірінші жүрісін 6-отаудан, ал екінші жүрісін 5-отаудан бастап жүрген жағдайда, құмалақтарды тоғызыншы отауға жинамақ болса, 9-отауға жеткенше ақ жағының 15 жүрісі, қара жағының 16 жүрісі бар екен. Ал осылай жүрген жағдайда, ақ жағының жүрістері тез таусылып «атсырап» тұр. Егер қара жағы бірінші жүрісін 5-отаудан бастаса, оның барлық жүрістерінің саны 9-отауға жеткенше 14-ақ жүріс екен. Бұл жағдайда қара жағының жүрістері тез таусылып «атсырайды». «Тоғызқұмалақ» ойынын жаңадан үйренушілердің барлық жағдайда білуіне тиіс төмендегідей ереже осы жерден келіп шығады.
Оның мәнісі мүмкін болатын (максимум) барлық жүрістердің санын азайтпау үшін, немесе ойынның аяқ шенінде тез «атсырап» қалмау үшін ойыншылар әрқашанда өздерінің оң жағындағы отаудан бастап жүріп отыруы керек те, жүріс жасалған отаудың оң жағындағы отауларға екі құмалақтан артық құмалақ тастамауы керек. Мысалы, төмендегі (№16 – диаграмма) тақтаның әрбір отауында бір-бірден құмалақ бар дейік.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 16 диаграмма
Сонда осы позициядағы бар құмалақтарды екі жағы да 9-отауға жинау үшін тақтада қанша жүріс жасайтынын (ең көп) білуге бола ма? Әрине, болады. Жоғарыда айтылған ережені қолдана отырып есептесек, 8-отаудағы бір құмалақ 9-отауға жеткенше бір жүріс жасайды екен. Ал 7-отауындағы бір құмалақ екі жүріс жасайды. Келесі отаудың жүрісі – үшеу т.с.с. болып кете береді. Ал барлық жүрістерді қоссақ, 1+2+3+4+5+6+7+8=36, яғни 36 жүріс жасауға болады екен. Сонымен отауда жатқан бір құмалақты қайта-қайта жүргенде, оның барлық жүрістерінің саны, соңғы құмалақтар жинайтын отауға жеткенше қанша отау болса, сонша жүріске тең.
Отауда жатқан екі құмалақтың барлық жүрістерінің санын табу үшін, жүрісті жүретін отау мен құмалақтар жинайтын отаудың арасындағы отаулар санын отаудағы құмалақтар санына (бұл жерде екіге) көбейтсек болғаны. Мысалы 5-отауда жатқан (№17 – диаграмма) екі құмалақ 9-отауға жеткенше 4 рет қарғиды екен, яғни ол екі құмалақ (4х2=8) сегіз жүріс береді. Екінші отауда жатқан 2 құмалақ 9-отауға жеткенше (7х2=14) он төрт жүріс береді т.с.с.
2
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 17 диаграмма
Отауда жатқан үш құмалақтың барлық жүрістерінің санын табу үшін, сол жүріс жүретін отау мен құмалақтарды жинайтын отаудың ара қашықтығындағы қарғу санын отаудағы құмалақтар санына (бұл жерде үшке) көбейтіп, сол көбейтіндіден 2 (екі) санын алсақ болғаны, мысалы, 4-отауда жатқан үш құмалақ (№18 – диаграмма) 9-отаудың арасына бес рет қарғып жетеді.
3
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 18 диаграмма
Демек, 4- отаудағы үш құмалақ (5Х3)-2=13 он үш жүріс береді. Сөзіміз дәлелді болу үшін осы айтылған ережені (заңдылықты) талдап көрейік. 4-отаудағы үш құмалақты таратқанда тақта үстінде мынадай позиция (№19 – диаграмма) пайда болады.
1
1
1
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 19 диаграмма
Енді бұл шағын құмалақтардың жүрістерін есептеу қиынға соқпайды. Есептеп қарайық: 6-отауда жатқан бір құмалақ 9-отауға жеткенше – үш жүріс, 5-отаудағы бір құмалақ – 4 жүріс, 4-отаудағы бір құмалақ – 5 жүріс береді. Барлық жүрістерді қоссақ: 1 (3 құмалақты таратқан жүріс) +3+4+5=13жүріс. Жоғарыда айтылған ереже дәләлденеді. Сол сияқты 1-отауда жатқан 3 құмалақ [(8Х3)-2=22] жиырма екі жүріс, ал 3-отауда жатқан 3 құмалақ [(6Х3)-2=16] он алты жүріс береді. Бұларды енді өздеріңіз тексеріп көріңіздер.
Отауда жатқан төрт құмалақтың барлық жүрістерінің санын табу үшін, әрқашанда сол жүріс жүретін отау мен құмалақтарды жинайтын отаудың ара қашықтығындағы қарғу санын отаудағы құмалақ санына (бұл жерде төрт) көбейтіп, сол көбейтіндіден 5 санын алсақ болғаны. Мысалы, 6-отауда жатқан төрт құмалақ пен (№20 – диаграмма) 9-отаудың ара қашықтығы үш қарғу. Демек, 6-отаудағы 4 құмалақ [(3Х4)-5=7] жеті жүріс береді.
4
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 20 диаграмма
Сөзіміз дәлелді болу үшін осы айтылған заңдылықты талдап көрейік. 6-отаудағы 4 құмалақты таратқанда тақта үстінде мынадай позиция (№21 – диаграмма) пайда болады.
1
1
1
1
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 21 диаграмма
Есептеп қарасақ, 8-отаудағы бір құмалақ 1 жүріс 7-отаудағы бір құмалақ екі жүріс, 6-отаудағы бір құмалақ 3 жүріс береді. Барлық жүрістерді қоссақ: 1 (төрт құмалақты таратқан жүріс) +1+2+3=7 жүріс. Заңдылық дәлелденді. Екінші отауда жатқан 4 құмалақ [(7Х4)-5=28-5=23] жиырма үш жүріс береді. Мұны да өздеріңіз тексеріп көріңіздер.
Отауда жатқан бес құмалақтың барлық жүрістерінің санын табу үшін әрқашанда сол жүріс жүретін отау мен құмалақтарды жинайтын отаудың ара қашықтығындағы қарғу санын сол отаудағы құмалақ санына (беске) көбейтіп, сол жатқан 5 құмалақ пен (№22 – диаграмма) 9-отаудың ара қашықтығы алты қарғуға тең. Демек, отаудағы 5 құмалақ [(6Х5)-9=21] жиырма бір жүріс береді.
5
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 22 диаграмма
Енді, сол 21 жүріс болатынын дәлелдейік.3-отауда жатқан бес құмалақты отауларға таратқанда, тақта үстінде мынадай позиция (№23 – диаграмма) пайда болады.
1
1
1
1
1
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 23 диаграмма
Есептеп қарасақ, 7-отаудағы бір құмалақ – 2 жүріс, 6-отаудағы бір құмалақ – 3 жүріс, 5-отаудағы бір құмалақ – 4 жүріс, 4-отаудағы бір құмалақ – 5 жүріс, 3-отаудағы бір құмалақ – 6 жүріс береді. Барлық жүрістерді қоссақ: 1 (бес құмалақты таратқан жүріс) +2+3+4+5+6=21 жүріс екен. Екінші отауда жатқан 5 құмалақ [(7Х5)-9=26] жиырма алты жүріс береді.
Отауда жатқан алты құмалақтың барлық жүрістерінің санын табу үшін әрқашанда сол жүріс жүретін отау мен құмалақтар жинайтын отаудың ара қашықтығындағы қарғу санын сол отаудағы құмалақтар санына (бұл жерде алтыға) көбейтіп, сол көбейтіндіден 14 санын алсақ болғаны. Мысалы, 4-отауда жатқан 6 құмалақ пен 9-отаудың ара қашықтығы бес қарғу. Демек, 4-отаудағы 6 құмалақ [(5Х6)-14=16] он алты жүріс береді. 2-отаудағы 6 құмалақ [(7Х6)-14=28] жиырма сегіз жүріс береді. Бұларды да өздеріңіз тексеріп көріңіздер.
Отауда жатқан жеті құмалақтың барлық жүрістерінің санын табу үшін әрқашанда сол жүріс жүретін отау мен құмалақтар жинайтын отаудың ара қашықтығындағы қарғу санын сол отаудағы құмалақтар санына (бұл жерде жеті) көбейтіп, сол көбейтіндіден 20 санын алсақ болғаны. Мысалы, 3-отауда жатқан жеті құмалақ (6Х7)-20=22 жиырма екі жүріс береді. Мұны да өздеріңіз тексеріп көріңіздер.
Отауда жатқан сегіз құмалақтың барлық жүрістерінің санын табу үшін әрқашанда сол жүріс жүретін отау мен құмалақтар жинайтын отаудың ара қашықтығындағы қарғу санын сол отаудағы құмалақтар санына (бұл жерде сегіз) көбейтіп, сол көбейтіндіден 27 санын алсақ болғаны. мысалы, 2-отауда жатқан 8 құмалақ пен 9-отаудың ара қашықтығы 7 қарғу. Демек, 2-отаудағы 8 құмалақ [(7Х8)-27=29] жиырма тоғыз жүріс береді. Мұны да өздеріңіз тексеріп көріңіздер.
Отауда жатқан тоғыз құмалақтың барлық жүрістерінің санын табу үшін әрқашанда сол жүріс жүретін отау мен құмалақтар жинайтын отаудың ара қашықтығындағы қарғу санын сол отаудағы құмалақтар санына (бұл жерде тоғызға) көбейтіп, сол көбейтіндіден 36 санын алсақ болғаны.
Мысалы, 1-отауда жатқан 9-құмалақ [(8Х9)-35=37] отыз жеті жүріс береді.
Жүрістер санын есептеу жолының математикалық заңдылығының ең негізі қажеттісі – отаудағы құмалақ санын қарғу санына көбейткен соң одан алатын тұрақты санды тез табу. Бұл заңдылықты төмендегі кестеден көресіздер.
Кесте
Отауда жатқан құмалақ саны
Қарғу саны
Көбейтінді
Алатын сан
Барлық жүрістердің саны
1
Х
1Х
-
1Х
2
»
2Х
-
2Х
3
»
3Х
2
3Х – 2
4
»
4Х
5
4Х – 5
5
»
5Х
9
5Х – 9
6
»
6Х
14
6Х – 14
7
»
7Х
20
7Х – 20
8
»
8Х
27
8Х – 27
9
»
9Х
35
9Х – 35
Бізге көбейтіндіден алатын тұрақты санды біліп отыру қажет екені белгілі. Бірақ бұл тұрақты (2, 5, 9 т.с.с.) сандардың бәрін жаттап алудың қажеті жоқ екен. Неге? Себебі, кестеге қарасақ, мынадай заңдылық бар. Егер отауда үш құмалақ жатса, оған өзінің тұрақты алатын саны шығады. Яғни (3+2=5) бес саны шығады. Бұл сан – төрт құмалақтың көбейтіндісінен алынатын тұрақты сан болып қалады. Ал, егер отауда жатқан 4 құмалақ өзінің тұрақты (бұл жерде бесті) алатын санын қоссақ, отауда жатқан 5 құмалақтың тұрақты алатын саны шығады. Яғни, (4+5=9) тоғыз – тұрақты сан. Бұл – бес құмалақтың көбейтіндісінен алынатын тұрақты сан боп қалады т.с.с. Жоғарыда айтылған заңдылық іске асу үшін «тоғызқұмалақ» үйренуші талапкер тұрақты алатын сандардың алғашқы біреуін немесе екеуін білуі шарт. Мысалы, 2 мен 20 санын білген дұрыс. Мына төмендегі (№24 – диаграмма) көрсетілген позициядан кейін қарсыластардың (олар құмалақтарын 9-отауға жинаған жағдайда) қаншадан жүрістері бар екенін есептеп көрейік.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
1
4
5
1
7
2
2
2
6
4
3
3
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 24 диаграмма
Негізі ереже мен кестені қолдана отырып есептесек.
Осы позициядағыдай (№24 – диаграмма) қарсыластардың отауларында 20-дан құмалақтар жатқанымен, ақ жағының 4 жүрісі артық екен. Демек, ойынның аяқ шенінде «атсырау» көбінесе құмалақтардың санымен шешілмей, олардың тақта үстінде қаншалықты тиімді орын алу жағдайында (көп жүріс болу) да байланысты екен.
Тақырыбы: Ойын негіздері
Тақырыбы: Ойын негіздері. Отаудағы құмалақтарды өрістете білу.
Мақсаты: Оқушыларды ойын негіздерін сақтай отырып ойнауға бейімдеу.
Керекті құрал: Ойын тақтасы, шебер ойыншылар ойындарынан көрініс – көрнекіліктер.
Мәтіні: Ойын кезінде тартыс алғашқы жүрістерден-ақ шиеленісе түседі. Дойбы, шахмат ойындарындағы сияқты тастарды жинақтап, шабуыл, қорғанысқа даярлау деген сирек жағдай. Өйткені ақ жағының алғашқы жүрісі-ақ бірнеше құмалақтарды ұтып алуға (жеуге) жеткізеді ғой. Сондықтан ойыншы бірден ойланады. «Қай отаудан жүрсем екен?», «ойынды қалай бастасам екен?», «Құмалақтарды отауларда қалай орналастырсам екен», «ойынның басында ғана ма, әлде ойынның соңына дейін үздіксіз есептеп отыру қажет пе?». Міне осындай сұрақтардың тууы да заңды.Әрине, бұл жерде айтылған сөздерді қатып қалған ереже деп ұғу қате. Кез-келген өте табысты жүріс деп танылған жүрісті де жеті рет өлшеп барып қана жүру қажет. Сондықтан біздің ұсынбақ негіздеріміз ойынды үйренуші талапкерге тек жол-жоба ғана болмақ.
Бұл негіздер мыналар:
1) отауларға құмалақтарды өрістете білу немесе оң жақ отаулардан бастап ойнау;
2) тақта үстіндегі ойын күштеріне (отаудағы құмалақтарға) жауапкершілікпен қарау;
3) жүрістерді есептеу.
«Тоғызқұмалақ» ойынындағы негізгі мақсат бірінші жүрістен бастап-ақ қарсы жақтың жүрістерін тарылтып, дұрыс позицияға ие болу. Бұған жетудің басты шарттарының бірі – тақта үстінен жақсы орындар «жаулап» алу, яғни құмалақтардың ойнау күшін дұрыс өрістете білу немесе оң жақтан бастап ойнау.
Бұл негіз бойынша ойынды оң жақтағы отаулардан (6, 7, 8, 9) бастап жүріп өрістету қажет те, сол жақтағы отауларға жиналған құмалақтармен қолайлы бір шабуыл жасау сәтін күту керек. Бұл әдіс әрі сол жақ отаулардағы құмалақтардың күшін сақтайды. Осы айтылғандарды төмендегі кестеден анық аңғаруға болады:
Отаулардың рет саны
Сәтті шабуыл үшін тиімді құмалақтардың саны
Құмалақтардың мұндай саны тиімсіз болып табылады.
Бірінші
10-нан 19-ға дейін
28-ден 37-ге дейін
1-ден 10-ға дейін
19-дан 28-ге дейін
Екінші
9-дан 18-ге дейін
27-ден 36-ға дейін
1-ден 9-ға дейін
18-ден 27-ге дейін
Үшінші
8-ден 17-ге дейін
26-дан 35-ке дейін
1-ден 8-ге дейін
17-ден 26-ға дейін
Төртінші
7-ден 16-ға дейін
25-тен 34-ке дейін
1-ден 7-ге дейін
16-ден 25-ге дейін
Бесінші
6-дан 15-ке дейін
24-тен 33-ке дейін
1-ден 5-ге дейін
15-тен 24-ге дейін
Алтыншы
5-тен 14-ке дейін
23-тен 32-ге дейін
1-ден 4-ке дейін
14-тен 23-ке дейін
Жетінші
4-тен 13-ке дейін
22-ден 31-ге дейін
1-ден 3-ке дейін
13-тен 22-ге дейін
Сегізінші
3-тен 12-ге дейін
21-ден 30-ға дейін
1-ден 2-ге дейін
12-ден 21-ге дейін
Тоғызыншы
2-ден 11-ге дейін
20-дан 29-ға дейін
11-ден 20-ға дейін
29-дан 38-ге дейін
Жамбыл облысының біріншілігінде ойналған мына бір кездесуді талдағанда жоғарыда айтылған негіздің бұзылғанын, оның қандай нәтижеге жеткізгенін көреміз.
Ақ жағы: Қара жағы
1. 29:110 79-611
2. 311:410 910:912
3. 32-414 91:112
4. 414-811? 811:92
Төрт жүрістен кейін тақта үстінде мынадай позиция көреміз (№25 – диаграмма):
9 8 7 6 5 4 3 2 1
1
1
2
10
10
1
11
11
2
26
1
4
2
2
15
15
15
14
20
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 25 диаграмма
Мұндай позицияны отауларда жатқан құмалақтардың шабуылға ыңғайлы тарамдалуы яғни өрістеу қарқыны жағынан алып қарасақ, қара жағының позициялық артықшылығы бар да, ақ жағының позициясы өте қысылшаң жағдайда. Себебі, қара жағының 2, 3, 5, 6 және 9-отауларындағы құмалақтары түгелдей дерлік ақ жағының отауларына шабуыл жасап тұр да, ақ жағының сол жағындағы отауларында (1,2 3, 4) құмалақтар тым аз, ал керісінше оң жақ отауларына (5, 6, 7, 8) құмалақтар көп шоғырланып, қара жағының бірді-бір отауына шабуыл жасай алмай тұр. Әрі ақ жағының бар отауларының қорғанысы нашар. Келесі жүріс ақ жақтан болғандықтан ол өзінің 4-отауынан «тұздық» бергісі келмей, амалсыздан 5. 32-43 жүрісін жүреді. Қара жағы болса 5. ...610:616 жүрісін жасап, қазанына 16 құмалақ салып алады да, қарсыласының
1-ші отауына тағы да «тұздық» алу қаупін төндірді. 6. 814-33 83:14, 7. 91:14 94:34, 8. 11-28 81-92,
9. 81-91. бұл мәжбүр болған жүріс. Егер 9. 714-29 (516-29) жүрсе, 9. ...75:210 (93:210), 9. ... 62-75,
10. 91-11 11-213. Оныншы жүрістен соң (10. 91-11 11-213) жағыдай мынадай болып шығады
(№26 – диаграмма):
9 8 7 6 5 4 3 2 1
2
5
1
11
2
12
13
50
8
4
16
14
24
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 26 диаграмма
Жүріс ақ жағынан. Бір қызығы ақ жағының бірді-бір қанағаттанарлық жүрісі жоқ. Ол 11. 714-29 жүрісін жүруге мәжбүр болады. 11. ... 93:210, 12. 12-21 313-61!, 13. 12-23 77:46, 14. 12-25 мәжбүр болған жүріс. 14. 517-33 жүрісін жүруге болмайды. Жүрсе 14. ... 93:29, 15. 12-21 513:82, 16. 518-42 65:14, 17. 42-52 215:74. Қара жағы ұтады.
Сонымен, ойынды қай отаулардан бастап жүру, оң жақ, сол жақ отаулардағы құмалақтардың орналасуын бақылап отыру ойын нәтижесіне тікелей қатысы бар.
Бұл негіз бойынша – ешбір мақсатсыз, жоспарсыз, ойламай, өз жағындағы отаудағы құмалақтарды қарсыласына ұтқыза беруге және отаудағы құмалақтар санын азайтуға болмайды. Өз отауларындағы құмалақтар санын кеміту және ұтқыза беру оның күшін әлсіретеді, көбіне ол ойыншыны ұтылысқа әкеліп соқтырады. Сондықтан отаудағы құмалақтар санына ойынның басынан жауапты қарау керек.
Көбінесе кейбір тәжірибелі ойыншылар да кездесудің басынан-ақ құмалақтарды көп ұтуға тырысып, немесе «тұздық» алу үшін өз құмалақтарын оңды-солды шашып (ұтқызып) ойнайды. Бұл өте қате. Егер оның қарсыласы күшті ойыншы болса, алғашқы ойыншы жеңілді дей беріңіз. Мысалы төменде1974 жылы республикалық біріншілікте ойнаған жамбылдық Р.Ақпанбетов пен торғайлық Б.Қылышбековтың партиясының басталуын, әрі өрбуін, аяқталуын ұсынып отырмыз.
Ақ жағы: Қара жағы:
79:610 79:610
910-911 911-912
311:412 511-63Х
413:74 92-113
94:314 115-6Х
114:54 813-217??
93:218 32:44
215:72 15-52
Сегіз жүрістен кейін, тақта үстінде №27 – диаграммадағыдай позиция пайда болады.
Қара жағы «тұздық» алып алғаннан кейін қарсыласына «тұздық» бермеу мақсатын көздеп, дұрыс қорғаныс жүрістерін жасамай, 64 құмалағын ұтқызып қойыпты да, өзі қазанына не бары 18 құмалақ жинап алады. Енді ақ жағына, «тұздық» алмаған күнде де, тақта үстінде қалған құмалақтардан 18 құмалақ алу қиынға соқпайды, яғни ойынды өз пайдасына шешуге толық мүмкіншілігі бар.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
3
1
5
2
6
3
2
1
18
2
1
6
5
18
Х
7
16
2
64
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 27 диаграмма
Тағы бір мысал. 1975 жылы «Қайрат» ерікті спорт қоғамының ашық біріншілігінде ойналған қырғызстандық Ө. Асанов пен шымкенттік С. Қаратевтың ойынын алып қарайық:
Ақ жағы: Қара жағы:
1. 79: 610 79:610
2. 910-911 911-112
3. 61-73 91:112
4. 211:312 61-73
5. 74:114 511:62
6. 71-814! 212:414?
7. 513:814! 92:13Х??
8. 95:414!! 76-315
Сегіз жүрістен кейін, тақта үстінде төмендегідей позиция (№28 – диаграмма) жасалды:
9 8 7 6 5 4 3 2 1
2
1
1
3
3
3
3
2
42
Х
4
15
1
1
1
15
1
64
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 28 диаграмма
Мұндай позициядан кейін, ақ жағына 16 құмалақ ұтып алу қиынға соқпайды. Яғни ол ойынды өз пайдасына шешеді.
Ойын негіздері. Есептеп отырып ойнау. «Тоғызқұмалақ» ойынында жүрісті есептеу жолы өте көп. Тек өз жүрісінің ғана мақсатын белгілеу, есептеу керек емес, қарсы жақтың да мақсатын біліп, жүрісін мұқият есептеп отыру керек. Бұл принципті сақтамаған жағдайда, яғни есептен жаңылу, жалығу және есептеуде қателер жіберу ұтылысқа әкеліп соқтырады. Мысал ретінде мына төмендегі позицияны (№29 – диаграмма) алып қарайық:
9 8 7 6 5 4 3 2 1
Х
2
2
3
1
2
2
3
Х
1
2
1
1
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 29 диаграмма
Екі жақтың отауларында он-оннан құмалақтары бар. Жүріс қара жағынан.
Қара жағына ойынды өз пайдасына шешу үшін отаудағы құмалақтардан 6 құмалақ, тең аяқтау үшін 5 құмалақ ұтып алса болғаны. Мұндай позициядан кейін ақ жағы қара жағын тек атсыратып қана, яғни қалған құмалақтарын 9-отауға жинаған жағдайда ғана ұта алады. Басқа ешқандай амалы жоқ. Ал егер қара жағы да құмалақтарын 9-отауға жинамақшы болып, төмендегі жүрістерді жасаса:
Ақ жағы: Қара жағы:
1. .... 62-73
2. 12-24!! 73-91
3. 11-25! 61-72
4. 62-72 53-73
5. 52-62 73-92
6. т. с. с.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
4
Х
78
Х
1
7
72
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 30 диаграмма
Ондай жағдайда 25 жүрістен кейін, 6 құмалағын қарсыласының «тұздығына» салып, №30 – диаграммадай позиция жасай алады. Диаграммадан көрініп тұрғандай, қара жағы атсырап, өз «тұздығына» не бары 3 құмалақ қана жинап, ұтылып қалады. Бұл жерде талапкер ойлануға тиіс. Жүрістің тиімді басқа жолын іздестіреді. Қара жағы енді барлық құмалақтарын қарсыласының «тұздығына» салып отырып, жүрісті ұзартпақ болады да төмендегіше жүрістер жасайды.
Ақ жағы: Қара жағы:
1. ... 72-8Х
2. 12-24!! 71-8Х
3. 11-25! 62-71
4. 62-72! 71-8Х
5. 25-62 61-71
6. т. с. с.
Бұл жолы да қара жағы 29 жүріс жасап, бір жүрісі ғана жетпей, атсырап, қазанына не бары екі құмалақ қосып, тағы да ұтылады. Сонымен мұндай позициядан (№30 – диаграмма) кейін қара жағының ойынды өз пайдасына шешетін ешбір мардымды варианты жоқ екен. Енді ол ойынды тең аяқтау мүмкіншілігін іздестіруі керек. Егер тереңірек,табанды ойланса мұндай жол бар екен, ол құмалақтарын 7-отауға жинап, үнемі қарсыласының отауларына шабуыл жасап отырса, мынадай жүрістер жүріліп, қара жағы қазанына 5 құмалақ қосады да, ойынды тең аяқтайды:
Ақ жағы: Қара жағы:
1. ... 62-73
2. 12-24!! 61-74!!
3. 11-25! 53-75!
4. 25-63 75:22
5. 11-21 61-72
6. ... ...
19. ... 62-75
20. 21-3Х 61-76
21. 00 76-3Х
Ал ақ жағының 12-24 жүрісі өте күшті жүріс, 11-25 жүрісін күшті жүріс деп есептеуіміздің себебі онда «тұздықтың» артындағы 1-ші және 2-ші отаулардағы құмалақтарды дер кезінде дұрыс пайдаланып, барлық мүмкін болатын тиісті (29) жүрістердің санын азайтқан жоқ. Ал егер қара жағының 72-8Х жүрісінен кейін мына төмендегідей жүрістер жасалса:
Ақ жағы: Қара жағы:
1. ... 72-8Х
2. 23-41? 71-8Х
3. 11-22 62-71
4. 11-23 71-8Х
5. 23-42 61-71
6. т. с. с.
Ақ жағы бір жүріс жетпей «атсырап», қара жағынан ұтылып қалуы ықтимал. Тіпті төмендегі жүрістерді жүргенде де, ақ жағы ұтылысқа душар болады.
Ақ жағы: Қара жағы:
1. ... 62-73
2. 81-91? 73-91!
3. 71-81 71-8Х
4. т. с. с.
Ақ жағы: Қара жағы:
1. ... 72-8Х
2. 12-24!! 71-8Х
3. 11-25! 62-71
4. 25-63? 71-8Х
5. т. с. с.
Сонымен бұл келтірілген мысалдардан көрінгеніндей, ойынды тең аяқтаудың бір ғана жолы (оны білесіздер) бар екен. Яғни көптеген жүрістің ішінен екі ойыншы да сол жолды тауып жүрулері керек болды. Олар солай істеді де.
Тақырыбы: Тактикалық тәсілдер. Комбинация құру.
Тақырыбы: Тактикалық тәсілдер. Комбинация құру.
Мақсаты: Оқушыларды ойын күрделігімен жақынырақтаныстырып олардың логикалық ойлау шеберлігін шыңдау.
Керекті құрал: Ойын тақтасы.
Мәтіні:Ойынның басталуы да,өрбуі де қарсы жақтар үшін ойдағыдай өтіп жатады. Төніп тұрған қауіп те білінбейді. Ал бір сәт ойыншы екінші қарсыласының өте күшті жүрісінен соң құтылуға жол таппай, аңтарылып қалады. Мұнан соң қарсыласының әр жүрісі тақтадағы позицияларды өзгертіп, күштердің ара салмағын да өз жағына бұрып алады. Ал екінші ойыншы: «Менің тақтадағы жағдайым жақсы еді, комбинацияны байқамай қалдым ....» деп өкінеді. Міне, комбинацияның күші де сонда. Ол аңысын-аңдап тап береді.
Осы айтылғандай, комбинация жоқ жерден тумайды. Бұл есептеу ойынның заңды өріс алуы.
Тактикалық тәсілдердің ішіндегі ең күрделісі және маңызды да осы комбинация жасау болып табылады. Комбинация дегеніміз – көздеген мақсатқа жылдам жеткізетін бірнеше ойлы жүрістердің нәтижесі.
«Аңысын-аңдап тап берді» демекші, комбинация алғы шартсыз, бірден жасалмайды. Тақтадағы позиция комбинация жасауға келгенде ғана ойыншы қажет жүріске бекінеді. Әрине, қарсы жақтың әлсіз жерін тауып, комбинация жасамаса болмайды. Ал қарсы жағының отауларынан комбинация жасауға лайық позиция қарастыратын да ойыншының өзі. Яғни, ойыншы ең алғаш комбинацияның алғы шартын жасап алу керек. Дәлірек айтқанда, әр жүрісімен қарсы жақтың отауларынан құмалақтардың орналасуын өзіне тиімді етіп өзгертіп отыруы қажет. Ал уақыты келді-ау дегенде комбинациялы жүрісті бастап кетеді.
Комбинация екі кезеңнен тұрады. 1. Әзірлік кезеңі. Бұл кезеңде комбинацияны жасауға қажетті позиция дайындалады немесе тақтадағы дайын позициядан комбинацияның жолдары іздестірілді.
2. Мақсатқа жету кезеңі. Бұл кезеңде мақсатқа жету үшін ойын барысындағы тактикалық тәсілдерді («байлау», «айырбастау») қолдана отырып, қарсы жақтың немесе өз жағының отауларында жатқан құмалақтардың санын өзгерту қажет. Бұл әрекет көбінесе отауда жатқан құмалақтарды беру арқылы жүзеге асады. Белгілі бір отауда жатқан құмалақтарды жеуге берген кезде отаулардағы құмалақтардың саны өзгереді, осыдан барып комбинация жасауға қолайлы жағдай туады. Төмендегі мысалды (№31 – диаграмма) жүріс қара жағынан. Бұл жерде қара жағы көп құмалақ ұту үшін комбинация қалай жасайды екен.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
2
3
2
Х
4
8
8
7
39
4
18
16
2
1
2
Х
6
40
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 31 диаграмма
Диаграммадан көрінгендей ақ жағының 3 және 4-отауларындағы «бай» құмалақтарының жүрістері тарылып тұрғандығы (жүрсе өз отауларына қайта келіп түседі) қара жағын комбинация жасауға итермелейді. Қара жағы қарсыласының 4-отауына «байлау» әдісін қолданып, отауына шабуыл жасауды ойланады. Бұл жеңіске жеткізуге тиіс. Шынында, солай ма?
1. ... 72-84! Бұл жүріс ештеңе сездірмейді. 2. 61-73. Бұл жүріс те заңды. 2. ...27-85 құмалақтарын «құрбандыққа» беріп тұр. 3. 96:56. Ақ жағы алады. 3. ... 85-319!.Міне, комбинациядағы шешуші жүріс осы. Қара жағы бесінші отаудан алты құмалақ беру арқылы ойға алған ісін (4-отауын «байлады», 3-отауға қауіп төндірді) орындады. 4. 25-61 410:418. Егер 4. 319-32 жүрсе, бәрі-бір 4. ... 311:418. Ал, 4. 416-15 жүрсе, онда да 4. ... 94:320
Сөйтіп, қара жағы комбинация нәтижесінде бірден 20 құмалақ ұтып алды.
Мына диаграммадан да (№32 – диаграмма) «байлау» әдісін жасау арқылы жасалған комбинацияны көресіздер.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
3
2
17
3
3
4
18
36
4
3
3
5
4
1
18
6
42
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 32 диаграмма
1. ... 82-94 өте қате. Міне, осы ағаттық ақ жағының комбинация жасауына мүмкіндік туғызады. Ал қара жағы былай ойнау қажет еді: 1. ... 218-11, 2. 64-79! 53-718. Амалсыз жүрді. 2. ... 717-54 (218-11) бұлай да жүруге болмайды. Өйткені 3. 810-83Х 3. 24-56! Аса күшті айлалы жүріс. 3. ... 81-95. «Байлаудан» құтылады. 4. 61-73. Енді ақ жағы қажетті жүрісті күте тұрады. Ал қара жағында тек сәтсіз жүрістер ғана қалады: 4. ... 218-11 егер 4. ... 718-62 жүрсе 5. 57:220. Ал 4. ... 51-62 немесе 4. ... 42-62 немесе 4. ... 34-62. Онда 5. 97:63Х «Тұздық» алады. Сондықтан, 5. 98:720 12-23 мәжбүр болады. 6. 57:74 12-21 т. с. с. Бұл мысалдан шығатын қорытынды мынау: комбинация үнемі көп құмалақты «құрбандыққа» шалудан басталмайды екен. Екінші, комбинация жасаған жағы тек шабуыл жасай бермей, тасадан күтетін жүріспен қарсыласының «қақпанға түсіріп», не «бай» құмалақты, не «тұздық» ұтады.
Егер жоғарыдағы мысалдарда комбинация жасау жолында құмалақтарды құрбан ету мен «байлау» әдісі қолданылса, мына мысалдан (№33 - диаграмма) шабуылдау арқылы жасалған комбинациямен танысасыздар.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
1
3
1
2
1
4
17
4
45
Х
7
3
9
6
9
2
5
1
42
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 33 диаграмма
1. ... 91-1Х? Былай ойнау қажет еді. 1. ... 62-72, 2. 49-35! Шабуылдарға даярлық жүрісі. 2. ... 62-72 мәжбүр болады. Ал 2. ... 35-72 (немесе 15-51) жүруге болмайды. 3. 86:43Х егер 2. ... 218-16 жүрсе 3. 611-73Х. 3. 57-219! Бұл – шешуші жүріс. 3. ... 72-84 мәжбүр болады. Ал. 3. ... 219-22 жүрсе 4. 86:63Х, 4. 93:220 84:28. Ал 4. 17-72 жүрсе 5. 611:73Х, 5. 91:18 71-82, 6. 51-612 82-92, 7. 612:82 62-72, 8. 88:62 22-38,
9. 92-13 92-1Х, 10. 91-14 91-1Х, 11. 75:12 11-21. Сонда мына позиция пайда болады (№34 – диаграмма).
9 8 7 6 5 4 3 2 1
2
2
3
8
1
57
Х
3
1
1
1
2
1
80
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 34 диаграмма
Ақ жағы мұндай позициядан кейін өз отауларында құмалақтарды шабуылға ыңғайлы орналастыру тәсілі арқылы тағы да 4 құмалақ ұтып жеңіске ие болады.
Байлау қою.Бұл есеп ойыны, творчестволық ойын екенін естен шығармай, қалай болса солай бастап, отаудағы құмалақтарды мақсатсыз жүре беруден сақ болу керек. Жүріске мән бермеу ойынның сапасын төмендетеді, ойың нәтижесіне, ойыншының көңіл-күйіне де кері әсерін тигізеді. Ойынға творчестволық тұрғыдан қарау қажет. Сонда ғана аса күрделі де, қызықты ойынның табиғатын терең түсінесіз.
Ойыннан шығатын нәтиже ең алдымен сайысқа түсіп отырған екі адамның ақыл-ойымен, творчестволық ізденімпаздығымен, тәжірибесімен тығыз байланысты. Сондықтан ойынды байыпты түрде бастап, әрбір жүрістің алдына белгілі мақсат қойып, қарсы жақты өздері жақсы білетін позицияларға тарта ойнау керек. Алға қойған мақсатты жүзеге асырудың жоспары болады. осындай жоспарлы ойынның әрбір кезеңдеріне сай, жасалған тартыстың жалпы барысын, негізгі бағытын – стратегия деп, , ал қолданылған жеке айла – тәсілдерді тактика деп атайды. «Тоғызқұмалақ» ойынын жаңадан үйренуші адам әрбір ойында бірінші жүрістен бастап-ақ өзінің алдына айқын стратегиялық жоспар қойып ойнауды дағдыға айналдыру керек.
Сонымен, стратегия «тоғызқұмалақ» ойынының негізгі принциптерімен, айла-тәсілдерімен де тығыз байланысты екен.
Жалпы стратегия мен тактика бір-бірімен тығыз ұштасып, әрі бір-бірін толықтырып тұрады. Сондықтан кезінде бірнеше тактикалық әдістерді қолдана біліп, стратегиялық жоспар құрған ойыншы тек спорттық нәтижеге ие болып қоймастан, үлкен творчестволық өсу жолына түседі. Демек, талапкер «мүлдем жоспарсыз ойнағаннан, жаман болса да жоспар құрып, ойнау жүз есе артық!» деген қағиданы есте ұстауға тиіс.
Тақта үстінде ойыншы қарсыласының отауларында жатқан құмалақтарының жүрістерін тарылтып, немесе жүрістеріне кедергі жасап, ұстап тұру арқылы не «тұздық» алуға, не «байын» (құмалақ көп жиылып қалған) ұтуға әрекет жасайды. Бұл «байлау» қойған болып есептелінеді. «Байлау» қойып ойнау көбінесе ойынның бастапқы және орта шенінде, кейде тақта үстіндегі позицияға байланысты, ойынның аяғында да кездеседі. «Байлау» қойып ойнау әдісін дұрыс қолдану, отаудағы құмалақтарға стратегиялық күш беріп, позициялық үстемдік әперетін болса, оны «тоғызқұмалақ» ойынының басқа негіздерімен байланыстыра білу жеңіске жеткізеді. Ойымыз түсінікті болу үшін мысалдар келтіре отырып сөйлесейік. 1975 жылы республикалық «Қайрат» ерікті спорт қоғамының ашық біріншілігіндеойналған қырғызстандық Ө. Асанов пен қаратаулық С. Тілеубаевтың ойынына назар аударыңыз:
Ақ жағы: Қара жағы:
1. 79:610 79:610
2. 910-911 911-112
3. 61-73 61-73
4. 411:512 811:94
5. 312-51!
Бұл жүрістен соң тақта үстінде №35 – диаграммадағыдай өзгерістер пайда болады.
Ақ жағы өзінің соңғы (5. 312-51!) бесінші жүрісімен қара жағының 5-отауынан «байлау» қойды. Қара жағы 1, 2, 3-отауларында жатқан құмалақтарын да жүре алмайды, ал жүре қалған жағдайда, өзінің 5-отауынан қарсыласына тиімді «тұздық» беріп қояды. Сондықтан, 5. ... 92-113? жүрісін жүрді. Бұл қате жүріс. Бұл жерде 5. ... 51-61 жүрісін жүріп, «байлаудан» құтылу керек еді.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
2
1
3
1
13
13
13
14
14
12
12
1
3
14
3
6
14
1
22
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 35 диаграмма
Енді ойынның әрі қарай жалғасқанын көрейік:
6. 76:314 91:114
7. 92:116 51-61 мәжбүр болған жүріс
8. 212:414 215:73Х
9. 816-517 12-23 мәжбүр болған жүріс
10. 93:24 12-21 мәжбүр болған жүріс
11. 517-35 12-23 мәжбүр болған жүріс
12. 66:24 12-21 мәжбүр болған жүріс
13. 24-52 93:22
Енді бірнеше жүрістерден кейін ақ жағы қазанына 82 құмалақ жинап, ұтысқа ие болады.
Тағы бір мысал, тақта үстінде пайда болған төмендегідей позициядан кейін (№36 – диаграмма) қара жағына жүріс кезегі келеді.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
19
3
1
7
1
44
14
14
2
1
1
4
3
48
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 36 диаграмма
Қара жағы өзінің 6-отауында жатқан 3 құмалақты беріп қоймау үшін, 8-отауына екі айналымнан артық (19 құмалақ бар болатын) құмалақ жинап, ақ жағының отауларынан «тұздық» алудың қаупін туғызбақ болады да: 1. ... 63-820? Жүрісін жасады. Бұл қара жағының қате жүрісі еді. Себебі, ақ жағы 2. 214:62! жүрісін жасап, қара жағының екі отауына (8 және 3-отауларына) «байлау» қояды. Осыдан соң тақта үстінде пайда болған №39 – диаграммадағыдай позицияны қарап көріңіздер.
Мұндай позициядан кейін қара жағы ақ жағының соққысынан құтыларлық ешбір амалы болмай, өзінің 8-отауында жатқан 20 құмалақты таратып, 3-отауында жатқан құмалақтарды қарсыласына ұтқызады екен. Осы табысқа жетер жолдағы жүрістер мына төмендегідей:
Ақ жағы: Қара жағы:
2. ... 52-61
3. 52-63 61-72
4. 51-64 51-61
9 8 7 6 5 4 3 2 1
20
1
2
1
8
1
2
44
1
15
3
2
2
5
1
4
50
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 37 диаграмма
т. с. с. жүрістер жасалса, қара жағының жүрістері бұрын таусылып, 8-отауындағы 20 құмалақты таратуға мәжбүр болады екен. Ал егер қара жағы 2. ... 12-22? Жүрісін мүлдем жүруге болмайды. Мұндай жағдайда ақ жағы жетінші отауындағы 5 құмалағын жүріп, қара жағының 2-отауынан «тұздық» алып алады. Яғни бұл сәтте қара жағының екі отауына (2 және 8-отаулары) «байлау» салынып тұр.
Ақ жағы: Қара жағы:
2. ... 21-39 жүрісі жүрілсе
3. 94:310 21-31
4. 91:14
Бәрібір ақ жағы қара жағының 14 құмалағын ұтып алады. Сондықтан қара жағы қайтсе де 3-отауында жатқан құмалақтарды беретін болғандықтан «байын» таратып, қарсы ойын құрып алуға бел байлады да:
2. ... 820-92 жүрісін жасады. Одан әрі ойын былай жалғасады:
3. 76:310 42:54 т. с. с.
Бұл мысалдар «Байлау» атты тактикалық тәсілді анық көрсетеді.
Айырбасқа шақыру.Айырбасқа шақыру дегеніміз - өзінің бір отауындағы құмалақтарды қарсыласына жеуге беріп, сонша құмалақтарды қайтарып ұтып алу. Айырбасқа шақыру тақта үстіндегі стратегиялық пунктері (маңызды-маңызды отауларды) «жаулап» алу үшін, қарсы жақтың позициясына әлсіздік тудыру үшін, отаудағы құмалақтардың шабуылдық күшін өзгерту үшін, қолайсыз жағдайдан шығып кету үшін және мүмкіншілігі болса ойынды өз пайдасына шешу үшін жасалады. Түсінікті болу үшін мына төмендегі мысалдарды талдап өтелік. 0. Әмриев пен осы жолдар авторының тәсілдеріне тоқталайық.
Ақ жағы: Қара жағы:
1. 79:610 79:610
2. 910-911 911-912
3. 61-73 91:112
4. 311:412 511:62
5. 74:114 312:514 айырбасқа шақыру
6. 414:814 92:13Х
7. 95:43Х 75:214
Осындай 7 жүрістен кейін тақта үстіндегі көрініс №38 – диаграммадағыдай болады:
9 8 7 6 5 4 3 2 1
2
1
1
4
3
Х
3
14
2
56
Х
3
1
1
1
2
14
1
53
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 38 диаграмма
Бұл позицияны есептеп, тереңірек талдап қарасақ, тақта үстінде не бары жеті-ақ жүріс жасалған болса да, ойын қара жағының пайдасына шешіліп тұр. Себебі, қара жағы бірнеше жүрістерден кейін, өз жағындағы жатқан отаулардағы құмалақтардан «тұздығына» 20 құмалақ салып алып және ақ жағы өзінің
8-отауында жатқан құмалақтарды амалсыз таратқан кезде, тағы қазанына кем дегенде 7 құмалақ қосып алады да, ойынды өз пайдасына шешеді екен.
1975 жылы республикалық «Қайрат» ерікті спорт қоғамының ашық біріншілігінде ойналған қырғыз тоғызқұмалақшысы Ө. Асанов пен шымкенттік С. Қаратаевтың ойынына назар аударайықшы:
Ақ жағы: Қара жағы:
1. 79:610 79:610
2. 910-911 911-112
3. 61-73 91:112
4. 211.312 61-73
5. 74:114 511:62
6. 71:814! айырбасқа шақыру 212:414?
7. 513:814 92-13Х
8. 95.414 76-315
9 8 7 6 5 4 3 2 1
2
1
1
3
3
3
3
2
42
Х
4
15
1
1
1
15
1
64
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 39 диаграмма
Осындай сегіз жүрістен кейін тақта үстіндегі құмалақтар №39 – диаграммадағыдай орналасады.
Енді ақ жағына 16 құмалақ ұтып алу қиынға соқпайды. Шынында да, ол ойынды өз пайдасына шешті.
Тұздық алу тәсілдері. Комбинация арқылы «тұздық» алу жолдары өте көп. Мысалы мына позициядан (№40 – диаграмма) кейін ақ жағының тұздық алу мақсаты мен жасаған комбинациясын қарайық. Жүріс кезегі ақ жағынан.
1. 54-810 жүрісімен қара жағының 8-отауынан тұздық алмақшы. Енді қара жағы 82-95 жүрісімен тұздықтан қашып, ақ жағының 4-ші отауына шабуыл жасады. 2. 61-74! жүрісін жүріп, өзінің 4-отауындағы 11 құмалақты қарсыласына беруді ұйғарды. Себебі, ол мұндай позициядан кейін комбинация жасауға дайындала бастады. «Өзі беріп отырғанда алғанға не жетсін» деген мақсатпен, қара жағы 2. ... 95:412? жүрісін жүрді. Қара жағының бұл жүрісі қате жүріс. Енді осы қате жүрісті ақ жағы қалай пайдаланады екен, соған келейік (№41 – диаграмма).
9 8 7 6 5 4 3 2 1
4
2
4
1
12
1
3
36
4
14
10
11
4
2
9
1
44
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 40 диаграмма
9 8 7 6 5 4 3 2 1
1
1
4
1
12
1
3
48
5
15
11
1
4
10
1
46
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 41 диаграмма
Ақ жағының комбинацияға әзерлік жасауына себеп болған жағдай, қара жағының 2 және 5-отауларында құмалақтардың бір-бірден жатқандығы еді. Ол енді осы отаулардағы (2, 5) құмалақтардың санын екіден ететін жүрісті табуы керек. Байқап қарасақ, екінші отаудағы 15 құмалақты яғни 3. 215-71!! жүрісін жүреді екенбіз. Бұл тамаша жүріс. Қара жағының екі отауына «тұздық» алу қаупін төндірді. Енді қара жағы қалай жүрсе де ақ жағының бұл жүрісіне ешбір кедергі жасай алмайды. Ақ жағы қарсыласының 2-ші немесе 5-отауынан «тұздық» алғаннан кейін жақсы позицияға ие болып, ойынды өз пайдасына шешуіне толық мүмкіншілік алады.
Мына мысалдарда (№42 – диаграмма) ақ жағы қарсыласынан едәуір әлсіз.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
1
1
3
9
3
3
2
45
Х
7
10
6
1
12
1
8
50
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 42 диаграмма
Әрі қара жағының бірінші отауда тұздығы бар. Жүріс қара жағынан. Бірақ ақ жағы «тұздық» үшін комбинация жасайды деп ойлай қою қиын. Себебі, қара жағында бір құмалағы бар бірде-бір отау жоқ.
1...81-92 жүрісінен кейін, ақ жағы «құрбандық» ұсынады. 2. 27-89! 59:48? алды. Бірақ бұл қате еді. 3. 613:64 бұл – шешуші жүріс болды. 3. ... 82-91 амалсыз жүрді. 4. 312:53Х. Сөйтіп, комбинация жасау арқылы «тұздық» алды әрі позициясын жақсартып алды. Енді ақ жағының позициясы тәуір.
Комбинация жасау – «тоғызқұмалақ» ойынында талдауды, алдын ала болжауды, жүрісті жалықпай есептеуді керек ететін тактикалық тәсілдердің ішіндегі өз алдына заңдылықтары бар, өте күрделі процесс. Тақта үстінде пайда болған кез-келген позициядан жүріс іздеу қажет қандай қажет болса, комбинация жасау жолдарын іздестіру де сондай қажет.
Комбинацияны жасау жолдарын яғни отаудағы құмалақтарды шабуылға ыңғайлы орналастыру жолдарын тауып алғаннан кейін, оны белгілі тәртіппен жүзеге асыра білу керек. Талапкерлерге бір ескерте кететін нәрсе, комбинация жасағанда, позициялық артықшылық алғанына қарамай, кейін пайда болатын позицияны да ойлап, болжай отырып, ойнау керек. Демек, комбинацияны ойдағыдай жасау ойыншының шеберлігіне, ой-өрісіне және алғырлығына байланысты. Мысалы мына позицияны (№43 – диаграмма) бір қарасақ, қара жағының позициялық артықшылығы бар сияқты болып көрінеді. Қара жағы ақ жағының 8-отауынан «тұздық» алып алған және қазанына 5 құмалақ артық жинаған. Жүріс кезегі қара жағынан.
Тереңірек қарасақ, ақ жағы ойынды мұқият есептеп, комбинация жасауға қажетті позицияны дайындап қойған екен. Себебі, 4-отауына жинаған 27 құмалағы бар отауды екі айналып барып, қара жағының 2-отауында жатқан бір құмалақтың жолын бөгеп қояды. Жүре қалған жағдайда ақ жағы қара жағының позициясынан «тұздық» алып алады. Сонымен бұл комбинацияны жасаудағы негізгі әдіс мәжбүр еткен жүрісті пайдалану болып табылады.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
4
1
1
63
1
2
27
1
Х
62
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 43 диаграмма
Мәселен: Ақ жағы: Қара жағы:
1. ... 51-61
2. 21-33 94:34
3. 11-22 61-71
4. 22-31 71-81
5. 21-32 81-92
6. 32-428! 21-31
7. 71-8Х! 31-41 мәжбүр болған жүріс
8. 428:43Х
Бұл позиция (№44 – диаграмма) мынадай:
9 8 7 6 5 4 3 2 1
3
1
1
1
1
Х
2
2
2
70
1
1
2
2
2
2
2
Х
2
65
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 44 диаграмма
Мұндай позициядан кейін қара жағы өз қазанына көп дегенде тағы да 10 құмалақ қана қосып, ұтылып қалады екен. Егер Ақ жағы: Қара жағы:
1. ... 51-61 жүрсе
2. 21-33 61-71
3. 33-51 71-81
4. 51-61 81-95
5. 61-72 21-31
6. 72-8Х 31-41 мәжбүр болған жүріс
7. 428:43Х
Ақыры №45 – диаграммадағыдай позиция шығады.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
6
1
1
1
1
Х
2
2
2
66
1
1
2
2
2
2
3
Х
2
65
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 45 диаграмма
Мұндай позициядан кейін де қара жағы атсырап ұтылып тұр.
«Тұздық» алу үшін жасалатын комбинацияға керекті шарттың бірі – отаудағы құмалақтарды шабуылға ыңғайлы орналастырып алып, ойын барысындағы басқа тәсілдермен (байлау, айырбастау) тікелей байланыстыра білу керек. Бұған мысал ретінде, мына позицияны (№46 – диаграмма) қарап өтелік. Жүріс кезегі ақ жағынан.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
6
1
2
3
4
4
2
50
1
2
2
1
5
3
3
19
2
52
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 46 диаграмма
Қара жағы өзінің соңғы 82-96 жүрісімен ақ жағының 5-отауында жатқан бес құмалаққа шабуыл жасады. Ақ жағы 5 құмалақты қорғамастан, басқа жүрісті жүріп кетті: 1. 63-820 96:56, 2. 61-75!! 81-92.
Сондағы позиция (№47 – диаграмма) мынадай:
9 8 7 6 5 4 3 2 1
2
2
3
4
4
2
56
4
3
3
2
5
20
2
52
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 47 диаграмма
Ақ жағы өзінің соңғы жүрісімен (61-75!!) комбинацияны жасауға қажетті позицияны дайындап алып, мақсатқа жету жүрісін 3. 75-21 жүрді. Бұл тамаша жүріс. Қара жағы өзінің 1 немесе 2-отауынан «тұздық» беруге мәжбүр: 3. ... 11-22, 4. 93:23Х. Егер де 3. ... 21-33 жүрсе, онда 4. 821:13Х бәрібір «тұздық» алады.
Отауларға шабуыл жасау.«Тоғызқұмалақ» тақтасындағы осал отаулар дегеніміз – ойын барысында шабуылдау өрісі әлсіз орналасқан, бір-бірімен байланысы және қарсы жаққа соққы бере алатын қабілеті аз отаулар. Қарсыласы бұл отауларға шабуыл жасай қалған жағдайда олар бір-біріне дер кезінде көмекке келе алмай қалады. Сондықтан, осал отауларды көрісімен, оны дереу пайдаланып қалу «тоғызқұмалақ» ойынын үйренушілерге бірден-бір керекті шарт болып табылады. Осы айтылған пікір түсінікті болу үшін мына позицияны (№48 –диаграмма) талдап көрелік.
Ақ жағы: Қара жағы:
1. 29:110 29:110
2. 910-911 411-511
3. 810-813 312:512
4. 92:13Х 913-32
5. 711-815 715-34
6. 94-35 816-516
7. 613:94 517-38
8. 75-211?
9 8 7 6 5 4 3 2 1
1
3
3
17
1
6
8
11
Х
22
6
7
16
16
4
2
1
8
5
25
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 48 диаграмма
Ақ жағының соңғы (8. 75-211) жүрісінің мақсаты, біріншіден, өзінің 2-отауында жатқан 7-құмалақты қорғау, екіншіден, 8-ші отауында болатын сегіз құмалақпен қара жағының 6-отауындағы жатқан 17 құмалаққа қауіп төндіру еді. Позицияны тереңірек талдап қарасақ, ақ жағының бұл жүрісі 8. 75-211 қате жүріс екен. Оның орнына 8.16-63 жүрісін жасап, осал, ыңғайсыз жатқан отаулардан (1, 2, 3, 4-ші) құтылу керек еді. Ал жоғарғы жүрістен соң 8. ... 46-92. Қара жағы осы жүрісі арқылы 6-отауындағы 17құмалақты қорғады да,
8-отауындағы 4 құмалақпен, ақ жағының 2-отауында жатқан 7 құмалаққа қауіп төндірді. Ақ жағының
7 құмалақты қорғайтын ешқандай жүрісі жоқ. 1, 2, 3-отауларындағы құмалақтарын мүлдем жүре алмайды.
9. 95:42 84:28, 10. 316:94? 213:56! Бұл жүрістен кейін ақ жағы не «тұздық», не бір «бай» береді.
Егер 11. 418-33 84:23Х тұздық алады.
Егер 11. 32-419 (18-810) 311:420
Егер 11. 89-77 91-19, 12. 00 83:110
Ойынның ортасында не аяғында ойыншы өзінің ең күшті тірек отауларынан бастап жүрмеуі, яғни шабуыл жасамауы қажет. Өйткені, бірнеше құмалақ ұтуға ғана жеткізетін мұндай жүрістен соң ойыншы өз жүрісін азайтып алады да, атсырап қалады. Мысалы, №49 – диаграммадағыдай позицияны талдайық:
9 8 7 6 5 4 3 2 1
1
4
2
1
70
2
9
2
1
2
68
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 49 диаграмма
1. ... 21-33 қара жағы осылай жүрді дейік
2. 22-310? 33-51
3. 310:32? 64-91
4. ... ... т. с. с.
Мұндай жүрістерден кейін ақ жағы атсырап ұтылып қалады.
Егер 1. ... 21-33
2. 72-82! 33-51
3. 82-93 64-91
4. 39-21 72-82
5. ... ... т. с. с.
Жүрістерден кейін қара жағы атсырап ұтылып қалар еді. Яғни бұл жерде ақ жағы өзінің жүрістерін азайтып, қарсыласын атсыратуға тырысуы қажет.
Отаулардағы құмалақтарды шабуылға ыңғайлы орналастыру арқылы құмалақтар ұту.
Отаулардағы құмалақтардың бір-бірімен байланысын (өрісін) өрбіте білу ойыншыға алға қойған мақсатты, кейбір мүмкіншіліктерді іске асыруға үлкен септігін тигізеді. Сондықтан ойыншы ойын барысында бірінші жүрістен бастап, әсіресе ойын соңында (бұл туралы төменгі сабақтарда айтылады) бұл тәсілді іс жүзінде қолдана білу керек. Мысалдар келтірейік. Мұндай позициядан (№50 – диаграмма) кейін, бір қарағанда екі жақтың жағдайы тең сияқты. Жүріс ақ жағынан.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
2
1
2
4
5
4
12
46
5
7
4
5
3
4
3
2
52
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 50 диаграмма
1. 92-11! (дайындық жүрісі) 82-91 (сұранып тұрған жүріс) 2. 25-64! (астыртын жүріс. Құмалақтарын құрбандыққа бере отырып, отаулардағы құмалақтарын ыңғайлы орналастырып алмақшы) 2. ... 212:46? (қате жүріс). Бұл жүрістің орнына 2. ... 81-92 жүрісін жүруі керек еді.
Бұдан кейін ақ жағына алға қойған жоспарын толық орындауға мүмкіншілігі бар. 3. 39:22! 12-21 мәжбүр. Бұл жерде «тұздық» берсе ойынды ұтқызғаны.
4. 84:22 12-21 мәжбүр 5. 93:22 12-21 мәжбүр
6. 57:22 12-21 мәжбүр 7. 76:36 12-23 мәжбүр
8. 93:24 12-21 мәжбүр 9. 66:22 12-21 мәжбүр
10. 84:22 (құрбандыққа 6 құмалақ беріп, ақ жағы 22 құмалақ ұтып алады).
1976 жылы Қазақстанның ашық біріншілігінде Исақанов пен Ерімбетовтың арасында өткен ойында, 13 жүрістен кейін төмендегідей позиция (№51 – диаграмма) пайда болды.
Ойын соңында төмендегідей жағдай пайда болды дейік (№52 – диаграмма).
9 8 7 6 5 4 3 2 1
2
21
Х
Х
2
2
1
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 52 диаграмма
Қара жағының артқы (1, 2, 3) отауларында құмалақтар жоқ. Жүріс кезегі ақ жағынан. Оған отауларда 5 құмалақтан екі құмалақ ұтып алатын болса ойын тең аяқталмақшы. Енді сол екі құмалақты ұтып алу үшін жасалатын жүрістердің жолдары екі кезеңнен тұрады да, өте тапқырлықты талап етеді. Бірінші кезеңде алдын-ала отаулардағы құмалақтарды шабуылға ыңғайлы, өте тиімді орналастырып алу, яғни қажетті позиция дайындау керек болса, екінші мақсатқа жету кезеңінде тактикалық «байлау» тәсілдерін дұрыс қолдана отырып, құмалақтар ұтып алу жолдарын белгілі тәртіппен жүзеге асыра білу қажет.
Бірінші жолы: Ақ жағы өзінің мынадай 1. 82-92 82-91. 2. 72-82 91-1Х. 3. 71-83 81-91 жүрістерінен кейін, қажетті, яғни 2 құмалақ ұту үшін, төмендегідей позицияны (№53 – диаграмма) дайындап алады да, мақсатқа жету жүрістерін жасайды.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
1
2
1
Х
74
Х
3
2
79
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 53 диаграмма
Мақсатқа жету жүрістері: 4. 83-11 91-1Х. 5. 93-21 21-31. 6. 81-91 31-41. 7. 92-13 13-31. 8. 91:12.
Екінші жолы: Қажетті, яғни 2 құмалақ ұту үшін, төмендегідей позицияны (№54 – диаграмма) дайындап алады.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
1
1
1
Х
75
Х
4
1
79
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 54 диаграмма
Мақсатқа жету жүрістері: 1. 91-11 81-91. 2. 84-21 21-31. 3. 81-92 91-1Х. 4. 92-13 13-31. 5. 91:12
Сонымен, бес құмалақтан екі құмалақ ұтып алу жолын білудің пайдасы ойын соңында орасан және бұл позиция ойын соңында көп кездесіп отырады.
Тоғызқұмалақ ойынын жаңадан үйренушілерге, тіпті көптеген жағдайда тәжірибеге нағыз сағылық деген, ойын шеберлерінің өздері де ойынның аяқ жағындағы шағын санды құмалақтары бар позицияларды нашар ойнайды. Олар, көбінесе, «Тоғызқұмалақ» ойынының ӘЛІППЕСІ деп аталып жүрген позициядан, яғни тақта үстіндегі өз жағының отауларында жатқан бар болғаны бес құмалақтан екі құмалақ ұтып алу жолын білмейді. Себебі, бұл жерде ойыншы тереңірек ойланып жүрісті таразыға салуы керек.
Тұзақ құру. «Тұзақ құру» дегеніміз – қарсыласының тақтадағы өз жағдайын жақсы түсінбей, қате жүріс жасау сәтін күту. Әрине, ойын үстінде қарсыласыңа түрлі-түрлі «тұзақтар құру» үшін ғана әлсіретуге болмайды. Егер осындай үстірт жоспарыңды қарсыласың сезіп, «тұзақтан сытылып» кетеді.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
5
1
4
12
5
3
14
1
40
2
1
4
2
6
1
7
54
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 55 диаграмма
1. 81-97 бұл жүрісінен ақ жағы қарсыласының сол жағын «байлап» қойды. 1. ... 21-315 үстірт қараған жанға сәтсіз көрінуі мүмкін. Бірақ бұл құрылған «тұзақ» еді. 2. 52-67? өзі келіп түсті. 2. ... 315-81, 3. 52-69 (45-82). Егер 3. 97:614 жүрсе, онда 3. ... 96:53Х, 3. ... 613:98. Сондықтан амалсыз4. 12-25 76:34. Жағдай теңесіп кетті.
Мына төмендегі жүрістерден кейін: 1. 89:710 89:710, 2. 910-911 211-311, 3. 91: 112 83:112, 4. 81-91 81-914, 5. 610-613 11-23, 6. 81-91 мәжбүр 914-414!! А. Ақшораев пен Б. Сүлейменовтың ойынында, ойын 7. 94-35 мәжбүр 613:92, 8. 213:514 92:13Х, 9. 413:74 жүрістерімен жалғасты да тақта үстінде
№56 – диаграммадағыдай жағдай пайда болды. Қара жағының жағдайы жақсы.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
1
1
2
1
16
17
7
4
27
Х
1
14
1
14
5
5
4
2
40
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 56 диаграмма
Бірақ қара жағы өзінің келесі 9. ... 14-417 (сұранып тұрғандай) қате жүрісін жүрді. Ақ жағы тұзақ құру тәсілі арқылы, мына жүрістерді 10. 65:12! 81-92 мәжбүр 11. 61-77!! 51-63 мәжбүр 12. 77:518 319-32, 13. 315:82 жүріп, тағыда 20 құмалақ ұтып, өз жағдайын түзеп алды.
Тақырыбы: Қандықақпан бастамасы. Арт отауынан жүріп қорғану жүйесі.
Тақырыбы: Ойын бастамасы.Қандықақпан бастамасы. Арт отауынан жүріп қорғану жүйесі.
1. 79:610 79:610
2. 910-911 112-211
Мақсаты: Ойын басын яғни дебютті сауатты бастап, пайдалана білулеріне қол жеткізу.
Керекті құрал: Ойын тақтасы.
Мәтіні: 97 рет жарыстарда ойналған бұл жүйесіне ақ жағы: 72 рет 3. 71-811 (негізгі түрі), 15 рет 3. 91:12 (екінші түрі), 9 рет 3. 810-813 (үшінші түрі), 1 рет 3. 111-213 (төртінші түрі) жүрістерімен жауап берген.
Негізгі түрі 3. 71-811.
79:610 79:610, 2. 910-911 111-211)
Бұл жүріске қара жағы: 32 рет 3. ... 62-74 (А. өрістеу), 19 рет 3. ... 512-71 (Б. өрістеу), 11 рет 3. ... 11-213 (В. өрістеу), 7 рет 3. ... 412-61 (Г. өрістеу), 3 рет 3. ... 912-213 (Д. өрістеу) жүрістерімен жауап қайтарған.
А. өрістеу жүрісі 3. ... 62-74.
Бұл жүріске ақ жағы: 9 рет 4. 91:12 (1-ші жалғасу), 10 рет 4. 811-913 (2-ші жалғасу), 7 рет 4. 211-313 (3-ші жалғасу), 3 рет 4. 510-513 (4-ші жалғасу), 3 рет 4. 111-213 (5-ші жалғасу) жүрістерімен өрбіткен. Бірінші жалғасу жүрісін талдап шығайық.
1-ші жалғасу жүрісі 4. 91:12
Бұл жүріске қара жағы: 4. ... 74:112, 4. ... 61-75. 4. ... 912-213 тарамдану жүрістерін жүрген. Мысал (Н. Құрманқұлов – Н. Нышанов) келтіре отырып сөйлесек, мына: 4. ... 74:112, 5. 811:914 513:82, 6. 61-72 213:512, 7. 213:53Х 92:13Х жүрістерден кейін ойынның басталуы тұздықтар тартысымен аяқталған
(№57 – диаграмма).
9 8 7 6 5 4 3 2 1
1
16
4
4
Х
15
15
2
2
39
Х
1
13
13
1
1
3
1
2
29
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 57 диаграмма
Осы ойында (Н. Нарботаев - Ә. Ақшораев) мына 5. ... 413-71, 6. 61-72 213:512, 7. 213:513 92:13Х жүрістері жүріліп, соңдағы пайда болған позиция №58 – диаграмма көрсетілген.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
1
16
4
4
3
15
2
2
37
Х
1
13
13
1
1
3
2
2
42
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 58 диаграмма
Б. Сембаев пен М. Молдакаримов былайша ойнап 4. ... 61-75, 5. 811-913 913-314, 6. 71-83 513:84, 7. 412:63Х 215:73Х ойынды тұздықтар тартысына әкеп тіреді.
Ал, Қ. Болатов пен Б. Абдулпаттаев бұл ойынды мына 6. ... 214:62, 7. 113-415 814-317, 8. 94:318 93:216, 9. 91:16 91:14 жүрістермен жалғастырып, тақта үстінде №59– диаграммадағыдай тұздықсыз позиция шығарды.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
1
7
2
14
15
4
32
14
14
14
2
2
5
36
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 59 диаграмма
Мұндай бірінші жалғасу жүрісінен кейін, екі жақта отаудағы құмалақтарын айырбастау ниетімен жүріп отырса, ойынның аяқталу кезеңіне бірақ жетеді екен. Ұтыс ақ жағында. Мысалға Ж. Өміралиев пен
Соңғы жылдары ойын жарыстарында көбірек қолданылып жүр. Ақ жағы 12 рет 4. 811:914
(1-ші жалғасу), 7 рет 4. 61-72 (2-ші жалғасу) жауап берген.
1-ші жалғасу жүрісі 4. 811:914.
Жүріс бір қарағанда күшті-ақ сияқты. Себебі қара жағы ақ жағының бесінші отауындағы «байды»
4. ... 213:512 жейтін болса, ақ жағына бірінші отаудан тұздық 5. 92:13Х?? Алуына мүмкіншілігі бар. Бұл ойын (Г. швыряев – Б. Есжанов) солай жалғасты да, одан әрі қарай мынадай жүрістер 5. ... 65:114, 6. 81-92 мәжбүр 414-81, 7. 72-82 78:52, 8. 92-1Х 94-315, 9. 315-819 55-92, 10. 415-93 316:94 жасалып, тақта үстінде 61-ші диаграммадағыдай көрініс пайда болады.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
4
22
5
6
3
4
1
3
Х
42
4
17
2
2
2
3
5
4
5
30
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 61 диаграмма
Бұл позициядан кейін отаудағы құмалақтардың орналасуын шолып өтсек, қара жағының оң қанатындағы құмалақтар түгелдей дерлік ойнап тұр да, ақ жағының позициясы қысылшаң жағдайда. Сондықтан ол келесі 11. 217-95 мәжбүр жүрісін жүреді.
Жоғарғы ойындағы 5. 92:13Х? қате жүрістің орнына 5. 412:66 315:83Х, 6. 93:23Х 92-115
(Н. Матросов – Н. Нарботаев), немесе 5. 81-93 65:114, 6. 412:62 315:82 (С. Тілеуқұлов – А. Кәрімов), немесе 5. 213:54 91:114, 6. 72-83 76:314, 7. 93:23Х 315:84 (Б. Жұмабек – Т. Бейсенов) жүрістерін жүрген дұрысырақ.
В. Өрістеу жүрісі 3. ... 11-213.
Бұл жауап жүрісі 80-шы жылдардың басында жарыстарда жиірек кездесетін. Ақ жағы: 6 рет 4. 111:214 (1-ші жалғасу), 2 рет 4. 310-313 (2-ші жалғасу), 2 рет 4. 510-513 (3-ші жалғасу), 1 рет 4. 91-11 (4-ші жалғасу), жүрістерімен жауап беріпті. Осы ойындардың басталуын ойнап көрейік.
1-ші жалғасу жүрісі 4. 111:214
Қара жағының 4. ... 312:512 тарамдану жүрісінен кейін (Б. Сембаев – Б. Азімжанов), 5. 12-214 913-32, 6. 813-216 814-34, 7. 217:94 76:316, 8. 96:516 65:16, 9. 22-31 92-11, 10. 21-32 72-85 жүрістері жүрілсе, тақта үстінде позиция (№62 – диаграмма) тең жағдайда өрбиді.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
1
5
1
1
16
6
5
6
44
1
2
15
3
4
4
3
1
44
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 62 диаграмма
Осы ойынды (Б. Сембаев – Қ. Құлымбетов) былайша жалғастырса 6. ... 92:14, 7. 94:34 75-217, 8. 81-92 92:12, 9. 92-15 15-515, 10. 72-81 71-816. Мұндай жүрістерден кейін, қара жағының позициясында
(№63–диаграмма) артықшылық бар. Себебі, ол бірнеше жүрістен кейін, өзінің 8-ші отауына екі айналымнан артық құмалақтар жинап, ақ жағының отауларынан (артқы отаудан бастып) тұздық алудың қаупін туғызады.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
1
16
4
15
15
1
4
1
28
17
13
13
1
2
1
1
1
28
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 63 диаграмма
Осы ойын (Н. Нарботаев – Д. Капаев) одан әрі қарай былайша жалғасатын болса 7. 413:76 415:96, 8. 11-218 815-42?, 9. 12-220 35-72, 10. 315:82 518-45 тақта үстіндегі (№64 – диаграмма) жағдай теңесіп кетеді.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
4
1
4
9
1
5
3
6
7
32
1
21
2
5
6
7
7
6
3
32
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 64 диаграмма
Тоғызыншы отаудан жүріп қорғану жүйесі.. 1. 79:610 99:811
Жетпісінші жылдардың орта шамасынан бастап жарыстарда қолданылып жүр. Кезінде біздерге
1. 99-811 әлсіз, өріссіз жүріс ретінде танылса,ал көршілес қырғыз елінің шебер тоғызқұмалақшылары көптеген жарыстарда қолданып, ойынды өз пайдасына шешіп жүргендіктен, бұл жүрісті «қырғызша қорғану жүйесі» деп те атап жүрміз.
Бұл қорғану жүйесіне қарсы, ақ жағының ойын тәжірибелерінен келіп шыққан, негізінен екі түрлі варианты бар. 1) 2. 610-61 (112 рет) және 2) 2. 72-812 (17 рет). Ал, 2. 910:92 немесе 2. 811:92 варианттары әлсіз жүрістер болып есептелінеді.
Негізгі түрі 2. 610-61.(1. 79:610 99-811)
Бұл жүріске қара жағы 27 рет 2. ... 79:62 (А. өрістеу), 66 рет 2. ... 89:74 (Б. өрістеу), 16 рет 2. ... 211-311 (В. өрістеу) 3 рет 2. ... 61-710 (Г. өрістеу) жүрістерін жүрген.
Б. Өрістеу жүрісі 2. ... 89:74.
Мынадай айырбастау жүрістерінен кейін (С. Мағауов – Б. Жұмабеков), 3. 111:212 79:64, 4. 513:83 512:73Х, 5. 314:74 114:54 №65 – диаграммадағыдай тең позициялы тұздықтар тартысы жасалды. Кімде-кім тұздықты ұтымды пайдаланса, сол ойынды өз пайдасына шешеді. Жетінші отаудағы тұздық атсырату жағынан келгенде, сегізінші отаудағы тұздықтан әлсіздеу болады.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
5
Х
1
5
3
14
14
3
1
15
4
15
2
16
3
Х
15
14
31
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 65 диаграмма
Егерде, қара жағы (А. Айтмағанбетов - Ә. Ақшораев) тұздық алмай ойынды былайша жалғастырса 4. ... 93:214!, 5. 61-73 512:74, 6. 314:74 мәжбүр 313:63Х позициялық артықшылық алады. Мәселен, ақ жағы өзінің 5. 61-73 мәжбүр жүрісінің орнына 5. 913-314, 5. 814-314, 5. 313-63 немесе 5. 413-73 жүрістерінің біреуін жасаса да, жетінші, алтыншы немесе бесінші отауларынан тұздық беріп қояды.
Ал, егерде ақ жағы (Ә. Ақшораев – С. Мағауов) 5. 72-815 жүрісімен ойнаса, 5. ... 113:414, 6. 71-816 513-817, 7. 817-63 75:24, 8. 42-54 мәжбүр 65:18, 9. 81-915 314:72, 10. 64-914 415-917 жүрістері жүріліп ойынды теңестіріп алады.
Ақ жағы 4. 513:83Х жүрісімен тұздық алса, ойынды одан әрі қарай төмендегідей жауап жүрісін жүрсе (Н. Жүнісбаев – Ғ. Ажмағанбетов), 4. 71-814 71-83, 5. 513:84 93:214, 6. 313:63Х 114:53Х ойынның бастапқы кезеңі (№66 – диаграмма), тұздықтар тартысына келіп тіреледі.
Атсыраған жағы ұтылады.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
2
1
2
Х
14
14
14
3
1
25
4
1
2
15
Х
2
2
16
14
30
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 66 диаграмма
Бұл ойынды қара жағына, 6. ... 413:73Х жүрісімен де ойнай беруге болады. Ал, егерде ақ жағы 6. 313:63Х орнына, 6. 71-816 жүрісін жүрсе, ойын тұздықсыз сайысқа айналады.
Қара жағы 4. ... 112:314 мүмкіншілік жүрісімен (Ә. Ақшораев – Ж. Өміралиев) жүрсе, төмендегі жүрістерден кейін (№67 – диаграмма), тең жағдай шығады: 5. 413:73Х 513:816, 6. 215-7Х 95:44, 7. 15-517 84:24, 8. 911-42 514:92, 9. 518-44 15-56, 10. 51-66 мәжбүр 84:24.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
6
1
Х
8
6
3
17
6
1
52
6
7
4
6
5
3
1
30
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 67 диаграмма
Ал, егерде ақ жағы (М. Нүсіпалиев – Б. Сембаев), 6. 913-32? 96:516, 7. 217:92 415-93, 8. 45-83 мәжбүр 315:84, 9. 42-55 мәжбүр 92-19, 10. 41-56 мәжбүр 91:112 жүрсе, қазанына 68 құмалақ жинаған қара жағы ұтысқа ие болады.
Енді, мына ойында (Т. Телғараев – М. Молдакаримов) 5. 214:63Х 513:816, 6. 415:96 85:33Х, 7. 914-42 315:82, 8. 17-75 83:12 жүрістері жүріліп тұздықтар тартысына келіп тірелді.
Қара жағы, мына 4. ... 414:514 мүмкіншілік жүрісімен жүрсе (Н. Құрманқұлов – Л. Әшімов), төмендегі жүрістерден кейін тақта үстінде (№68 – диаграмма) тең позиция пайда болады. 5. 314:73Х 513:816, 6. 416-15 114:54, 7. 42-51 97:64, 8. 17-74 86:44, 9. 12-220 11-24.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
2
1
Х
6
3
4
14
4
50
1
20
6
3
1
4
1
14
28
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 68 диаграмма
Ақ жағының негізгі мақсаты құмалақтарын «9-шы» отауға жинап, қара жағын «атсырату» болса, қара жағы ақ жағының екінші отауында жатқан 20 құмалақты (әлсіз байды жүре қалған жағдайда орнынан тұздық алуға болады) пайдаланып, қазанына құмалақ жинай беруі керек.
Қара жағының мына мүмкіншілік 4. ... 511-61 (Д. Поляков – Б. Айдынбеков) жүрісіне назар аударсаңыздар, төмендегі жүрістерден кейін, тұздықтар позициясына айналған позиция (№69 – диаграмма) пайда болды: 5. 214:63Х 94:316, 6. 415:92 84:23Х, 7. 914-42 115:64, 8. 517-33 94:34, 9. 817-62 92-11, 10. 111-27 14-418.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
1
5
7
Х
7
18
18
8
1
41
1
Х
2
5
3
3
4
2
4
32
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 69 диаграмма
Жоғарғы ойынды (Ж. Өміралиев – Л. Иващенко), төмендегі жүрістермен ойнаған күнде де, тең позиция (№70 – диаграмма) шығады: 6. 515-15 413:73Х, 7. 914-417! 86:418, 8. 91:116 75:26, 9. 64-91 71-83, 10. 19-92 96:54. Ақ жағына, бұл позициядан кейін өзінің 9-ші оауындағы байды таратпауға толық мүмкіншілігі бар.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
1
3
Х
5
2
14
3
57
2
2
5
2
2
Х
18
2
44
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 70 диаграмма
Тақта үстінде, мынадай жауап жүрісімен де ойнай беруге болады (Ә. Ақшораев –
Л. Әшімов) 4. 213:512 71-83, 5. 12-22 61-71, 6. 61-73 113-415, 7. 913-316 12-24, 8. 316:96 12-26, 9. 515-14 316:94, 10. 417-26 89:78 тұздықсыз күрделі ойын. Қара жағы 5. ... 93:23Х жүрісімен тұздық алған жағдайда да, күрделі ойын болады.
Тақырыбы: Ойын ортасы
Тақырыбы: Ойын ортасы.
Мақсаты: Ойын ортасы, ойынның басталуын (дебют) мен орта шенінің шекарасы және «бай» отауды ойынның ортасында қалайша ұтымды айдалану керек екендігі туралы жалпы түсінік беру.
Керекті құрал: Ойын тақтасы.
Мәтіні: Біз жоғарғы тақырыпта ойындарда пайда болатын сан алуан бастамаларды келтірдік. Оларға қарап отырсақ, әрбір жүрістің өзіндік ерекшелігі бар және мақсаты әр түрлі болады екен де, ойынның орта және аяқ шенінің ойналу сапасына көп әсерін тигізеді екен. Ойын неғұрлым ойлы басталса, оның орта және аяқ шендері соғұрлым ұтымды болады. Өйткені «тоғызқұмалақтың» жоғарыда айтылған үш кезеңі бір-бірімен тығыз байланысты. Ойынның орта шенінің ойын басынан айырмашылығы: бұл кезде ойынның шарттары (тақта үстіндегі ойын күштеріне жауапкершілік, отауларға қолайлы позиция беру, осал отауларға қысым көрсету т. с. с.) мен тактикалық тәсілдері қолданылып, сайыс тақта үстіндегі позицияның өзгеруіне байланысты кезекпе-кезек аңдысу, жүрістерді мұқият есептеу сияқты жағдайларда өтеді.
Жалпы ойынның басталуы мен орта шенінің белгілі шекарасы болмайды. Бізше ойынның ортасына 8-14 жүрістерден кейін жетеміз. Мысалы мына төмендегі (№71 – диаграмма) жағдайды ойынның ортасы деуге болады.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
2
1
6
3
14
1
14
5
38
1
16
1
14
13
2
1
2
2
26
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 71 диаграмма
Бұл позицияға жеткізген жүрістер мынау:
Ақ жағы: Қара жағы:
1. 79:610 79:610
2. 910-911 911-112
3. 92-113 61-73
4. 91:114 91:112
5. 61-73 211:312
6. 811:92 413:74
7. 12-214 11-23
8. 31-413 814-314
9. 12-216 11-25
№72 – диаграммадағы позицияны (6 жүрістен кейін) да ойынның ортасы деуге болады. Бұл ойын 1976 жылғы Қазақ ССС-інің біріншілігінде А. Исаханов пен С. Шапағатовтың арасында өткен еді.
Ойынның ортасы өте ұзақ, тартысты өтті. Бұл позиция ойынның аяқталуына мысал бола алады. Ақ жағы 98:64 есебімен ұтты.
Тақырыбы: Ойынның соңы
Тақырыбы: Ойынның соңы.
Мақсаты: Оқушыларды ойынның аяқ шенінің өте күрделігімен таныстырып, кейбір қажетті мүмкіншіліктерді толық пайдалана білулеріне қол жеткізу.
Керекті құрал: Ойын тақтасы.
Мәтіні: Ойынның аяқ шенінің басталуы тақта үстіндегі отаулардың көпшілігінде шағын санды құмалақтар қалғанда болады. Талапкерлерге бір ескерте кететін жәйт, ойынның аяқ шенінің негізгі ерекшеліктерінің бірі-ұтыс көбінесе отаудағы жатқан құмалақтардың санымен (көпшілігімен) шешілмей, олардың тақтада қаншалықты тиімді орын (позиция) алып тұрғанына байланысты шешіледі. Екіншіден, тақта үстіндегі «тұзақтардың» атқаратын қызметі арта түседі де, бір ойыншының оауларында құмалақтар саны азайып, жүрістерінің тарылу кезеңі туа бастайды. Мұндай жағдайда ойыншы «атсырап» қалмау үшін өз жағының да, қарсыласының да жүрістерінің санын аса дәлдікпен есептеп біліп отыруы керек.
Мысалы, мына төмендегі позицияда (№74 – диаграмма) ойынның аяқ шені көрсетілген. Ойынның бітуіне санаулы-ақ жүрістері қалған. Жүріс кезегі ақ жағынан. Оның «тұздығы» жоқ. не бары 6, 7, 8 және
9-отауларында сегіз-ақ құмалағы жатыр.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
2
2
1
71
Х
3
2
2
1
78
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 74 диаграмма
Бірақ оған мұндай позициядан кейін ойынды өз пайдасына шешу үшін қазанына не бары 4 құмалақ қосып алсы болғаны. Ол отаулардағы құмалақтарын 9-отауға жинамақ болған жағдайда, бір жүрісі жетпей, атсырап, ұтылып қалады екен. Мұндай позициядан кейін комбинация жасап, яғни отаудағы құмалақтарды шабуылға ыңғайлы орналастырып, 4 құмалақ ұтып алуға мүмкіншілігі бар ма? Бір қарағанда, комбинация жасау өте қиын сияқты. Бірақ отаудағы құмалақтардың орналасуына зейін салып қарасақ, «байлау» қойып ойнау тәсілі арқылы комбинация жасауы мүмкін екенін көреміз: 1. 63-83 00, 2. 61-74 00.
Ақ жағы өзінің соңғы жүрісі мен (2. 61-74) комбинацияны жасауға қажетті позицияны дайындап алып, (№75 – диаграмманы қара), мақсатқа жету жүрісін жүрді. 3. 74-11! Тамаша жүріс.
4
3
1
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 75 диаграмма
3. ... 11-21
4. 84:22 11-21
5. 93:22 11-21
Егер 3. 11-21
...
4. 84:22 00
5. 93-21 21-31
6. 81-92 31-41
7. 92-13 13-31
8. 91:12
Егер 3. 00
...
4. 92:12 00
5. 91-11 00
6. 84-21 21-31
7. 82-92 31-41
8. 92-13 13-31
9. 91:12
Барлық жағдайда ақ жағы мақсатына жетіп, ойынды өз пайдасына шешеді екен. Мысалға мына тағы бір ойын барысын (№76 – диаграмма) қарап өтелік.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
2
2
1
71
Х
2
3
1
2
78
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 76 диаграмма
Бұл диаграммадағы позицияның жоғарыда келтірілген №75 – диаграммадан айырмашылығы, тек қана ақ жағының 6, 7, 8 және 9-отауларында қалған 8 құмалағының қалай орналасуы екен. Мұндай позициядан кейін ақ жағына ойынды өз пайдасына шешу үшін 4 құмалақ алатын комбинация жасауға керекті позиция табылар ма екен? Позицияны тереңірек ойластырып қарасақ, бұл жерде комбинацияның жасалуы мүмкін екенін көреміз. Мәселен: 1. 62-74 82-91, 2. 61-75 91-1Х. Ақ жағы өзінің соңғы жүрісімен комбинация жасауға қажетті позицияны (№77 – диаграмма) дайындап алды.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
1
2
1
72
Х
5
1
2
78
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 77 диаграмма
Енді мақсатқа жету жүрістері былай жалғасады:
Ақ жағы: Қара жағы:
3. 92-11! 11-21
4. 75:22 11-21
5. 71-83 81-91
6. 92-11 11-22
7. 83-11 11-23
8. 81-93 23-41
9. 93:22 11-21
Егер 3. 92-11 81-91
4. 91:12 00
5. 81-91 00
6. 91-11!! 81-91
7. 75-21 21-31
8. 81-92 91-1Х
9. 92-13 13-32
10. 91:12
Егер 3.91-11 72-82
4. 91:12 00
5. 81-91! 00
6. 75-21!! 11-22
7. 81-93 22-31 «тұздық» бергісі жоқ
8. 93:22 11-21
Сонымен сіздер ойын аяғында отауларда жатқан 8 құмалақтан 4 құмалақ ұтып алудың екі түрлі жолымен таныстыңыздар.Ойынның аяқ кезінде отауларда жатқан 10 құмалақтан, қарсыласыңыздың артқы (1, 2, 3) отаулары құмалақсыз бос жатқанда қанша құмалақ алуға болатынын білу үшін мына төмендегі
№78 – диаграммаға назар аударыңыздар. Диаграммада ақ жағы қажетті позицияға келтіріліп қойылған.
Жүріс кезегі ақ жағынан. Енді оған ойынды өз пайдасына шешу үшін 6 құмалақ ұтып алу керек.
Бұл позицияда мақсатқа жету жүрістері мынадай:
9 8 7 6 5 4 3 2 1
1
2
2
Х
71
Х
5
3
2
76
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№78 диаграмма
Ақ жағы: Қара жағы:
1. 92-11! 11-21
2. 75:22 11-21
3. 84:22 81-91
4. 93-21 21-31
Қалған 2 құмалақ жоғарыдағы «тоғызқұмалақ» әліппесінің жүрістерімен алынады.
Егер 2. ... 81-91
3. 92:12 72-81 жүрілген болса келесі жүрістерден бастап, әліппе жүрістері қолданылады.
...
Ал егер 1. ... 81-91
2. 91:12 72-81
3. 83-11 81-92
4. 91:12 71-81
5. 81-91 62-71 жүрісінен соң әліппе жүрісі басталады
6. ... ...
Ал 1. ... 81-91
2. 91:12 72-81
3. 83-11 11-21
4. 75:22 11-21
5. 71-83 71-81 жүрілетін болса әліппе жүрістеріне көшеміз
6. ... ...
Қарсыласының 2-ші отауында жұп құмалақ жатқан жағдайда, тақта үстінде 10 құмалақтан қанша құмалақ алуға болатынын білу үшін мына төмендегі №79 – диаграммаға көңіл аударыңыздар. Жүріс кезегі ақ жағынан. Оған ойынды өз пайдасына шешу үшін 6 құмалақ ұтып алу керек. Диаграммада ақ жағының отауларындағы құмалақтар комбинация жасауға қажетті позицияға келтіріліп қойылған.
Мақсатқа жету жүрістері мына төмендегідей:
Ақ жағы: Қара жағы:
1. 92-11! 11-23
2. 61-75 23-41
3. 75:22 11-21
4. 84:22 81-91 жүрісінен соң әліппе жүрістерін
қайталаймыз.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
1
2
2
Х
69
Х
1
4
3
2
76
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 79 диаграмма
Егер 1. ... 22-31
2. 83:12 81-91
3. 61-75! 21-32
4. 92-11 11-21
5. 75:22 11-21 жүретін болса, әліппе жүрістерінің
өзі сұранып тұр
6. ...
Ал, егер 1. ... 81-91
2. 83:12 72-81
3. 91-11 11-23
4. 61-75 23-41
5. 75:22 11-21 жүріп кетсе әліппе жүрістеріне соқпай кетпейді.
Егер ақ жағы 1. 61-75?? жүрісін жүріп, жоғарыда келтірілген №81– диаграммадағы ұқсас комбинация жасауға қажетті позиция жасады делік. Бұл қате жүріс. Мұндай жүрістен кейін, ол не бары
4 құмалақ қана ұтып, ұтысты қара жағына беріп қояды. Мәселен, 1. 61-75?? 22-31! жүрді дейік.
Одан әрі қарай жүрістерді өздеріңіз табыңыздар. Өткенде біз «тоғызқұмалақ» ойынын – ақыл-ойдың «таразыға түсуі» сонымен қатар бұл ойыншылардың тапқырлығын, болжағыштығын, ерік шыдамдылығын байқатады дедік. Сонымен қатар «тоғызқұмалақ» ойынында бір қарағанда байқалмайтын, жасырын жатқан алдамшы жүрістер бар және мұқият есептеуді қажет ететін ойындар болады. Мысалы ойынның аяқ шенінде тақта үстінде мынадай позиция (№80 – диаграмма) пайда болды дейік.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
1
2
3
2
Х
2
66
Х
3
1
2
2
78
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 80 диаграмма
Мұндай позициядан кейін, қара жағы ұтысқа ие болып тұрғандай. Ақ жағына ойынды өз пайдасына шешу үшін 4 құмалақ керек. Позицияға қарасақ, мұндай мүмкіншілік жоқ сияқты. Өйткені, біріншіден, ақ жағының отауларындағы құмалақтары шабуылға ыңғайсыз орналасса, екіншіден, қара жағының 2-отауы жабық (екі құмалақ) жатыр. Ойынды аяқтау керек болғандықтан, мынадай жүрістер жүріле бастады:
Ақ жағы: Қара жағы:
1. 63-83 82-92
2. 61-73! 73-93?
3. 92-11 11-23
4. 73-92 23-41
5. 84:22 82-94
6. 93-21 71-81
7. 81-92 82-95
8. 92-13 13-32
9. 91:12
Сөйтіп, ақ жағы ұтысқа ие болды. Себебі, оның бірінші және екінші жүрістері жасырын жүрістер еді. Оны қара жағы сезбеді және мұқият есептемеді. Қара жағы 2. ... 73-93? жүрісінің орнына 22-31 жүрісін жүріп кеткенде ақ жағы не бары екі құмалақ қана ұтып алған болар еді.
Жоғарыда келтірілген мысалдардан, ойынның аяқ кезіндегі отауларда жатқан шағын санды құмалақтардан комбинация (қажетті позиция) жасап, құмалақтар ұтып алудың сан алуан жолдары бар екенін көрдіңіздер. Бұл барлық жолдарды жатқа біліп алу ғана қажет. Ойынды жаңадан үйренушілер жүрістерді жалықпай есептей отырып, тақта үстінде жасалатын комбинациялардың бәрін өзінің ізденімпаздық қабілеті арқылы тауып алып отырса, әрі қолдана білсе, «тоғызқұмалақ» ойынының дамуына көп әсерін тигізер еді. Еске сала кететін бір заңдылықтар - өз жағындағы отауларда жатқан 4 құмалақтан ешқашан да комбинация жасап, (тақтада «тұздық» жоқ кезде) бірде-бір құмалақ ұтып алуға болмайды.
Оң жақ отауларда (6, 7, 8, 9) жатқан шағын санды құмалақтардан комбинация жасап, алдын-ала қанша құмалақ ұтып алуға болатынын мына төменде көрсетілген кестеден білуге болады. Бұл кестедегі келтірілген сандарды есте ұстаған жөн. Кестеде көрсетілген ұтып алынатын құмалақтардың саны қарсыла ойыншылар еш қатесіз жүріс жасаған жағдайда алынғанын естен шығармау керек. Егер қарсыласыңыз қорғаныс кезінде қателесетін болса, кестеде көрсетілген сандардан да көп құмалақтар ұтып алуға болады, немесе керісінше.
Отауларда жатқан шағын санды құмалақтар
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Комбинация жасап ұтып алынатын құмалақтардың саны
2
2
2
4
4
6
6
8
8
8
8
10
10
12
12
12
Ойын барысында қарсыласыңыздың «тұздығы» сіздің 3, 4, 5-отауларыңыздың бірінде болып, ал сіз «тұздық» ала алмаған болсаңыз, өз отауларыңызда жатқан кейбір шағын санды құмалақтардан комбинация жасап, жоғарыда келтірілген сабақтағы кестедегі құмалақтардан да көп құмалақ ұтып алуыңызға мүмкіншілігіңіз бар. Мысалы, ойынның аяқ шенінде отауларда жатқан 15 құмалақтан комбинация жасап, 8 құмалақтың орнына 10 құмалақ ұтып алуға болады екен (№81 – диаграмманы қараңыз).
9 8 7 6 5 4 3 2 1
1
2
2
3
1
2
64
Х
1
6
4
2
2
72
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 81 диаграмма
Жүріс ақ жағынан мақсатқа жету жүрістері мынадай:
Ақ жағы: Қара жағы:
1. 92-11 11-21 мәжбүр болған жүріс
2. 66:22 11-21
3. 75:22 11-21 мәжбүр болған жүріс
4. 93:22 82-92
5. 91:12 81-91
6. 84-21 11-22 осы жүрістен соң әліппе жүрістері
қайталанады.
7. ...
Сонымен қарсыласыңыздың «тұздығы» сіздің 3, 4, 5, 6-отауларыңыздың бірінде және сол жақ отаулары (1, 2, 3) құмалақсыз болып, сіз тақта үстінде ойын барысында «тұздық» ала алмаған болсаңыз, отауларыңызда жатқан шағын санды құмалақтардан комбинация жасап, алдын-ала қанша құмалақ ұтып алуға болатынын мына төменде көрсетілген кестеден көруге болады.
Отауларда жатқан шағын санды құмалақтар
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Комбинация жасап ұтып алынатын құмалақтардың саны
2
2
3
4
4
6
6
8
8
8
10
10
12
12
12
14
Тұздық ала алмаған болсаңыз, отауларыңызда жатқан 7 құмалақтан комбинация жасап 3 құмалақ ұтып аласыз. (№82 – диаграмма).
Диаграммада отауларындағы құмалақтар комбинация жасауға қажетті позицияға келтіріліп қойылған.Жүріс ақ жағынан.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
6
1
2
67
Х
4
3
78
1 2 3 4 5 6 7 8 9
№ 82 диаграмма
Мақсатқа жету жүрістері:
1. 93-21 21-31
2. 94-21 12-22
3. 81-93 71-81
4. 93:23Х тең ойын
Тақырыбы: Этюдтерді шешу
Тақырыбы: Этюдтерді шешу.
Мақсаты: Оқушыларды этюдтерді шешу арқылы дұрыс жүріс табу әдісіне машықтандыру.
Керекті құрал: Ойын тақтасы.
Мәтіні:Этюдтік позициялардың яғни «тоғызқұмалақ» этюдтерінің алдына қоятын негізгі мақсаты – жеңу немесе ойнау. Мұндай нәтижеге тек дұрыс жүріс жағдайында ғана жетуге болады. Жалғыз дұрыс жүрісті табу – көп есептеуді, ойлауды талап етеді. Демек, этюдтерді құрудың және оны шеше білудің өз алдына жеке заңдылықтары бар, әр этюд ойынды табысты аяқтауға машықтандыру болып табылады. Төменде берілетін этюдтерді өздеріңіз шешіп көріңіздер. Сабақтың соңында шешулеріңізді жазып алған соң ғана салыстырып көрулеріңізге болады.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
0
2
2
72
1
Х
1
3
2
1
78
1 2 3 4 5 6 7 8 9
1 – этюд-диаграмма. Жүріс ақ жағынан Тең ойын.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
1
Х
2
76
Х
4
1
1
77
1 2 3 4 5 6 7 8 9
2 – этюд-диаграмма. Жүріс ақ жағынан. Тең ойын.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
2
3
2
5
1
9
76
Х
2
3
4
8
2
77
1 2 3 4 5 6 7 8 9
3 – этюд-диаграмма. Жүріс және ұтыс ақ жағынан.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
1
2
73
Х
3
3
3
3
74
1 2 3 4 5 6 7 8 9
4 – этюд-диаграмма. Жүріс және ұтыс ақ жағынан.
Этюдтердің шешулері
1 – этюд-диаграмма
Ақ жағы: Қара жағы:
1. 82-92 42-51
2. 73-93! 32-42
3. 71-83 42-52
4. 61-71 31-42 5. 71-84 52-61
6. 93-21 21-31
7. 84-21 12-22
8. 81-93!! 61-71!
9. 93:23Х 71-84
10. 91-13
2 – этюд-диаграмма
Ақ жағы: Қара жағы:
1. 74-11 61-71
2. 92:12 71-81
3. 91-11 11-23
4. 82-91 81-91
5. 81-91 91-1Х
6. 71-81 23-41
7. 81-93 21-3Х
Егер 1. ... 11-23
2. 82-93 23-41
3. 93:22 11-21
4. 71-82 61-71
5. 82-92 71-81
6. 81-93 21-3Х
3 – этюд-диаграмма
Ақ жағы: Қара жағы:
1. 54-81 51-66
2. 51-610! 92-1Х
3. 81-93 29-1Х
4. 610:68 32-43 мәжбүр жүріс
5. 94:32 92-1Х
6. 81-92 91-1Х
7. 92-13 13-31
Ақ жағы өз отауларында қалған 8-құмалақтан комбинация жасап, 4 құмалақ алады. Ұтыс 82-80 есебімен ақ жағында.
Егер 1. ... 92-1Х
2. 81-93 83-11
3. 93:210 11-21
4. 69:52 11-23
5. 81-93 23-42
6. 93:22 11-21
Ақ жағы өз отауларында жатқан 10 құмалақтан комбинация жасап, тағы 6 құмалақ алады да 86-76 есебімен ұтысқа ие болды.
Егер 1. ... 83-1Х
2. 81-93 29-1Х
3. 69:53Х 94-33
4. 21-34 т. с. с.
Ұтыс 84-78 есебімен ақ жағында.
Егер 2. ... 66-21
3. 81-93 29-1Х
4. 610:63Х 94-33
5. 22-34 т. с. с.
Ұтыс 90-72 есебімен ақ жағында.
4 – этюд-диаграмма
Ақ жағы: Қара жағы:
1. 63-84! 42-51
2. 61-75! 51-61
3. 93-21! 61-71
4. 84:22 12-21
5. 75:22 71-81
6. 71-83 21-12
7. 93:22 12-21
8. 83:12
Ұтыс 83-79 есебімен ақ жағынжа.
Егерде 1. 63-84! 42-51
2. 61-75 51-61
3. 93-21 21-31
4. 84:21!! 22-32
5. 92:13Х
9 8 7 6 5 4 3 2 1
2
1
7
2
66
3
3
2
76
1 2 3 4 5 6 7 8 9
5 – этюд-диаграмма. Жүріс және ұтыс ақ жағынан.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
1
2
71
6
Х
5
3
2
72
1 2 3 4 5 6 7 8 9
6 – этюд-диаграмма. Жүріс және ұтыс ақ жағынан.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
2
3
Х
2
68
Х
5
4
1
2
1
74
1 2 3 4 5 6 7 8 9
7 – этюд-диаграмма. Жүріс ақ жағынан. Тең ойын.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
2
2
Х
4
4
3
2
61
4
3
2
1
Х
74
1 2 3 4 5 6 7 8 9
8 – этюд-диаграмма. Жүріс ақ жағынан. Тең ойын.
5 – этюд-диаграмма.
Ақ жағы: Қара жағы:
1. 73-93 22-38
2. 93:22 71-81
3. 84-21!! 11-22
4. 81-93 22-39
5. 93:22 12-21
6. 91:12
Егерде 2. ... 11-21
3. 84:12 11-21
4. 81-93 11-21
5. 71-81 71-81
6. 81-94 39-21
7. 94:12
Ұтыс 82-80 есебімен ақ жағында.
Егер 5. ... 39-22
6. 21-31 71-82
7. 11-21 93:22
8. 11-21 т. с. с.
Ақ жағы тақта үстінде қалған 6 құмалақтан тағы 2 құмалақ алып, ұтысқа 82-80 есебімен ие болды.
6 – этюд-диаграмма
Ақ жағы: Қара жағы:
1. 46-93! 51-61
2. 93-21 21-31
3. 84-21!! 12-22
Егерде 3. ... 21-32
4. 92:13Х 42-51
5. 66-21 32-42
4. 66:23Х 42-51
Ұтыс 82-80 есебімен ақ жағында болар еді.
5. 93-2Х 13-32
6. 91:12
Ұтыс 83-79 есебімен ақ жағында.
7 – этюд-диаграмма
Ақ жағы: Қара жағы:
1. 55-92 22-31 Егерде: 8. 84-21 91-1Х
2. 51-66 21-32 9. 91-13 13-34
3. 92-11 11-21 10. 74:12 71-81
4. 66:12 62-71 11. 82-92 81-91
5. 92:12 53-72 12. 71-82 91-1Х
6. 61-74 72-81 13. 92-11 11-23
7. 91-11 81-94 14. 82-92 23-4Х
8. 74:12 91-81 15. 82-93 24-35
9. 71-86 71-81
10. 86-4Х 11-22
Тең ойын.
8 – этюд-диаграмма.
Ақ жағы: Қара жағы:
1. 42-52! 91-11 Егерде 5. 71-81! 91-11
2. 33-53 (11-25?) 91:12 6. 11-25!! 64-92
3. 53-71 82-91 7. 25-6Х 82-93
4. 42-52 81-92 8. 53-71 (21-33?) 93:12
9. 11-21 64-71
5. 24-53! 64-93 10. 42-52 т. с. с.
6. 53-72 (21-33?) 93:12
7. 11-21 54-82
8. 42-52! т. с. с.
Екі жағы да отауларында жатқан құмалақтарын 9-отауға жинауға мәжбүр.
