Махмуд Къашгъарлы

___________________ Къырымтатар эдебияты 9 сыныф

Мевзу:Махмуд Къашгъарлы. "Дивану лугъат ит тюрк". 11 асыр эдебий тильнинъ инкишафы ев юксек

дередженинъ нумюнеси.

Макъсад:_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Дерснинъ кетишаты

XI асырда яшап иджат эткен Махмуд Кашгъарий тюркий халкъларнынъ алимидир. Бизим кунюмизге етип кельген «Дивану лугъат-ит-тюрк» эсери оны алим сыфатында бутюн дюньягъа танытты.

Кашгъар виляетинде догъгъаны ичюн Махмуд Кашгъарийнинъ нисбети* (лагъабы) Кашгъарийдир. О, тюркий иллернинъ бир чокъ ерлерини долангъан. Тюркий тиллердеки шивелернинъ хусусиетлерини огренген ве анълаткъан. Бу топракъларда яшагъан къабилелернинъ тили, тарихы, дестанлары, эфсанелерини огренип, оларны бир китапкъа топлагъан.

Махмуд Кашгъарийнинъ догъгъан сенеси белли дегиль. Амма «Дивану лугъат-ит-тюрк» эсери 1072—1077 сенелерде язылгъаны эсасында, онынъ, XI асырнынъ башында догъып иджат эткенини бильдирелер.

Махмуд Кашгъарийнинъ къайда ве не вакъыт окъугъаны акъкъында малюмат ёкъ. Амма онынъ япкъан хызметлери бизге бу инсан озь деврининъ юксек малюматлы алими олгъаныны бильдире.

Махмуд Кашгъарий ялынъыз тилынынас дегиль де, о, эдебият, тарих ве дигер фенлерден де хабердар олгъан корюмли фен эрбабыдыр. Онынъ корюмли фен эрбабы олгъаныны эсеринде къулланылгъан шиирий ве несрий парчалар тасдыкъламакъта.

О,фарс, арап тили ве эдебиятыны темелли менимсеген алимлердендир.

1. Махмуд Кашгъарийнинъ иджадыны огренгенде, онынъ шахсиети акъкъында не бильдинъиз? Беян этинъиз.

2.Джиангъа мешур алимнинъ япкъан хызмети неден ибарет? Онынъ эсери акъкъында бильген малюматларынъызнен пайлашынъыз.

Дерсте огрениле:

Махмуд Кашгъарийнинъ «Дивану лугъат-ит-тюрк» сёзлюги

Махмуд Кашгъарийнинъ «Дивану лугъат-ит-тюрк» эсеринде сёзлер насыл маналарда къулланылгъаны изаатлана. Бутюн изаатлар джумлелер мисалинде анълатыла.

Дивандаки эдебий метинлер къадимий девир тюрк эдебиятындан алынгъан. Амма оларнынъ муэллифлери ким олгъаны косьтерильмеген, акс алда биз о девирде яшагъан шаирлернинъ адларындан да хабердар олур эдик.

Шиирий парчалар дагъыныкъ алда берильсе де, оларнынъ эр бири белли бир сюжетнинъ парчалары олгъаны дуюла. Оларнынъ эр бири санки айры бир эсер кибидир. Меселя, ягъмур, Этиль сёзлерининъ ишлетилюви:

«Къуйды булут ягъмурын

Керип тутар акъ торун

Къыркъа къозты ол къарын

Акъын акъар энърешур»,

Булут къуйып ягъдырды ягъмурыны

Орталыкъкъа яяр акъынтысыны

Къыргъа ягъдырды (къойды) къарыны

Къырны къарнен орьттю,

Акъынты акъар чокълашыр

киби шиирий сатырлар иле изаатлана. Бу дёртлюклер эм сюжет, эм везин джеэтинден бири-бирине якъындыр. Бунъа бенъзеген даа бир чокъ дёртлюклер гуя бир колемли эсерден алынгъан.

Бу нумюнелерде шу девирнинъ тили, эдебияты, тарихы, джогърафиясы, икътисадияты, фельсефеси акъкъында да малюмат бериле. Эсердеки нумюнелер шиирий везинлернинъ тизилишини ве о девирдеки эдебиятнынъ бедиетлигини косьтерелер.

Базы бир шиирий парчаларда озен, кой, шеэрлернинъ адлары да анъыла, дюнья харитасы бериле. Меселя:

«Этиль суву акъа турур

Къая тюбю къакъа турур

Бакъа телим бакъа турур

Колюнъ таки кюшерур

Идиль суву акъып турар,

Къая тюбюни къакъып турар,

Бол балыкълар бакъьт турар,

Гольнинъ тюбю чокълашыр

киби дёртлюкте «Этиль — къыпчакъ иллеринде акъкъан озен адыдыр. Булгъар денъизине тёкюлир. Бир къолу рус диярына акъар» деп, озеннинъ джогърафик ерлешюви биле анълатыла.

Джумлелерде пек чокъ икметли (къыйметли) ибарелер, айтымлар, аталар сёзлери ишлетиле. Бейитлерде тюркий халкъларнынъ къадимий тиллери, тюшюнджелери, яшайыш тарзы тасвирлене.

Махмуд Кашгьарий тарафынлан терши этильген дюнья харитасы. (XI асыр) Бу харита тюрклер тарафындан япылгьан ильк харитадыр

Бу бейитлер ве дёртлюклерде ишлетильген аталар сёзлери, айтымлар о девирде яшагъан халкънынъ анъ дереджесини косьтере. Аталар сёзлери ве айтымларда халкънынъ акъыл-идраки тасвир олуна.

Меселя, Озь сёзю - озю, кенди деп анълатыла. Ондан сонъ бу сёзнинъ манасы шиирий метинлерде изалана.

«Яхшы урбанъны — озюнъе,

Татлы ашны — башкъасына,

Мусафиринъни сай, урьмет эт,

Шан-шерефинъни этрафкъа бильдирсин»

киби дёртлюкте тюрк халкъынынъ мусафирпервер, инсансевер чизгилери тасвирлене. Халкъларгъа насиат ве огют бериле. Мусбет чизгилернинъ саиби олып етишмек ичюн несиллерге ёл-ёрукъ косьтериле.

Огют сёзю — огют, акъыл огретмек, бир де бир ишнинъ беджерильмесине ёл-ёрукъ косьтермек деп анълатыла:

«Огъул, менден огют алмакъны эр вакъыт Танърыдан тиле.

Улькенъде буюк инсан олып, бильгинъни этрафтакилерге огрет»

киби мисали иле изаатлана. Бу сатырларда тюрк халкъынынъ бильгиге ынтылувы тариф олуна. Тюрк халкъынынъ бильгини этрафкъа дагъытув киби маарифпервер чизгилери шерефлендириле. Несиллерге насиатлар бериле. Эйилик япувнынъ бир ёлу косьтериле.

Эшитти сёзю:

«Къулакъ эшитсе — гонъюлъ билир,

Козь коръсе — джошкъунлыкъ келир» киби аталар сёзюнен анълатыла. Бу сатырларда инсан психологиясынынъ хусусиетлери акс олуна. Сёзнинъ ве гузель муамеленинъ (мунасебетнинъ) инсан гонълюне олгъан эйи тесири косьтериле. Халкъымыз арасында сёзнинъ эмиети «Яхшы сёз — джан азыгъы, яман сёз - баш къазыгъы» киби аталар сёзюнде бильдириле. Бу эки аталар сёзюнинъ арасында буюк якъынлыкъ бар.

Эсерде докъуз юз йыл эвель ата-деделеримиз йипек мендиль (явлукъ) алып юрьгенлери, урбаларыны утюлемек ичюн утю къуллангъанлары да косьтериле. Ондан да гъайры бу эсерде тюркий халкъларнынъ къадынларгъа, балаларгъа нисбетен олгъан сайгъы ве иззетлери киби, огренмеге ве ибрет алмагъа ляйыкъ олгъан бир чокъ мисаллер де бар дыр.

Бойледже, Махмуд Кашгъарийнинъ «Дивану лугъат-ит-тюрк» сёзлюги пек къыйметли эсердир. Лугъатта о девирде язылгъан эсерлернинъ бедиетлик дереджеси косьтериле. XI асырда яшагъан тюркий халкъларнынъ урф-адетлери, яшайыш тарзлары ве рухиет дюньясы (психологиясы) тасвир этиле. Бутюн бу меселелер эсернинъ эмиетли ве къыйметли тарафларыны /джеэтлерини/ тешкиль этелер.

Суаллер:

1. «Дивану Лугьат-ит-тюрк» сёзлюгинде берильген парчаларда не акъкъында айтыла? Сиз озюнъизге олардан бир ибрет ала билесинъизми? Оларнынъ тербиевий эмиети неден ибарет экен?

2. Бейитлерде тюркий халкъларнынъ насыл бир тарафлары тасвирлене?. Бу бейитлер ве дёртлюклерде ишлетильген аталар сёзлери, айтымларда о девирде яшагъан халкънынъ анъ дереджесини ифаде этеми? Анълатынъыз.

3. Метинден икметли ибарелер, насиат ве огютлерге багъышлангъан сатырларны тапып, нетиджелер чыкъарынъыз.

4. Диванда изааты берильген сёзлер шимди де тилимизде шойле ишлетилеми? Бу сёзлернинъ бизим девирде де айны шойле теляффуз этилюви бизге нени исбатламапьа ярдым эте?

5. Озь сёзюнинъ изааты берильген дёртлюкте инсаннынъ насыл фазилетлери (яхшы чизгилери) косьтериле?

6. Огют, эшитти сёзлерининъ изааты берильген сатырлар бизим насыл инсанлар олып осьмемизге ёл-ёрукъ косьтере? Шахсий фикирлеринъизни бильдиринъиз.

ДИВАНУ ЛУГЬАТ-ИТ-ТЮРК

(эсерден алынгъан парчаларнынъ терджимеси)

Эсиргиен, къоругъан Танърынынъ ады иле.

Эр тюрлю окъув, буюк эйиликлер, гузель ишлер — Танъры ады ичюндир...

Юдже Танъры девлет кунешини тюрклернинъ хызметлеринден догъургъаныны корьдим. Коклердеки даирелерни, оларнынъ девлетлери этрафына дёндюргенини корьдим.

Оларгъа «тюрк» адыны озю берген. Оларны ер юзюнинъ укюмдары япкъан. Асырымызнынъ Хакъанларыны эп олардан чыкъаргъан. Джиан халкъынынъ югенлерини оларнынъ эллерине туттыргъан. Оларны эр бир халкътан устюн эйлеген... Акъикъ- атсеверликте оларгъа (эр заман) ярдымджы олгъан. Оларгъа къошулгъанларны, оларнынъ хызметинде булунгъанларны эп азиз къылгъан. Бутюн тилеклерине ириштирген. Бойле инсанларны ярамазларнынъ шерлеринден къоругъан.

Э вазифеси:________________________________________________________________________________