Конспект по крымскотатарскому языку "Весна"

ДЕРС МАКЪСАДЫ: Нутукъ инкишафы. БААРЬ.

ДЕРСНИНЪ МАКЪСАДЫ: талебелерни  "Баарь" мевсиминен  таныштырув; нутукъ

                   медениетлерининъ зенгинлештирюви устюнде чалышув; талебелернинъ табиат акъкъында бильгилерини арттырув; нуткъуны инкишаф этюв.

 ДЕРСНИНЪ ДОНАТЫЛУВЫ: 

                                                                     ДЕРСНИНЪ КЕТИШАТЫ

I. Тешкилий къысым. Селямлашув. Невбетчи талебенинъ рапорты.

II. Эв вазифенинъ тешкерюви. Фронталь сорав. Суаль-джевап шеклинде кечириле.

III. Лугъат иши.

къыяе — сравнение

киби, гуя, санки, дерсинъ — как, словно

къыяс — тенъештирюв (синонимлер)

тасвирий васта — изобразительное средство

тиль ифаделиги — выразительность языка.

энъ сувукъ ве энъ сыджакъ айлары — чилле

IV. Мевзу боюнджа чалышув. Оджанынъ сёзю. (Шиирнен башлай. (оджа)).

                     Баарь  кельди.

                    Кунеш  нур сачты.

                    Къаялар  джапында  наргюзлер ачты.

                    Коксюмни  къокъулар  дельди.

                    Булутлар  илинде,

                    Дженюпке учкъан  турналар  корюнди.

                    Мен оларгъа  бакъып  къалдым.

                    Ойландым.

                    Тувгъанлыкъ  сездим  мен 

                    Оларнынъ йырында.

                    Олар Къырымгъа  къайталар, мен  къалдым.

                    Меним де бир авуч топрагъым  бар  анда!

                    Инсангъа да  къуш  олмакъ  мумкюн  олса,

                    о да учар эди  асретли  юртуна.

                    Онынъ да  юреги  къуванчнен  толса,

                    Ах, не  къадар  бахт  олур  эди  Дюньяда!

V. ВАЗИФЕ:

Шиирнинъ талили.(оджа + талебелер)

1.Зевкълы баарь левхалары шаирге нени хатырлата?

2.Шаир не ичюн турналаргъа сукълана?

3.Не ичюн оларнен берабер олмакъны арз эте?

4.Инсангъа, бахытлы олмакъ ичюн, не керек?

VI. АЙЛАР, МЕВСИМЛЕРНИНЪ СЫРЛАРЫ (нутукъ инкишафы дерси)

I. Оджанынъ кириш сёзю.

— Балалар! Йылнынъ айлары ве мевсимлернинъ сырлары хусусында баба-деделеримизден къалгьан чешит айтымлар эм де икметли сёз ибарелери олгъаныны билесизми? Бугунь дерсте «Янъы дюнья» газетасында балалар ичюн берильген «Йылдызчыкъ» саифесинде Эрджнван Керменчиклининъ  макъалесинден  файдаланып,  айлар ве мевсимлернинъ сырларыны  биледжекмиз.  Анъламагьан сёзлерни тахтада язармыз.

Январь айына «къыш чиллеси», июль айына «яз чиллеен» дейлер. Къыш ве яз мевсимлерининъ экинджи,  яни энъ сувукъ ве энъ сыджакъ айлары — чилле (лугъат тахтада тизиле). Февраль айына «увут» дейлер. Шойле айтым бар: «Увут — кунь-куньден сувут». Бунынъ манасы шу ки,  февраль айында январьдан да сувукъ куньлер олмасы мумкюн.

Февраль айынынъ сонъки учь куню, март айынынъ биринджи дёрт кунюне «пердалез» дейлер. Бу куньлернинъ де махсус озюне аит айтымы бар. Меселя: «Кьайда олсанъ, анда ол, пердалезде эвде ол». Манасы: шу куньлерде ава бир куньде бир къач кере денъише (кунешли, ягьмурлы; ель, къар, боран ола биле).

«Март къапудан бакътырыр — къазма, курек якътырыр». Мана­сы: март айында да ойле сувукълар олмасы мумкюн ки, якъарлыгъы аз олгъанлар къазма, курек сапларыны якъмагьа меджбур олурлар.

«Март апрельге авушыр, тувар откъа къавушыр».

«Апрельнинъ онунда тувар минер ёлуна».

Изаат: март айынынъ сонъу, апрельнинъ башы эв айванларынынъ от­къа чыкъып башлагьан девиридир.

«Юз кельди, яз кельди». Йылнынъ юзюнджи куню я да апрельнинъ онун­да аваларнынъ аз-чокъ темеллешкен вакъты. Онынъ ичюн де шай дейлер.

«Апрельде алты арыкъ, алты арыкъ олмаса, джарты арыкъ, о да олмаса, сой огюзинъни, яп чарыкъ».

Изаат: базы бир йылларда апрель айында да малларны эвде тутмакъ керек ола. Онынъ ичюн ич олмагьанда ярым арыкъ еминъ (пиченинъ) олмакъ керек. О да олмаса, огюзлеринъ ачтан олер, сойып терисинден ча­рыкъ тикерсинъ, демектир.

«Къара къышта къар ягъсын, Хыдырлезде де бир тамсын».

Декабрьде  ерлер бузламаздан  эвель  кузьлюк  экинлер къар тюбюнде къалса, бутюн къыш девиринде  сувукъ  еллерден  къорчалана.  Баарьде,  къарлар  иригенде, бутюн къар сувлары ерге синъе. Хыдырлезде  ягъмур  ягъса,  шу  йылы  экин берекети онъ ола. Бу халкъ теджрибесинде сыналгъан.  Хыдырлсз — майыс айынынъ биринджи афтасы.

Бутюн бу айтымларны халкьымыз  озюнинъ  асырларджа  теджрибесине эсасланып айткъан.

VII.Вазифе: Сенкан усулынен файдаланып инша язмакъ

VIII.Эв вазифесининъ анълатмасы: "Баарь" серлевалы метн тизмек.