Т?рбиелік: О?ушыларды Отанс?йгіштікке, тілді ?астерлеуге, елін ?адір т?ту?а т?рбиелеу, адами ?асиетті о?ушы бойына дарыту.
Саба?ты? типі: Аралас саба?
Саба?ты? т?рі: Жа?а саба?
П?наралы? байланыс: ?дебиет
К?рнекілігі: Интербелсенді та?та, сызбалар
Саба?ты? жоспары:
?йымдастыру кезе?і
?й тапсырмасын с?рау
?й тапсырмасын бекіту
Жа?а саба??а дайынды?
Жа?а саба?
Жа?а саба?ты бекіту
?йге тапсырма
Ба?алау
?йымдастыру кезе?і
О?ушылармен с?лемдесу, саба??а ?атысуын т?гелдеу, зейіндерін саба??а аудару. О?ушыларды? топ аттарын таныстыру. ?р топ ?з аттарын ?ор?айды. Топ атын ?ор?а?анда таныстыруларында міндетті т?рде есімшені? ж?рна?тары болу?а тиісті.
1 топ - «Жал?амалы тілдер»
2 топ - «Ойма жазулар»
3 топ - «Лигатура»
?й тапсырмасын с?рау
?йге 185 беттегі 265 - жатты?у берілген. Шарты бойынша «Бір ауыз с?з» та?ырыбы аясында пікірді ая?тап, жазып келу. Жаз?ан пікірді? ішінде есімше болу?а тиісті.
Етістік затты? ?имылын, іс-?рекетін, жай-к?йін білдіретін с?з табы. С?ра?тары: не істеді? не істейді ? ?айтті?
Етістіктер т?л?асына ?арай нешеге б?лінеді?
Негізгі-жеке т?рып с?ра??а жауап бере алады, ?з алдына дербес с?йлем м?шесі бола алады. М: бер, ал, кел, бар
Туынды етістік – бас?а с?з таптарынан с?з тудырушы ж?рна? ар?ылы жасалатын туынды т?бір етістіктер. М: шегеле, бас?ар, ойна
Етістік ??рамына ?арай неше топ?а б?лінеді?
Дара етістік бір ?ана с?зден т?ратын негізгі етістік. К?рделі етістік к?п с?зден ??ралып, бір с?ра??а жауап беріп, бір с?ра??а жауап, с?йлемні? бір ?ана м?шесі бола алады.
К?мекші етістік дегеніміз не?
К?рделі етістікті? негізгі м?нге ие болмайтын, ?осымша ма?ына ?стейтін сы?ары к?мекші етістік деп аталады.
Болымды етістік пен болымсыз етістікті? ерекшеліктерін атап к?рсет
Іс-?рекетті? іске асуын білдіретін етістік болымды, іс-?рекетті? болмауын білдіретін етістік т?рі болымсыз етістік деп аталады.
Саба?ты етістік дегеніміз не?
Табыс септіктегі с?зді ?ажет етіп т?ратын етістіктер.
Салт етістіктер дегенді ?алай т?сінесі??
Барыс, жатыс, шы?ыс, к?мектес септіктегі с?здермен тіркесіп келетін етістік салт етістік деп аталады.
?здік етіс дегеніміз не?
Іс-?рекетті ?зі істейтіндігін білдіретін етіс. Ж?рна?тары: -ын, -ін, -н
?згелік етіс пен ыры?сыз етісті? ?андай айырмашылы?тары бар?
?имылды? ?зге біреу ар?ылы ж?зеге асатынды?ын білдіретін етіс ?згелік етіс болса, ж?рна?тары: -?ыз, -гіз, -?ыз, -кіз, -дыр, -дір, -тыр, -тір, -дыр, -дір, -ыр, -ір, -т, ал істі кім істегендігін к?рсетілмей т?ратын етіс т?рі ыры?сыз етіс деп аталады. Ж?рна?тары: -ыл, -іл, -л
Орта? етіс дегеніміз не?
Бірнеше адам ар?ылы орта? істелетін етіс т?рі орта? етіс деп аталады. Ж?рна?тары: -ыс, -іс, -с
4. Жа?а саба??а дайынды? «Сен білесі? бе?»
Ш?р?ырап жат?ан жыл?ыны?
Шал?ыннан жоны ?ылтылдап,
Суда т?рып шыбындап,
??йры?ымен шылпылдап,
Арасынды ??лын – тай
Айнала шауып б?лтылдап
Балалар, осы ?ле?ні? ішінен етістікті? жасалу ерекшеліктеріне назар аударалы?шы. Етістіктерді санамалап шы?алы?. Ж?рна?тарында ?андай ерекшеліктер бар. М?ндай етістік т?рін ?аза? тілінде к?семше деп атайды екенбіз.Олай болса к?семшені? аны?тамасына то?талып ?тейін.
5. Жа?а саба?
Негізгі ?имыл, амалды ж?не негізгі ?имылды ай?ындайтын, ?осымша ?имылды білдіретін етістікті? т?і к?семше деп аталады. К?семше етістік т?ріне немесе етіс, болымсыз етістік т?л?асына мына ж?рна?тар жал?ану ар?ылы жасалады.
?зіне т?н синтаксистік ?ызметі морфологиялы? т?л?алары бар дербес категория. ?азіргі ?аза? тілінде к?семше ат?аратын ?ызметіне ?арай негізгі ж?не кейіпті болып екіге б?лінеді. Негізгі к?семшені? с?йлемдегі басты функциясы негізгі іс-?рекетті? ?туамалын жанама т?рде сипаттау. Негізгі к?семше с?йлемде пысы?тауышты? ?ызмет ат?арады. Ол ?стеу етістікті жал?астырушы буын ретінде ?рекет етеді. К?семшелер ?айталама ж?не ?осарлама болып б?лінеді. ?айталама к?семшелерге «к?ре – к?ре к?сем боларсы?, с?йлей-с?йлей шешен боларсы?», ?осарлама «шаршап-шалды?ып, ?ліп -?шіп», бір ма?ынасы мінді, екінші ма?ынасы м?нсіз «итере-митере, ?ле- ?лгенше» т.б
Басым ма?ыналы сипаттарына ?арай амалды к?семше – негізгі іс-?рекетті? алуан т?рлі ?имылды? сын-сипатын к?рсетеді.
Т?жырымды амал -ып, -іп, -п а?аштар баяу ?оз?алып т?р, созылы??ы амал -а, -е, -й ??стар ?анаттарын суылдата ?а?ты, болымсыз амал -пастан, -пестен, -бастан, -бестен, -мастан, -местан жа?быр тынбастан жауды.
Білімділік: Оқушыларға көсемше және оның жасалуы жайлы түсіндіріп, етістік туралы білім кеңістіктерін молайту.
Дамытушылық: Оқушылардың сөйлеу мәдениетін дамытып, көсемше жайындағы ұғымдарын кеңейту,тілдік бөлшектерді талдай білу дағдысын қалыптастыру.
Тәрбиелік: Оқушыларды Отансүйгіштікке, тілді қастерлеуге, елін қадір тұтуға тәрбиелеу, адами қасиетті оқушы бойына дарыту.
Сабақтың типі: Аралас сабақ
Сабақтың түрі: Жаңа сабақ
Пәнаралық байланыс: әдебиет
Көрнекілігі: Интербелсенді тақта, сызбалар
Сабақтың жоспары:
Ұйымдастыру кезеңі
Үй тапсырмасын сұрау
Үй тапсырмасын бекіту
Жаңа сабаққа дайындық
Жаңа сабақ
Жаңа сабақты бекіту
Үйге тапсырма
Бағалау
Ұйымдастыру кезеңі
Оқушылармен сәлемдесу, сабаққа қатысуын түгелдеу, зейіндерін сабаққа аудару. Оқушылардың топ аттарын таныстыру. Әр топ өз аттарын қорғайды. Топ атын қорғағанда таныстыруларында міндетті түрде есімшенің жұрнақтары болуға тиісті.
1 топ - «Жалғамалы тілдер»
2 топ - «Ойма жазулар»
3 топ - «Лигатура»
Үй тапсырмасын сұрау
Үйге 185 беттегі 265 - жаттығу берілген. Шарты бойынша «Бір ауыз сөз» тақырыбы аясында пікірді аяқтап, жазып келу. Жазған пікірдің ішінде есімше болуға тиісті.
Оқушылардан қай пікірдің үздік шыққандығын сұраймын.
3.Үй тапсырмасын бекіту
«Менің шығар биігім» етістікке қатысты сұрақтар беру арқылы үй тапсырмасын бекітемін:
Етістік дегеніміз қандай сөз табы?
Етістік заттың қимылын, іс-әрекетін, жай-күйін білдіретін сөз табы. Сұрақтары: не істеді? не істейді ? қайтті?
Етістіктер тұлғасына қарай нешеге бөлінеді?
Негізгі-жеке тұрып сұраққа жауап бере алады, өз алдына дербес сөйлем мүшесі бола алады. М: бер, ал, кел, бар
Туынды етістік – басқа сөз таптарынан сөз тудырушы жұрнақ арқылы жасалатын туынды түбір етістіктер. М: шегеле, басқар, ойна
Етістік құрамына қарай неше топқа бөлінеді?
Дара етістік бір ғана сөзден тұратын негізгі етістік. Күрделі етістік көп сөзден құралып, бір сұраққа жауап беріп, бір сұраққа жауап, сөйлемнің бір ғана мүшесі бола алады.
Көмекші етістік дегеніміз не?
Күрделі етістіктің негізгі мәнге ие болмайтын, қосымша мағына үстейтін сыңары көмекші етістік деп аталады.
Болымды етістік пен болымсыз етістіктің ерекшеліктерін атап көрсет
Іс-әрекеттің іске асуын білдіретін етістік болымды, іс-әрекеттің болмауын білдіретін етістік түрі болымсыз етістік деп аталады.
Сабақты етістік дегеніміз не?
Табыс септіктегі сөзді қажет етіп тұратын етістіктер.
Салт етістіктер дегенді қалай түсінесің?
Барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктегі сөздермен тіркесіп келетін етістік салт етістік деп аталады.
Өздік етіс дегеніміз не?
Іс-әрекетті өзі істейтіндігін білдіретін етіс. Жұрнақтары: -ын, -ін, -н
Өзгелік етіс пен ырықсыз етістің қандай айырмашылықтары бар?
Қимылдың өзге біреу арқылы жүзеге асатындығын білдіретін етіс өзгелік етіс болса, жұрнақтары: -ғыз, -гіз, -қыз, -кіз, -дыр, -дір, -тыр, -тір, -дыр, -дір, -ыр, -ір, -т, ал істі кім істегендігін көрсетілмей тұратын етіс түрі ырықсыз етіс деп аталады. Жұрнақтары: -ыл, -іл, -л
Ортақ етіс дегеніміз не?
Бірнеше адам арқылы ортақ істелетін етіс түрі ортақ етіс деп аталады. Жұрнақтары: -ыс, -іс, -с
4. Жаңа сабаққа дайындық «Сен білесің бе?»
Шұрқырап жатқан жылқының
Шалғыннан жоны қылтылдап,
Суда тұрып шыбындап,
Құйрығымен шылпылдап,
Арасынды құлын – тай
Айнала шауып бұлтылдап
Балалар, осы өлеңнің ішінен етістіктің жасалу ерекшеліктеріне назар аударалықшы. Етістіктерді санамалап шығалық. Жұрнақтарында қандай ерекшеліктер бар. Мұндай етістік түрін қазақ тілінде көсемше деп атайды екенбіз.Олай болса көсемшенің анықтамасына тоқталып өтейін.
5. Жаңа сабақ
Негізгі қимыл, амалды және негізгі қимылды айқындайтын, қосымша қимылды білдіретін етістіктің түі көсемше деп аталады. Көсемше етістік түріне немесе етіс, болымсыз етістік тұлғасына мына жұрнақтар жалғану арқылы жасалады.
Өзіне тән синтаксистік қызметі морфологиялық тұлғалары бар дербес категория. Қазіргі қазақ тілінде көсемше атқаратын қызметіне қарай негізгі және кейіпті болып екіге бөлінеді. Негізгі көсемшенің сөйлемдегі басты функциясы негізгі іс-әрекеттің өтуамалын жанама түрде сипаттау. Негізгі көсемше сөйлемде пысықтауыштық қызмет атқарады. Ол үстеу етістікті жалғастырушы буын ретінде әрекет етеді. Көсемшелер қайталама және қосарлама болып бөлінеді. Қайталама көсемшелерге «көре – көре көсем боларсың, сөйлей-сөйлей шешен боларсың», қосарлама «шаршап-шалдығып, өліп -өшіп», бір мағынасы мінді, екінші мағынасы мәнсіз «итере-митере, өле- өлгенше» т.б
Басым мағыналы сипаттарына қарай амалды көсемше – негізгі іс-әрекеттің алуан түрлі қимылдың сын-сипатын көрсетеді.
Тұжырымды амал -ып, -іп, -п ағаштар баяу қозғалып тұр, созылыңқы амал -а, -е, -й құстар қанаттарын суылдата қақты, болымсыз амал -пастан, -пестен, -бастан, -бестен, -мастан, -местан жаңбыр тынбастан жауды.
Мақсатты көсемшелер -қалы, -келі, -ғалы, -гелі жұрнақтары арқылы жасалады. Хал- жайыңды білгелі келдім.
Мезгілді көсемше -қанша,- кше, -ғанша, -генше сынды күрделі жұрнақтары арқылы жасалады. Биыл жапырақтар қар түскенше сарғаймайды.
Кейіпті көсемше күрделі етістік категорияларын тудыруға ықпал етеді, ол -ып, -іп, -п, -а, -е, -й жұрнақтары арқылы жасалады.
Көскмше терминін тұңғыш қолданған – А. Байтұрсынұлы. 1915 жылы Орынбордан шыққан «Тіл құрал» атты еңбегінде қосарланып қолданылған етістіктің алдыңғы көсемі деген мағынада түсіндірген.
Жаттығу жұмыстарын орындату
268-жаттығудың шартына сай көсемшелерді тауып, жұрнақтарын бөліп көрсету.
269- жаттығудың шартына сай мәтінді оқып шығып, кестені толтырады, көсемшелерді ауызша санамалап береді.
270- жаттығудың шарты бойынша көсемшелерді теріп жазып, жасалу жолдарын түсіндіру.
272- жаттығудың шарты бойынша сөздерге морфологиялық талдау жасайды.
6. Жаңа сабақты бекіту
ВЕНН диаграммасы бойынша есімше көсемшеге салыстыру жұмыстарын жүргізеді.
7. Үйге тапсырма
Теориялық тапсырма: Көсемше және оның жасалуы туралы оқып келу.
273-жаттығуды орындап келу тапсырылады.
Бағалау «Менің нәтижем»
Жеңімпаз топты анықтап, марапаттау, белсенділіктеріне қарап бағалау.
