Научная статья : Эколого-мелиоративное состояние земель

ТАБИАТНИ ҚАЙТА ЯРАЛИШИДА МЕЛИОРАЦИЯНИНГ

ИЖОБИЙ ВА САЛБИЙ ТАЪСИРИ

Эколого-мелиоративное состояние земель

Исаева Л, Ибрагимова К

Бухарский филиал Ташкентского института ирригации и механизации сельского хозяйства, Узбекистан

За последние периоды в Центральной Азии и Узбекистане все большее беспокойство вызывают проблемы деградации земель в результате опустынивание, обезлесивания, засоления, подтопления, водной и  ветровой эрозии, загрязнение и потеря плодородия почв.

Қишлоқ хўжалигида қилинадиган мелиоратив тадбирлар мелиорациянинг асосий қисми
ҳисобланади. Бу комплекс тадбирларга афотехник, тупроқ мелиорациясн, ўрмончилик, сув хўжалиги ва гидротехник тадбирлар кириб, булар иштирокида табиатни керакли томонга, яъни нокулай шароитларда, қишлоқ хўжалигида тўғри оқилона фойдаланиш билан бирга тупроқ унумдорлигини ошириб, қишлоқ хўжалиги учун керакли бўлган шароитни яратишга қаратилган бўлиши керак. Бу комплекс тадбирлар В.В.Докучаев, П.А.Костяков, В.Р.Вильямс ишларида илмий асосда ишлаб чиқилган ва xозирги кунда ҳам ўз қийматини йўқотмаган.
Мелиоратив тадбирларни сув режимини бошқариб боришида, ернинг устки ва остки қисмида оқиб келадиган ва чиқиб кетадиган сув микдорини ҳар қайси гидрографик бассейнда бошқариб ва ундан сув хўжалигида тўғри, оқилона фойдаланиш билан бир қаторда, сув транспорти, ерларни сув билан таъминлаш ва xаттоки балиқчилик ва бошқа қишлоқ хўжалик ишларини янада юксалтиришда кўлланиши лозим.
Тупроқ унумдорлигини оширишда - сув ҳамда ўсимликлар оладиган озуқа моддаларини тупроқда яратишда мелиоратив тадбирлар орқали, яъни ерларнинг мелиоратив xолатини яхшилаш,тупроқларнинг сув, озуқа режими ва микробиологик жараёнлар орқали тўғрн агротехника ва алмашлаб экиш системаси туфайли тупроқларнинг структура xолатини яхшилаш мумкин. Тупроқларда намликни тўлдириш ва шу жараёнлар билан боғлиқ бўлган озуқа ва иссикдик режимини яхшилаш мелиоратив нуқтаи назардан бир неча хил йўллар билан амалга оширилади. Биринчидан, табиий сув. ресурсларидап фойдаланишни ошириш бунда ёғин-сочин тупроқ намлигини жамғармаси, тупроқ қатламларида чиқиб кетадиган сувларнинг коэффициентини камайтириши, табиий намликпи тупроқ қатламида ошириш, ерларни кўндалангига xайдаш, тупроқ қатламларини қиш ойларида, қор билан аралаштириб xайдаш ва ниxоят тупроқ структурасини сақлаш. Иккинчидан, сувларни тежаб-тергаб сарфлаш - бунда тупроқ юза қатламида намликни парланишига, транспирация жараёни орқали намликни кўп сарфланишига қарши курашган xолда тупроқни шамол эрозиясидан сақлаш, агротехника ва унумдорликка эьтиборни қаратиш, сув режимини тўғри назарда тутган xолда сунъий суғоришга ўтиш, тупроқка ишлов бериш системасини
ижро қилиш. Бу тадбирлар тупроқларда намликни саклашга қаратилган бўлса, иккинчи томондан тупроқ катламларида ошиқча намликни қочириш, анаэроб шароитда аэроб шароитини тупроқда xосил қилишни қуйидаги йўллар билан амалга ошириш мумкин.
Биринчидан, дала майдонларигакеладигансувмикдориникамайтириш ваерларни
сувбосишидансақлаш. Иккинчидаи, куритиш мелиорацияси ва сув режимига қаттиқ риоя қилган xолда тупроқ қатламлари таркибидаги ошиқча намликни йўқотиш. Бунда тупроқларга ишлов бериш ва ерлардан кишлоқ хўжалигида тўғри, оқилона фойдаланиш лозим.
Учинчидаи, тупроқларнинг xаво ўтказиш қобилиятларини яхшилаш ва тупроқ структурасини
яхшилашга катта эътибор бериш кўзда тутилади. Тупроқ сув режимини ташкил килиш ёки тупроқларни намлик билан таьминлаш ёки тупроқ катламларидан ошиқча намликни йўқотиш ҳар қандай шароитда ҳам табиат ҳамда хўжалик шароитларини ҳисобга олган xолда олиб борилиши шартдир. Ушбу юқорида келтирилган тадбирлар
орқалигина мелиорацияда сувдан тўғри ва режали фойдаланиш имкони мавжуд.
Ерларни мелиорацияга муxтожлиги ҳар қайси ўлка ва аниқ майдонларда шу минтақанинг табиий шарт-шароитларини ҳисобга олган xолда олиб борилади.
Масалан, Кавказ олди ва Марказий Осиё ўлкаларида мелиорация турлари асосан суғориш орқали олиб борилса, Россиянинг шимол ва шимоли-ғарбий районларида асосан қуритиш мелиорацияси орқали табиатда ноқулай шароитларни, қулай ва келгусида ишлаб чиқариш учун керакли воситани яратиш мумкин.
Қишлоқ хўжалик нуқтаи назаридан табиатда мелиорацияни тутган ўрнига қараб иккита асосий гуруxга бўлиш мумкин. 1. Аниқ қишлоқ хўжалик майдонларида янги ерларни ўзалаштириш ҳамда юқори xосил бўлишни кўзда тутиб, керакли бўлган сув, озуқа ва иссиқлик режимини тупроқларда xосил ва бошқариб бориш асосида мелиорация қилиш.
2. Тупроқларда ҳар хил зарарли механик таъсирларга, сув орқали тупроқ эрозиясига ва кўчкига қарши курашган xолда мелиорация қилиш.
Мана шу мелиорациянинг икки гуруxи орқали ерларнинг гидрологияси, тупроқлари ва бошқа шароитларда ўзгариб ётади. Сув режимини бошқариб бориш ва ерларни яхшилаш ҳамма вақт режали ва агробиологик талабларга жавоб берган xолда олиб борилиши бир томондан бўлса, иккинчи томондан тупроқ гидрологияси ва иқлим шароитини ҳисобга олиб сув режимини бошқариб бориш асосида эришиш мумкин.
Шу нарсага эътибор бериш керакки. сув режимини бошқариб бориш ёки тупроқ қатламларидан ошиқча сувни чиқариб юбориш биринчидан ерларнинг қуришига, иккинчидан озуқа элементларини камайишига олиб келади. Қисқача қилиб айтганда, тупроқларнинг унумдолик даражаси камайишига ёки шуни тескариси ҳам содир бўлиши мумкин. Масалан, ерлардан ошиқча жараёнлар вужудга келиб, иссиклик сиғими ортиб, уларнинг температураси пасаяди, натижада ботқоқланиш юз беради. Шунинг учун ҳам табиатни қайта яралишида, яъни ҳар қандай ноқулай шароитда ерлардан оқилона, тўғри фойдаланиш, сув, озуқа ва туз режимини, ерларни суғорганда ёки қуритганда ҳамма
вақт бир меъёрда бошқариб бориш, агротехнологик талаблар ҳисобга олинган xолда ердан тўғри фойдаланиш ва қишлоқ хўжаликда мелиорация қилинадиган ерлардан тўғри фойдаланишни тақозо қилади. Биологик маxсулотларни мунтазам ошириб бориш зарурияти ҳар бир хўжалик, регион, провинция ва минтақаларнинг тупроқ шароитлари тўғрисидаги чуқур билимларни талаб этади. Фақат ана шу билимлар асосида ишлаб чиқаришнинг илғор тажрибаларини ҳисобга олган xолда тупроқ унумдорлиги кенг кўламда тиклашни ва xосилдорликни янада оширишни таъминловчи табақалаштирилган тадбирлар тизимини ишлаб чиқиш мумкин. Назарий томондан юқори маxсулдорли агроэкологик тизимларни бошқариш жойлари, тамойиллари ва параметрлари умумий кўринишга эга. Лекин бу кўрсаткичлар параметрларининг мўътадил даражалари, айниқса унинг муддатлари, тупроқдаги жараёнларнинг бошқаришдаги аниқ усулларнинг бирга қўшиб олиб бориш
хўжалик, регион ва минтақаларнинг тупроқ мелиоратив ва экологик шароитларини мажмуаларига боғлиқ xолда кенг доирада фарқланади. Хар бир йирик хўжалик ва табиий-иқтисодий xудудлар (микрорегионлар) ўзининг тупроқ-иқлим шароитларига мос келадиган қишлоқ экинлари етиштириладиган тупроқларнинг унумдорлигини
қайта тиклаш бўйича илмий асосланган тадбир ва технология тизимларининг истиқболли
дастурларини яратиш ва уларни қўллашни тақозо этади. Илмий ва ишлаб чиқариш тажрибаларини умумлаштириш, таҳлил қилиш асосида тупроқлар мелиорацияси фақат ерларга суғориш учун сув қуйиш ва заx майдонларини қуритиш учун ер
ости сувларини қочиришдан иборат деб чегараланмасдан суғориладиган ерлар, яйловлар ва
пичанзор майдонларининг биологик маxсулдорлигини оширишга қаратилган барча тадбирларни режалаштириб, амалиётда эришиш керак бўлган мақсадлар учун қўллаш зарур.
Мелиорациянинг қўлланилишидаги талаб ва тажрибалар майдонларга сув қуйиш ва
уларни чиқариб юбориш мелиорациянинг бир кўриниши бўлиб, умуман олганда бу мелиоратив тадбир тадбирлар мажмуи билан (дефляция, сув эрозияси, тупроқ зичланиши,
дегумификация, ишқорийлик, ифлосланиш ва бошқалар) биргаликда олиб борилиши керак.
Қишлоқ хўжалигида мураккаб ва алмашиниб турувчи мелиорция мажмуалари
режалаштирилиши ва мунтазам ўтказиб турилиши керак. I. Ҳимояловчи кўринишдаги, II.
Унумсиз тупроқларни тубдан яхшиловчи, III. Табиий ва сунъий тупроқларни тиклаш ва пайдо қилиш бўйича мелиорациялар (Ковда 1989).
Ҳимояловчи мелиорациялар юқори маxсулдор тупроқларни сақлашга қаратилган:
1. Далаларда экинлар якка xокимлигини йуқотиш.
2. Дуккакли экинлар ва шудгорлар билан алмашлаб экишни жорий этиш.
3. Дала, тик қияликларда эрозияга қарши ишлов бериш (кўндаланг, контурли, ағдармасдан
xайдаш), қурғоқчилик ва эрозияга қарши ушлаб қолувчи тадбирларни ўтказиш.
4. Хўжаликлар ер майдонларини умумий эрозияга қарши ташкил қилиш ва тупроқларни
ишлаш (далаларни йул-йул контур шаклида ишлов бериш, йўлларни xолати, ҳимояловчи ўрмон поласаси).
5. Ҳаракатчан қумликлар фитомелиорацияси, тик қояларда xовузчалар ташкил этиш.
6. Фитомелиорация ва табиий яйлов, текисликлар ва айниқса тоғли районлардан алмашлаб
фойдаланиш.
7. Сув манбалари таъсирида сув босиш, ботқоқланиш ва тупроқ шўрланишидан ҳимояловчи
зовурлар.
8. Тупроқ xайдалма қатламларини маданийлаштириш: органик моддалар билан мунтазам
таъминлаш, кесаксимон-донадор структурани ушлаб туриш, илдиз қатламларининг муътадил
жойланиши, рельеф нотекислиги ва тупроқ xайдалма қатламининг ранг-баранглиги.
Маxсулдорсизвакаммаxсулдортупроқларни туб мелиорациялари:
1. Ботқоқ тупроқларниқуритиш.
2. Шўрланмагантупроқларни суғориш.
3. Чўл ва ярим чўл минтақаларидаги шўрланган тупроқлар ва шўрхок ерларни суғориш,
шўрсизлантириш ва ўзлаштиришдаги тадбирлармажмуаси:
а) Чуқурсамарадорзовурқуриш.
б) Микрорельефлиерларнитекислаш.
в) Кимёвиймелиорацияниқўллаш.
г) Шўр ювишмелирациясиниўтказиш.
д) Эксплуатацион шўр ювиш.
е) Шўр ювишда вегетацион суғориш (умумий миқдордан 10- 20%).
ж) Шўр ювишдаги ва грунт сувларини чиқариб юбориш учун чуқур зовур, мелиорация
бошида умумий миқдорнинг 50-80% ва нормал эксплуатация даврида 10-15% миқдорда.
з) Минераллашган (1,5 - 3,0 г, л. ва ундан ортиқ) зовур сувларини дарёлардан муxофаза
(изоляция) қилиш ва улардан юқори шўрга чидамли ўсимликлар ва қумликлар ҳамда пастқамлик шўр тупроқлардаги галофитларни суғориш.
Шўртоблар, шўртобсимон тупроқлар ва тақирларнинг мелиорациясига оид тадбирлар мажмуи:
а) Микрорельефларни текислаш.
б) Плантаж (агар гипсли қатлам 30-60 см чуқурликда жойлашса) ва органик ўғитларнинг
мелиоратив миқдори (дозаси 100 т.гача).
в)Гипс, кислота қолдиқлари фосфогипс, оxакларни органик ўғитларнинг мелиоратив юқори
долзарб билан бирга аралаштириб солиш, тупроқ гипс бўлмаган шўртобларни тупроқлаштириш.
г) Қорни ушлаб қолиш ёки кимёвий мелиорация реакцияси маxсулотларини йуқотиш учун
тупроқни мўътадил намлаб туриш.
д) Ўт-далали алмашлаб экиш ва физиология нордон ўғитларни қўллаш, органик ўғитларни
қайтадан солиш.
Цементлашган, ўта зичлашган, структурасиз оғир тупроқлар мелиорацияси; чуқур ағдармасдан юмшатиш, ёриқлар барпо қилиш, оxакли ва органик моддалар билан бойитиш, гўнг билан аралаштирилган қум солиш .
Жарларни антропоген хўжалик мақсадлари учун ўзлаштириш, инженер ва ўрмон мелиоратив
мустаxкамлаш, тик қияликларни ўрмонлаштириш, ювишни олдини олувчи инженерлик иншо отлари, жарларга яқин тик қояларни ўрмонлаштириш.
Бузилган ва янгидан пайдо бўлган сунъий тупроқларни тикловчи мелиорация:
1. Техвоген бузилган ерларни, очиқ шахта қолдиқларини, карьерларни ва бошқаларни
рекультивациялаш.
2. Тўла эрозияга учраган массивларни текислаш, уларни тупроқлаштириш, ўрмонлаштириш.
3. Maйдa тош, шағалли майдонларни, қумларни кольматажлаштириш.
4. Тоғлар ва адирларда эрозия жараёнларини йўқотишни таъминловчи капитал супачалар,
зинапоялар (терраса) ва дамбалар системасини яратиш, сунъий тупроқлар яратиш ва уларни бир йиллик ва кўп йиллик ўсимликлар етиштириш учун ўзлаштириш.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1. Абдуллаев С. А. Тупроқ мелиорацияси. Т. «Университет», 2000.
2. Абдуллаев Х.А. - "Ўзбекистон тупроқлари". - Т.: 1973.
3. А з и м б о е в С . А . Шўрланган тупроқлар мелиорацияси. Тошкент, 2003.
4. Аxмедов X.А. Суғориш мелиорацияси. Т. «Ўқитувчи», 1977.
5. Баxодиров М, Расулов А. - "Тупроқшунослик". "Ўқитувчи" 1970.
6. Ғафурова Л. Абдуллаев С., Намозов X. Мелиоратив тупроқшунослик. Т. 2000.