?й тапсырмасын тексеру: ?озы К?рпеш Баян с?лу жырыны? та?ырыбы ?андай? Жырды? негізгі кейіпкерлері кім? Жырды? басты кейіпкерлеріне мінездеме бері?із.
Жа?а саба?. Шешендік с?здер. Шешендік с?здер ?аза? ауыз ?дебиетіні? ?лкен бір саласын ??райды. Шешендік с?здер де ?аза? ауыз ?дебиетіні? ?зіндік ерекшеліктерін, к?ркемдік ?асиеттерін к?рсететін жанр. Шешендік дегеніміз- белгілі бір о?и?а?а байланысты тап?ырлы?пен, к?ркем тілмен айтыл?ан ж?не ж?ртшылы? ?абылдап, елге тара?ан белгілі, ?лгілі ойлар, т?жырымдар. Шешендік ?нер к?бінесе айтыс- тартыста дамиды. Шешендік ?нер- адам ?міріні? ?р?илы ішкі ?рдістерін бейнелеуді? озы? т?сілі, ?згелерді ?з еркіне ба?ындыруды? аса к?шті ?аруы, жанды ?арым-?атынасты? амалы ретіндегі с?з с?йлеу ??діретіне ие бол?ызатын шын м?нінде адамны? ??діреттілігін танытатын к?п ?ырлы ілім. ?о?амны? дамуына с?йкесті иландырушы с?зге на?ты ?ажеттілік пайда болды, с?зді? сендіру ?рекетін таныту ?шін «шешендік» ??ымы туындады. Антикалы? шешендік туралы толы??анды ал?аш?ы т?сінікті Перикл д?уіріні? (б.э.д 5?) м?лімет к?здері береді. Б?л мемлекеттік ?айраткер ?з с?здеріні? адамдар?а ?сер ету к?шіні? басымдылы?ына ие ата?ты шешен ретінде белгілі болатын. Тап осы т?ста шешендіктану теориясы пайда болды. Оны? негізін салушылар- Коракс, Лисий, Горгий. Ежелгі Грецияда?ы шешендікті? майталман шеберлері софистер болды. Олар ?р т?рлі к?з?араста?ы адамдар арасында с?з жарысын ?йымдастырады, си?ырлы с?зді мы? ??былтып ?олдануда?ы ал?ырлы? пен тап?ырлы? танытудан жарысады. Грек философтары Платон (б.э.д 427-347 жж) мен Аристотель (б.э.д 384-322 жж) шешендікті? теориясына орасан зор ?лес ?осты. Платон: « Шешендік –сендіруді? шебері, оны? бар м?ні де, міндеті де осында»,- деп шешендіктану іліміні? салма?ын аны?тайды. ?аза? шешендік ?неріні? тарихы тым ?ріге кетсе де, оны теориялы? т?р?ыдан зерттеу А.Байт?рсыновтан басталады. Ш.У?лиханов, С.Сейфуллин, М.?уезов билер с?зіні? т?рбиелік м?нін, билнрді? ?о?амда?ы орнын т?сіндіреді. Ал, А.Байт?рсынов зерттеулері ?аза? шешендік с?зіні? сипаты мен т?рлері, тілдік к?ркемдік белгілері жазыл?ан ал?аш?ы е?бек 1926 жылы жары? к?рген. « ?дебиет таныт?ыш» деген е?бегінде шешендік ?нерді с?з ?неріне жат?ызып, с?з ?неріні? ішкі ж?не сырт?ы ?алпын теориялы? жа?ынан толы? жазып берді. « ?дебиет таныт?ыш» деген е?бегінде ол ?нерді? т?р- т?рі бар, соларды? ішінде е? ал?аш?ысы с?з ?нері екендігін, « ?нер алды- ?ызыл тіл» деген ма?алмен байланыстыра айтады. ?аза? хал?ыны? «с?з ба??ан», «с?з к?йттеген», «с?з ?адірін білген» халы? екенін айтады.сонымен ?атар, автор б?л е?бегінде, шешен с?зде айтушыны? ма?сатын баяндап, т?сіндіріп ?ана ?оймай, пікіріне сендіру, ?йыту, б?йыту
керек екенін айтады. А.Байт?рсынов шешен с?зді : 1) с?зді? бастамасы, 2) с?зді? ?сынбасы, 3) с?зді? мазм?ндамасы, 4) с?зді? ?ыздырмасы, 5) с?зді? ?орытпасы деп 5 кезе?ге б?леді. ?аза? шешендіктану ?ылымында шешендік ?нер мен шешендік с?з ??ымын айырып к?рсеткен- Р?би?а Сызды?ова. 1987 жылы шы??ан «?аза? ?деби тіліні? ауызша т?рі» деп аталатын кітабында шешендік ?нерді с?зге шеберлік деп ??ынып, оны шешендік деп атауды ?сынды. ?алым осы е?бегінде ?азіргі шешендік с?зге ?ойылатын шарттарды к?рсетті: 1) ?леуметтік м?ні бар та?ырып?а ??рылу; 2) ??гіме ?зегіні? м?ні болуы, 3) ты?даушы?а ?сер ететін эстетикалы? ?сері; 4) белгілі ?рекетке апаратын с?з болуы; 5) ай?ындылы?ы мен т?сініктілігі.
Жиреншені? шешендігі. Бір адам: «Осы Жиреншені ?ркім ма?тайды, Жиренше с?зден же?ілмейді ж?не с?ра?ан с?зді? б?ріне табан астында жауап айтады»,-дейді. Мен де барып,с?з с?рап к?рейінщі»,- деп Жиреншеге айтыпты:
-?у, Жиренше, сізді ?ркім бір ма?тайды, шешен, білгіш дейді. ?ане, білгіш болса?, Тесіктау ?айда соны айтшы? –дейді.
- Тесіктау мына т?р?ан?ызыл т?бешікті? астында,-дейді Жиренше.Сонда ?лгі кісі «Т?бешік,т?бешік» деп ?айталайды да: - Ол т?бешігі? алыс па, жа?ын ба?- деп сауалдайды.
Сонда Жиренше шешен: -Алыс емес, тиіп т?р, ж?р, ?йге кірелік!-депті. ?йге кірген со?, Жиренше ?йеліне: - Мына кісіге сусын бер,-дейді. ?йелі сусын ?келіп, ?уелі к?йеуіне содан со? ?она?ына ?сынады. Жиренше шешен сусын ??йыл?ан тоста?анды ?стап отырып:
Міне, Тесіктау бес т?лпар?а мінесіз, ?ызыл т?бешікті? астында?ы тесік таудан былай ?тесіз,- деп тоста?анда?ы айранды сіміріп салыпты. Сонда ?лгі кісі:
А, Тесіктау деген тесік тама? екен ?ой, енді ешн?рсе с?рамай-а? ?ояйын. Жиренше, ?ош-аман бол,- деп ?айтып кетіпті.
?орытынды.
?йге тапсырма: Белгілі шешендерді? с?здерін жазып келу.
Ба?алау:
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Сабақ мақсаты : А) білімділік : Шешендік сөздердің көркемдік ерекшелігі мен шығу тегімен танысу .
Ә) дамытушылық : Шешен сөйлеуге, айшықты тіл оралымдарын қолдануға үйрету.
Б) тәрбиелік : адамгершілік, сауаттылық, еңбексүйгіштік қасиеттерін ұштау.
Сабақ түрі : Жаңа сабақ .
Сабақ көрнекілігі: тірек сызбалар, слайд, , үлестірмелі тапсырмалар.
Сабақ барысы:
Ұйымдастыру кезеңі: Оқушылардың назарын сабаққа аудару,сабаққа қажетті құрал-жабдықтарының түгел болуын ескеру.
Үй тапсырмасын тексеру: Қозы Көрпеш Баян сұлу жырының тақырыбы қандай? Жырдың негізгі кейіпкерлері кім? Жырдың басты кейіпкерлеріне мінездеме беріңіз.
Жаңа сабақ. Шешендік сөздер. Шешендік сөздер қазақ ауыз әдебиетінің үлкен бір саласын құрайды. Шешендік сөздер де қазақ ауыз әдебиетінің өзіндік ерекшеліктерін , көркемдік қасиеттерін көрсететін жанр. Шешендік дегеніміз- белгілі бір оқиғаға байланысты тапқырлықпен, көркем тілмен айтылған және жұртшылық қабылдап, елге тараған белгілі , үлгілі ойлар, тұжырымдар. Шешендік өнер көбінесе айтыс- тартыста дамиды. Шешендік өнер- адам өмірінің әрқилы ішкі үрдістерін бейнелеудің озық тәсілі, өзгелерді өз еркіне бағындырудың аса күшті қаруы, жанды қарым-қатынастың амалы ретіндегі сөз сөйлеу құдіретіне ие болғызатын шын мәнінде адамның құдіреттілігін танытатын көп қырлы ілім. Қоғамның дамуына сәйкесті иландырушы сөзге нақты қажеттілік пайда болды, сөздің сендіру әрекетін таныту үшін «шешендік» ұғымы туындады. Антикалық шешендік туралы толыққанды алғашқы түсінікті Перикл дәуірінің (б.э.д 5ғ) мәлімет көздері береді. Бұл мемлекеттік қайраткер өз сөздерінің адамдарға әсер ету күшінің басымдылығына ие атақты шешен ретінде белгілі болатын . Тап осы тұста шешендіктану теориясы пайда болды. Оның негізін салушылар- Коракс, Лисий, Горгий. Ежелгі Грециядағы шешендіктің майталман шеберлері софистер болды. Олар әр түрлі көзқарастағы адамдар арасында сөз жарысын ұйымдастырады, сиқырлы сөзді мың құбылтып қолданудағы алғырлық пен тапқырлық танытудан жарысады. Грек философтары Платон (б.э.д 427-347 жж) мен Аристотель (б.э.д 384-322 жж) шешендіктің теориясына орасан зор үлес қосты. Платон: « Шешендік –сендірудің шебері, оның бар мәні де, міндеті де осында» ,- деп шешендіктану ілімінің салмағын анықтайды. Ал Аристотельдің «Риторика» атты еңбегінде үш бөлім қарастырылған: Алғашқы бөлімде, шешеннің өз тыңдаушыларын белгілі бір іс-әрекетке икемдеудегі негізге алар ұстанымдары талданады . Екінші бөлімде, тыңдаушылар сенімін туғызуға септесер және өз мақсатына жетуге сенімділік туғызар шешеннің жеке сапалық ерекшеліктері сипатталады. Ал үшінші бөлімде шешендіктанудың техникалық жағы, яғни сөз сөйлеуде, сөйленер сөзді құрастыруда қолдануға болатын бейнелеу амалдары қарастырылады. Ежелгі Греция шешендік өнерінің атақты шеберінің бірі Демосфен (б.э.д 384-322 жж.) шешендіктанудың , егер де өз уақытын аямай, тер төге еңбек ете білсе, әрбір адам да шешен сөйлей алады деген маңызды ұстанымын дәлелдеп бекітті. Ежелгі Римдегі шешендік өнер дамуының ұшар биігі әлемдегі ең атақты шешендердің бірегейі Марк Тулий Цицеронның іс-әрекеті болып табылады. Марк Тулий Цицерон (б.э.д 106-43 жж) шешендіктің белгілі теоретигі. Ол өзінің риторикалық жүйесінің мәнін « Шешен туралы», « Брут», « Шешен» атты үш кітабында тармақтай баяндайды. Ол алғашқы кітабында шешендіктану теориясын дамытады; екіншісінде Цицеронның өзі ұмтылған шешен идеалы сипатталады; ал үшіншісінде шешендіктанудың тарихи дамуы көрсетіледі. Қазақ шешендік өнерінің тарихы тым әріге кетсе де, оны теориялық тұрғыдан зерттеу А.Байтұрсыновтан басталады. Ш.Уәлиханов, С.Сейфуллин, М.Әуезов билер сөзінің тәрбиелік мәнін, билнрдің қоғамдағы орнын түсіндіреді. Ал, А.Байтұрсынов зерттеулері қазақ шешендік сөзінің сипаты мен түрлері, тілдік көркемдік белгілері жазылған алғашқы еңбек 1926 жылы жарық көрген. « Әдебиет танытқыш» деген еңбегінде шешендік өнерді сөз өнеріне жатқызып, сөз өнерінің ішкі және сыртқы қалпын теориялық жағынан толық жазып берді. « Әдебиет танытқыш» деген еңбегінде ол өнердің түр- түрі бар, солардың ішінде ең алғашқысы сөз өнері екендігін, « өнер алды- қызыл тіл» деген мақалмен байланыстыра айтады. Қазақ халқының «сөз баққан», «сөз күйттеген», «сөз қадірін білген» халық екенін айтады.сонымен қатар, автор бұл еңбегінде, шешен сөзде айтушының мақсатын баяндап, түсіндіріп қана қоймай, пікіріне сендіру, ұйыту, бұйыту
керек екенін айтады. А.Байтұрсынов шешен сөзді : 1) сөздің бастамасы, 2) сөздің ұсынбасы, 3) сөздің мазмұндамасы, 4) сөздің қыздырмасы, 5) сөздің қорытпасы деп 5 кезеңге бөледі. Қазақ шешендіктану ғылымында шешендік өнер мен шешендік сөз ұғымын айырып көрсеткен- Рәбиға Сыздықова. 1987 жылы шыққан «Қазақ әдеби тілінің ауызша түрі» деп аталатын кітабында шешендік өнерді сөзге шеберлік деп ұғынып, оны шешендік деп атауды ұсынды. Ғалым осы еңбегінде қазіргі шешендік сөзге қойылатын шарттарды көрсетті: 1) әлеуметтік мәні бар тақырыпқа құрылу; 2) әңгіме өзегінің мәні болуы, 3) тыңдаушыға әсер ететін эстетикалық әсері; 4) белгілі әрекетке апаратын сөз болуы; 5) айқындылығы мен түсініктілігі. 1997 жылы Негимовтың «Шешендік өнер» деген еңбегі жарыққа шықты.
Б.Адамбаев «Казахское народное ораторское искусство», А. Қыдыршаев «Шешендіктану», Г. Қосымова « Қазақ шешендік өнерінің негіздері және тілдік танымы» Алматы,2005 ж.
Шешендік сөздердің түрлері:
1. Әлеуметтік –саяси мазмұнды шешендік сөздер. 2. Әлеуметтік- тұрмыстық мазмұнды шешендік сөздер( бата-тілек, өсиет, нақыл сөздер, жұбату, жоқтау, ірі мемлекет ,қоғам, ғылым, өнер, әдебиет қайраткерлерінің мүшел тойларына арналған құттықтаулар т.б) . 3. Білім- ғылым мазмұнды шешендік сөздер(баяндама, ғылыми талдаулар,шешен тілмен оқылған лекциялар) . 4. Діни мазмұнды шешендік сөздер(құран сүрелері, уағыздар, діни мейрамдарда айтылатын тілек сөздер) . 5. Сот ісіндегі шешендік сөздер.
Қазақтың дәстүрлі шешендік сөздері
1.Шешендік толғау
2. Шешендік арнау
3. Шешендік дау
Жиреншенің шешендігі. Бір адам: «Осы Жиреншені әркім мақтайды, Жиренше сөзден жеңілмейді және сұраған сөздің бәріне табан астында жауап айтады»,-дейді. Мен де барып ,сөз сұрап көрейінщі»,- деп Жиреншеге айтыпты:
-Әу , Жиренше, сізді әркім бір мақтайды, шешен, білгіш дейді. Қане, білгіш болсаң, Тесіктау қайда соны айтшы? –дейді.
- Тесіктау мына тұрғанқызыл төбешіктің астында ,-дейді Жиренше.Сонда әлгі кісі «Төбешік,төбешік» деп қайталайды да: - Ол төбешігің алыс па, жақын ба?- деп сауалдайды.
Сонда Жиренше шешен: -Алыс емес, тиіп тұр, жүр, үйге кірелік!-депті. Үйге кірген соң, Жиренше әйеліне: - Мына кісіге сусын бер,-дейді. Әйелі сусын әкеліп, әуелі күйеуіне содан соң қонағына ұсынады. Жиренше шешен сусын құйылған тостағанды ұстап отырып:
Міне, Тесіктау бес тұлпарға мінесіз, қызыл төбешіктің астындағы тесік таудан былай өтесіз,- деп тостағандағы айранды сіміріп салыпты. Сонда әлгі кісі:
А, Тесіктау деген тесік тамақ екен ғой, енді ешнәрсе сұрамай-ақ қояйын . Жиренше, қош-аман бол,- деп қайтып кетіпті.
Қорытынды.
Үйге тапсырма: Белгілі шешендердің сөздерін жазып келу.
Бағалау:
Пән мұғалімі: Бердіғожин Б
Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік өңірлік университетінің 4 курс студентінің үш тілде оқытатын №21 орта мектеп- гимназиясында педагогикалық іс- тәжірибе өту кезіндегі өткізген әдебиет сабағы
