Салих С?йд?шев – татар халкыны? б?ек улы.
Бишек ?ыры бел?н се?г?н
К??елем? С?йд?ш мо?ы.
Басып тора кебек алда
Кулын селт?п аны? сыны.
Коръ?н с?р?л?ре кебек,
Татар ?чен ул мо? изге.
Бар д?ньяга танытты ул
Б?ек, горур итеп безне.
Кабатланмый ила?и мо?,
Берни бел?н булмый ти?л?п.
Тукай теле, С?йд?ш мо?ы
Яш?г?нд? — яши милл?т!
Ул татар профессиональ музыкасыны? ?тисе дип санала. Ул чын профессиональ, югары и?ади д?р???д? беренче композиторлар т??риб?сен, н?ти??л?де, купъеллык халык традициял?рен европа музыкасы т??риб?се бел?н берл?штерде, ??м бу нигезд? чын милли профессиональ с?нгатьне оештырды. Ул – б?ек татар композиторы Салих С?йд?шев.
2012 нче елны? 3 нче декабренд?, татар халкыны? к?ренекле композиторы, татар профессиональ музыка с?нгатен? нигез салучы Салих С?йд?шевне? (1900-1954) тууына 112 ел тулды.
С. С?йд?шев ?зене? 35 ел гомерен татар музыкасын ?стер?г? багышлаган, халык к??еленд? тир?н урын алган м?ш??р ш?хесл?ребезне? берсе. Ул татар с?нгате тарихында беренче м?рт?б? я?а жанр - музыкаль драма жанрын башлап ?иб?р?.
Атаклы татар драматурглары К. Тинчурин, Ф. Бурнаш, Т. Гыйзз?т, Г. Кутуй, ?. Такташ бел?н дуслыкта 60 тан артык музыкаль с?хн? ?с?ре и?ат ит?. К. Тинчуринны? “Казан с?лгесе”, “З??г?р ш?л”, “Кандыр буе”, Т. Гыйзз?тне? “Наемщик” драмаларына язган к?йл?р С. С?йд?шевне? композиторлык талантыны? и? югары ноктасы булып торалар.
С.С?йд?шев халыкка 400 д?н артык ?ыр, романс, увертюра, марш б?л?к ит?. Шул ис?пт?н, кырыкка якын с?хн? ?с?рен? музыка яза. Ул — б?ек ш?хесл?р Бах, Моцарт, Бетховен, Глинка, Чайковский, Рахманинов, Шопен бел?н ян?ш? торырлык милли композиторыбыз. ?д?биятта без и? беренче Тукай, дис?к, музыкада и? беренче С?йд?ш исемен ?йт?без.
Салих С?йд?шев 1900 нче елны? 3 нче декабренд? Казанда гаил?д? унынчы бала булып туа. ?мин? апасыннан башка туганнары б?л?к?й чакларында ук д?нья куя. ?тисе чыгышы буенча крестьян, башта бер купецта кучер булып эшли, со?ыннан вак с??д?г?р булып кит?. Салихны? туарына 15 к?н кала салкын тидереп, ?ич к?тм?г?нд? вафат була. ?нисе М?х?п?амал апа вак ??н?рче гаил?сенн?н. М?рх?м?тле, ярд?мчел, х?рм?тле, халык ?ырларын яратып башкарган кеше була ул.
Салихны? тормышында якты, тир?н эз калдырган, беренче тер?ге, аны ятимлект?н коткаручы ?изн?се Ши?ап ?хм?ров була. ?ле аларны? йортына к?ченеп килг?нче ?к б?л?к?й Салих тальян гармунда оста уйнавы бел?н б?тен туган-тумачаны, танышларын шаккатыра. Малайны? музыка бел?н кызыксынуын к?реп, Ши?ап ?изн?се аны татарларда б?тенл?й диярлек булмаган музыка училищесына укырга бир?.
Йортта музыка укытучысы п?йда булганнан со?, Салихны рояльд?н аерып булмый башлый. Андый остаз — “Тукай маршы” авторы За?идулла Яруллин була. Тора-бара Салих Галим?ан Ибра?имов, Фатих ?мирхан, Гафур Кол?хм?тов кебек язучылар, драматург Гали?ск?р Камал, актерлар Габдулла Кариев, Нури Сакаев ??м татар м?д?ниятене? башка к?ренекле эшлеклел?ре бел?н очрашып с?йл?ш? б?хетен? иреш?. Еш кына Габдулла Тукай да килг?л?штер?. Яшь аермасы зур булуга карамастан, ул Салих бел?н уртак телне тиз таба. “Тукай безне? йортка берт?рле с?б?псез, бары Салихны? гармунда яис? рояльд? уйнавын ты?ларга кер? иде. Андый чакларда ул вакыт бел?н хисаплашмады, бар д?ньясын онытып утырды. Китк?нд?, елмаеп: “Ш?п уйный, шельма малай! Музыкант булачак!” -ди торган иде”.
Мен? шулай эзлекле р?вешт? Салих С?йд?шев ?з хыялын тормышка ашыра башлый: музыка ?лк?сенд? белемен тир?н?йт? максатында белгечл?рд?н аерым д?ресл?р ала, аннары музыка училищесында укый, профессиональ оркестрда уйный, театр артистлары бел?н Буа ш???ренд? музыка студиясе оештыра. Гражданнар сугышы елларында Салих 1нче татар бригадасы оркестрында трубада уйнаучы ??м капельмейстер була. Аннары Т?ркестан фронты, Ырымбурда 1нче Армияд? хезм?т ит?. Анда 19 яшьлек Салих драма труппасыны? кыллы оркестрына ?ит?кчелек ит?. 1920 нче елда аны К?нчыгыш музыка м?кт?бе м?дире итеп билгелил?р. Н?къ мен? шул елларда ул композиторлыкка беренче адымнарын ясый.
Салих С?йд?шевны? и?ади карьерасы яшен тизлегенд? башлана дис?к т? хата булмас. Аны? беренче яртысы у?ышлы бара. 1922 елда Казанга кайта. Аны я?а ачылган Кызыл Октябрь исеменд?ге (со?рак — Г. Камал исеменд?ге) Татар Д??л?т театрына музыка б?леге м?дире итеп эшк? чакыралар. 1928 елда Казанда с?яси б?лек хезм?тк?рл?рене? ки??шм?се була. Анда дивизия командиры Якуп Чанышев Кызыл Армияне? 11 еллыгына оркестр ?чен милли колоритлы поход маршы тудырырга кир?к диг?н т?къдим ясый. ??м бу эшне Салих С?йд?шевк? й?кл?т?л?р. С?йд?шев мо?а ?ле 1920 елларда Ырынбургта яш?г?н вакытта ук керешк?н була. ??м тиз арада аны башкарып та чыга. Дивизия ?ит?кчелеге марш музыкасын ты?лый ??м хуплый.
Маршны? премьерасы полкны? т?п составы алдында Кызыл Армияне? туган к?нен? багышланган тантаналы ?ыелышта — 1929 нчы елны? 23 нче февраленд? ?тк?рел?. Марш музыкасын 1нче татар полкы оркестры башкара. Залдагы алкышлар ку?тле дулкын сыман я?гырап тора ??м маршны ?ч м?рт?б? кабатларга туры кил?. Композиторны х?рм?тл?п, полкны? почетлы кызылармеецы итеп сайлыйлар, а?а тантаналы шартларда х?рби кием тапшыралар. Мо?а ?авап итеп, оркестр С?йд?шевне? я?а язылган “Каршылау” маршын уйный.
. Эш бел?н берр?тт?н, Салих С?йд?шев музыка ?лк?сенд?ге осталыгын камилл?штер? ??м арттыру турында да исенн?н чыгармый, башкаладагы музыка белгечл?ренн?н д?ресл?р ала. Ул гомерлекк? театрга гашыйк була ??м со?гы к?нн?рен? кад?р а?а тугры кала. Бер-бер артлы ул “Галиябану” (М. Ф?йзи), “Башмагым” (Х. Ибра?имов), “Казан с?лгесе”, “С?нг?н йолдызлар”, “Ил”, “З??г?р ш?л” (К. Тинчурин), “Дим буенда” (Садри ??л?л), “Наемщик” (Т. Гыйзз?т) кебек дист?л?г?н драма ?с?рл?рен? музыка яза. “З??г?р ш?л”д? Салих С?йд?шев, халыкка билгеле булган к?йл?рне я?гырату бел?н берр?тт?н, ?зенн?н зур я?алык керт? — ариял?р ??м хор бел?н башкару ?чен музыка и?ат ит?. “Наемщик”, композиторны? тануынча, аны? и? яхшы ?с?рл?рене? берсе. Ул анда татар музыка с?нгатенд? беренче тапкыр ки? жанрлар палитрасы — ?ырлардан, дуэтлардан ??м ариял?рд?н алып балет сюиталарына ??м хореографик эпизодларга кад?р к?рс?т?. 1932 нче елда татар драма театры бел?н берг? Салих С?йд?шев Уфада гастрольл?рд? була, ??р спектакльд? диярлек аны? музыкасы я?гырый.
1934-1938 нче елларда С. С?йд?шев М?ск??д? татар опера студиясенд? укый. 1934 нче елда тагын Уфага килеп, аны? катнашлыгында бик к?п кич?л?р ??м концертлар к?рс?тел?. Композиторны? с?хн?д? ??р к?рен?ен халык аяг?р? басып, алкышларга к?м?.
Музыкасы бел?н ген? т?гел, ш?хес буларак та С?йд?шев халык арасында ифрат популяр кеше булган. Аны барысы да яраткан, ?з к?рг?н. Ул ?зе д? аларга шундый ук ярату бел?н ?авап кайтарган. Кешел?р бел?н ул бик тиз элемт?г? кер? белг?н, мохта?ларга ярд?мг? ??рвакыт ?зер торган. Зур популярлыгына карамастан, кешел?р арасында ?зен искиткеч д?р???д? тыйнак тоткан, беркайчан да, беркемне д? авыр с?з ?йтеп р?н?етм?г?н. Замандашларыны? к??еленд? ул урта буйлы, очкын ч?чеп торган з??г?р к?зле, га??еп ягымлы, ?итез, бик йомшак табигатьле, зыялы, инсафлы, гади кеше булып сакланып калган да инде. Аны? бу ш?хси сыйфатлары и?атында да чагыла. С?йд?шев, чын м?гън?сенд?, халык композиторы.
Дирижер пультында ул к?ренде ис?, б?тен халык аякка баса, алкышлар, ярсулы ди?гез дулкыныдай, инде тынды диг?нд?, я?адан к?члер?к я?гырый башлый. Композитор, н?фис бармаклары бел?н йомшак ч?чл?рен артка сыпырып, аны ?и?елч? к?перт? д?, халыкка зур ихтирам бел?н баш ия. Ул, горур башын салмак й?ртеп, ?ле бельэтажга, ?ле партерга карап елмая. Бер кулын икенчесе бел?н кыса-кыса, шул куш кулын т?рле якка й?ртеп, ?йтерсе? л?, ул халыкка ?зене? дуслык-м?х?бб?тен ?иткер?. Мен? композитор тылсымлы таякчыгын кулына ала, мен? ул пульт ?стенд? аны кин?т шыкылдатып куя. Зал тына. С?йд?шевне? колач ??еп салмак кына селт?н?е бел?н барлык тамашачылар сагышлы яис? л?зз?тле мо? д?ньясына чума…