?осарлама ?ос с?здер компоненттеріні? дербестігі бар я жо?ты?ына ?арай, біріншіден, екі компоненті де бірдей ма?ыналы ?ос с?здер, екіншіден бір компоненті ма?ыналы, бір компоненті ма?ынасыз ?ос с?здер ж?не ?шіншіден, екі компоненті де бірдей ма?ынасыз ?ос с?здер болып ?шке б?лінеді.
Компоненттеріні? морфологиялы? ??рамына ?арай, ?осарлама с?здерді екі сала?а б?луге болады:
а) негізгі т?бірден ??рал?ан ?осарлама с?здер: ас-су, бала-ша?а, бас-ая?, етек-же?.
?) туынды формалардан ??рал?ан ?осарлама с?здер: азды-к?пі, алым-салы?, ?рыс-керіс.
2) ?осарлама ?ос с?здер тізбегі негізгі грамматикалы? с?з таптарын т?гел ?амтиды да, ?здері сол с?з таптарына ?атысты болады. М,
а) азы?-т?лік, ас-су, азыл-ойла (зат есім)
?) а?-?ара, ащы-т?щы (сын есім)
б) бір-екі (сан есім)
в) ол-п?л, олай-б?лай
г) ?стеулер: ілгері-кейін, ?ысы-жазы, б?гін-ерте?
д) еліктеуіш: арба?-ербе?,
?осарлама ?ос с?здер ма?ыналы? ерекшеліктеріне ?арай екі сала?а б?лінеді:
?) егер с?зді? бірінші дыбысы дауысты болса, ?айталанатын сы?ар?а сол дауысты дыбыстан б?рын дауыссыз м дыбысы ?осылады. М, ат-мат, ыс-мыс, ?й-м?й.
б) егер ?айталанатын бірінші т?бірде ашы? дауысты дыбыс болса, ?айталанатын екінші жал?анатын с?зде ол дыбыс еріндік ?ыса? дауысты дыбыс?а ауысады. М, арс-?рс, да?-д??, жалта?-ж?лта? т.б.
4. бір сы?ары ы?шамдалып ?айталанатын ?ос с?здерге ап-ащы, жап-жа?сы, кіп-кішкене т.б. ?ос с?здерді? б?л т?рлері ?стеме буынды немесе к?шейтпе буынды деп аталады.
а) егер ?айталанатын негізінен бірінші буыны ашы? болса, ал?аш?ы ашы? буынына ?ата? еріндік п дыбысы ?осылып, ?стеме буын я бітеу, я т?йы? буын?а айналады: тап-таза – таза, сап-сары – сары.
?) егер ?айталанатын негізді? бірінші буыны бітеу болса, сол ал?аш?ы бітеу буынны? со??ы дауыссызы т?сіп ?алады да, оны? орнына ?ата? п дыбысы жал?анатын, ?стеме буын жо?арыда?ыша я т?йы?, я бітеу буын?а айналады. М, ке? – кеп-ке?, с?р – с?п-с?р.
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Просмотр содержимого документа
«Саба? жоспары ?осарлама ?ос с?здер»
Қосарлама қос сөздер
Қосарлама қос сөздер лексикалық мағынасы басқа-басқа екі түрлі сөзден құралады. Қосарлама қос сөздер мағына жағынан ыңғайлас, морфологиялық жағынан тектес, синтаксистік жағынан теңдес сөздерден құралады. М, әке-шеше, алты-жеті, туған-өскен.
Қосарлама қос сөздер компоненттерінің дербестігі бар я жоқтығына қарай, біріншіден, екі компоненті де бірдей мағыналы қос сөздер, екіншіден бір компоненті мағыналы, бір компоненті мағынасыз қос сөздер және үшіншіден, екі компоненті де бірдей мағынасыз қос сөздер болып үшке бөлінеді.
Компоненттерінің морфологиялық құрамына қарай, қосарлама сөздерді екі салаға бөлуге болады:
а) негізгі түбірден құралған қосарлама сөздер: ас-су, бала-шаға, бас-аяқ, етек-жең.
ә) туынды формалардан құралған қосарлама сөздер: азды-көпі, алым-салық, ұрыс-керіс.
2) Қосарлама қос сөздер тізбегі негізгі грамматикалық сөз таптарын түгел қамтиды да, өздері сол сөз таптарына қатысты болады. М,
а) азық-түлік, ас-су, азыл-ойла (зат есім)
ә) ақ-қара, ащы-тұщы (сын есім)
б) бір-екі (сан есім)
в) ол-пұл, олай-бұлай
г) үстеулер: ілгері-кейін, қысы-жазы, бүгін-ертең
д) еліктеуіш: арбаң-ербең,
Қосарлама қос сөздер мағыналық ерекшеліктеріне қарай екі салаға бөлінеді:
а) мағыналы компоненттерден құралған
ә) мағынасыз компоненттерден құралған
а) компоненттері мағыналы қосарлама сөздер үшке бөлінеді:
1. қарама-қарсы,( антоним сөздер) сыңарлардан құралған қосарлама сөз жинақтау, топтау ұғымдарын береді: үлкенді-кішілі, оңды-солды.
ә) егер сөздің бірінші дыбысы дауысты болса, қайталанатын сыңарға сол дауысты дыбыстан бұрын дауыссыз м дыбысы қосылады. М, ат-мат, ыс-мыс, үй-мүй.
б) егер қайталанатын бірінші түбірде ашық дауысты дыбыс болса, қайталанатын екінші жалғанатын сөзде ол дыбыс еріндік қысаң дауысты дыбысқа ауысады. М, арс-ұрс, даң-дұң, жалтаң-жұлтаң т.б.
4. бір сыңары ықшамдалып қайталанатын қос сөздерге ап-ащы, жап-жақсы, кіп-кішкене т.б. қос сөздердің бұл түрлері үстеме буынды немесе күшейтпе буынды деп аталады.
а) егер қайталанатын негізінен бірінші буыны ашық болса, алғашқы ашық буынына қатаң еріндік п дыбысы қосылып, үстеме буын я бітеу, я тұйық буынға айналады: тап-таза – таза, сап-сары – сары.
ә) егер қайталанатын негіздің бірінші буыны бітеу болса, сол алғашқы бітеу буынның соңғы дауыссызы түсіп қалады да, оның орнына қатаң п дыбысы жалғанатын, үстеме буын жоғарыдағыша я тұйық, я бітеу буынға айналады. М, кең – кеп-кең, сұр – сұп-сұр.
