Композиция негіздері пәнінен лекциялар

Киім үлгілерінің сипатталуы

Киім - адамның денесіне киюге арналған бұйым, жа­санды жамылғы түрлері. қоғам дамуы барысындағы материалдық, рухани, әлеуметтік талаптарға сай киім жиі өзгеріске ұшырап отырады. Киім адамның дүние­танымдық, эстетикалық талғамдарына жауап беру арқы­лы даралық айқындау қызметін атқарады, тұлғаның әлеуметтік жағдайын танытады. Осы сияқты киімнің әр бөлігінің өзіндік қызметі бар.

Киім адам денесін қоршаған ортаның қолайсыз әсерлерінен сақтау қажеттілігінен пайда болған. Киім тігу­ге мал, аң терілері, өсімдік, ағаш, балық, құс өнімдері, жасанды материалдар пайдаланылған. Адамдар алғаш аң терісінен жасалған киімдерді пайдаланған, неолит дәуірінде шөп орамынан тоқылған белдемшелер киетін болған. Тоқымашылық кәсібін игенгеннен соң адамдар иықтан, мықыннан киілетін жапқыштар қолданған . Одан кейін тігіссіз киім пішіндері дамыған. Мысалы, үнділіктер - сари, шалма, кавказдықтар - бурка, римдіктер - тога және т.б.

Ежелгі киім элементтерінің бірі - белдік. Ол қару-жарақ пен жорыққа қажетті заттарды бекіту қызметін атқарды. Аяқ киім мен бас киімдер кешірек пайда болған. Олар адам­ды ыстық пен суықтан қорғау қызметін атқарған.

Киімнің климаттық шарттарға байланысты да түрлері бар. Мысалы ол әр аймақта әр түрлі формамен, материа­лымен ерекшеленеді. Мысалы, мықындық алжапқыш, иық жамылғысы - тропика және субтропика түрғында­рының киімі. Суық климатты арктикалық аймақтарда букіл адам денесін жауып тұратын киім киген.

Киім адамды физикалық, климаттық қолайсыз жағ­дайлардан қорғау ушін ғана емес, сондай-ақ қауіпті жағ­дайлардан, сиқырлық куштерден сақтау ушін де қолда­нылған. Тіпті, әскери бояуларды, алғашқы қауымдық құрылыс кезіндегі дене терісін нақыштауды (татуиров­ка), қазіргі бронежилетті және противогазды, орта ғасыр рыцарінің латысын, сәнді көйлектерді де киім деп атуға болады.

Өркениеттің дамуына байланысты киімнің турі де, пішіні де өзгерді. Ер адамдарға, қыз-келіншектерге, балаларға арналған киім үлгілері шыға бастады. Күн­делікті және мерекелік киімдер, үйлену тойы киімдері, сондай-ақ қаралы күндерге арналған киім үлгілері пай­да болды. Еңбектің түріне қарай әр түрлі кәсіп саласына арналған киімдер де өндіріле бастады. Сән үлгісінің де­мократияландырылуы киімнің жаңа үлгілері техноло­гиясының дамуына себеп болды, оның функционалдық, рационалдық, экономикалық қасиеттері аса бағаланды.

Қазіргі үғымда киім дегеніміз - үлбірден, теріден, тоқыма бұйымдарынан, мата материалдарынан пішім­делген жиынтық. Ол тек сәндік қана емес, декорация­лық, әлеуметтік, эстетикалық және утилитарлық қыз­меттерді де атқарады. Киім мынадай заттар кешенінен тұрады: іш киім, сырт киім, бас киім, аяқ киім, қолғап, шұлық т.б.

Бұйым қызметі деп осы бұйымның нақты атқаратын қызметінің сипаттамасын айтамыз. қызмет мазмұны дегеніміз - адамның қолынан шыққан бұйымға қойған сұраныс-талабы мен оған берген жауабының тепе- теңдігі.

Киімнің негізгі қызметіне қорғаныстық (физикалық, моральдық қорғау) және утилитарлық-практикалық тұтыну жатады. Себебі киім белгілі бір әрекет-

терге және мақсаттарға байланысты пайдаланылып, қор­шаған ортаға бейімделіп отырған. Киімнің эстетикалық қызметі ретінде адамды сәнді, әдемі етіп көрсетуі саналады. Киім арнайы адамдар тобына арналып дайын­далады немесе бұқаралық өндірісте өндіріледі, бірақ қан­дай жағдайда да адам қажеттілігін қанағаттандырады.

Киім кию әдісіне, дене бітіміне, пішініне, пішімше қарай бірнеше турлерге бөлінеді:

-күлтеулі, бүрмелі (пішілмеген, тігілмеген) - матаның қиындысынан ілінген, қыстырылған, түйреуішпен түйрелген немесе белдікпен байланған киім;

қондырмалы - бас арқылы киілетін киім. Бас сыюы үшін матаның қиынды- сының ортасы ойылған (пелери­на немесе пончо) түрде болуы мумкін. Пішулі немесе тігулі болуы мумкін. Оған негізі ортасынан бүгілген жайма мата, иығында тігісі жоқ туника, жейде типтес киімдер жатады;

-жейделік - пішілген, тігілген, алдында жоғарыдан төмен қарай түйме қадалған киім (шекпен типтес);

-пішілген- адам дене бітіміне қалыптастырып пішілген, еуропалық типтегі киім.

« Киім» сөзін «костюм» ұғымымен де тығыз байланыстырады.

Костюм (costиme итал. - салт, өнеге) - адамның әлеуметтік, ұлттық, аймақтық жағдайына, жынысы мен жас ерекшелігіне, мамандығына қарай дайындалатын киім элементтері: аяқ киім, аксессуар т.с.с. заттар жүйесі. Костюмнің құрамына киім, аяқ киім, шаш сәнділігі, косметика, бас киім, қолғап, зергерлік бұйымдар өнеді.

"Костюм" термині киімнің синонимі ретінде пайда­ланылады, яғни заттың материалдық объектісі. Косюм киім түсінігіне қарағанда мәдени қолданыста көбірек пайдаланылады. Сән костюм пішіні ретінде өзгеріп оты­рады, осыдан костюм адамның көркі, даралығы, мән­ділігі деуге болады. Ол адамның психологиялық, әлеу­меттік, жас және тарихи ерекшелігін сипаттайды.

Әр түрлі тарихи және экономикалық өзгерістер костюм пішіні мен түрінің пайда болуына жол ашты. Оның дамуы сән мен стильдің ауысымымен қатар жүріп отырады.

Костюмнің еуропа-қалалық құрылу процесі ХІХ ға­сырда аяқталды. Кәсіпорындардың жаппай дамуы сән­нің интернационалдануына әкелді: бүкіл әлем бір және біркелкі киімді кие бастады. ХІХ ғасырдың еуропалық киімдері регламентациялау мен этикет ережелерінің кез келген талаптарына лайықталды. Мысалы, күн­делікті ерлер киімі - фрак еді, оны ашық түсті панталон және жилетпен киген. Костюмнің ажырамас элементінің бірі шляпа-цилиндр мен қолғап болған еді. 1850 жылы жоғары мәртебелі және іскер ер адамдардың таңертеңгі және күндізгі тұрақты гардеробы сапарлық (визиттік) костюм жарыққа шықты. Ол сюртуктен, сұр жолақша­лы қара түсті шалбардан және жилеттен тұрған. Фрак­ты кешкі мезгілде киетін болған, ал, кейін оны смо­кингке ауыстырып, сәнді киім қатарына жатқызған.

Костюм жеке адам мен ұжымның болмысын сипаттау қызметін, яғни қорғаныстық және утилитарлық-прак­тикалық қызметін де атқарды. Костюмнің маңызды қызметтерінің бірі - таңбалық қызметі болып табыла­ды. Өйткені киім өзінің иесі туралы мазмұнды ақпарат береді: адамның әлеуметтік мәртебесін, саяси, діни, эс­тетикалық көзқарасын, талғамын және мәдениетін білдіреді. Сондықтан костюмнің қорғаныстық және ути­литарлық-практикалық қызметінен басқа келесі қыз­меттері бар:

- магиялық (сиқырлық);

- жас ерекшелік - адамның жасын көрсетуші немесе жасырушы;

- әлеуметтік-жыныстық - киім адамның жынысын ғана емес, оның отбасылық жағдайын білдіретін, мәсе­лен, «ұзатылатын бойжеткен бе», «тұрмыс құрған ба», «жесір әйел ме», т.б. қазіргі костюмдерде бұл қызмет жойылған, отбасылық жағдайы ғана емес, адамның жыныстық белгісін де ажырату қиынға түсті;

- таптық – адамның әлеуметтік мәртебесін біл­діруші немесе жасырушы;

- кәсіпқойлық – адамның қандай мамандықпен, не­мен айналысатынын білдіруші;

- аймақтық - аймақтық және ұлттық дәстүрлерді айқындаушы; костюм бойынша адамның нақты этносқа қатыстығын белгілеуге болады, осыған қарамастан қазіргі костюмнің еуропалық типінде барлық ұлттық ерекшеліктерді жоятын « интернационалдық стиль» енгізілген.

- діни - адамның дінге жақындығын білдіруші. Мы­салы, ХІХ ғасырда Англияда ағылшын шіркеуінің жақ­таушысын пуритандық діни сектасының мүшесінен киімі арқылы ажырататын болған. Киімнің осы қызметі қазіргі уақытта да қолданыстан шыққан жоқ, мысалы, мұсылманды кришинайтпен шатастыру мүмкін емес.

Қазіргі еуропалық костюм типі үшін нақты қызмет белгілеу қиын. Костюмнің атқаратын қызметі өте көп, соған қарамастан мынадай түрлерін белгілеуге болады:

- эротикалық;

- эстетикалық - адам өзіндік эстетикалық талғамы мен таңдауы, өмір сүрген дәуірдің әдемілік туралы ортақ көрсетілімдерімен айқындалады. Костюмде нақты уақыттың және ұлттың эстетикалық мұраты (идеалы) анықталады.

Қазіргі заманғы костюмді жобалау кезінде қандай қызметтер үстем болатынын ескеру керек. Материалды таңдау, конструктивтік шешімін және костюм бейнесін табу киім қызметтері арқылы жүзеге асады.

Дизайн іс-тәжірибе мен көркемдеу әдістерінің жиын­тығы негізінде материалдық және рухани құндылық­тар жасау саласына жатады.

Қазіргі заманғы дизайн - адамның суретшілік іскер­лігінің, әрі теориялық ойлау қабілетінің негізінде қа­лыптасқан сала. Сұлулық және функционалдық заңды­лық нәтижесінде жасалынған бұйым дизайн туындысы болып табылады. қазіргі дизайн заттық бұйымдарды сәндеудің барлық талабына жауап бере алады, сондық­тан костюм жобалауына да тікелей қатысы бар.

Дизайн (design) - ағылшын тілінен аударғанда жоба­лау, сызу, ойлап табу, сондай-ақ жоба, сызба, сурет де­ген мағынаны білдіреді. қазіргі кезде бұл термин өндіріс бұйымдарын әрі ыңғайлы, әрі әдемі көркемдеп жобалау дегенді білдіреді. Дизайн қоғамды индустрияландыруға байланысты пайда болған және қалыптасқан жаңа өнер түрі. Дизайн пайда болуының алғы шарттары қол еңбегінен машина өндірісіне ауысу ғасырында қалып­тасқан. ХХ ғасырда индустрияның қарқынды дамуы нәтижесінде штампыланған сан түрлі тауарлар дүниеге келді. Ю.Б. Борев айтқандай: «Бұйым жасаушының жеке даралық қасиеті жоғалғандықтан, өнім сәндік зат болудан шығып қалды». Сол кезде бұйымның жалпы құрылысын жобалаған құрастырушыға оны эстетика­лық тұрғыдан безендіретін бейнелейтін суретші көмек­ке келді. Осылайша көркемдік дайындығы бар инженер­жобалаушы, жобалаушы мен суретші екеуінің бірігуінен дизайнер мамандығы пайда болды. Дизайн - қолданба­лы өнердің өндірістік дамуы негізінде техниканың эс­тетикамен үйлесімі нәтижесінде пайда болған сала.

ХХ ғасырдың 20-жылдарындағы атақты модельер және театр суретшісі Н. Ламанова былай деп жазған: «қоғамдық тұрмыс пен мінез-құлықтың ең нәзік көрінісі - костюм ... Бұл бұйымның біздің жұмысымыз­бен, өмірімізбен байланысты қызмет ету қабілеті бар, сондықтан ол бізге кедергі жасамай, керісінше, толық көмектесу мүмкіндігін көрсету керек». Барлық бұйым­дардың ішінен костюм адам баласымен ерекше тығыз байланыста болады.

Костюмнің дизайндық көркемдік ерекшелігі сол ­оның шығармашылық объектісі - адам. ХХ ғасырдың аяғында дизайн саласында адамзаттың еркін дамуына лайық жаңа кеңістікті құру, мұқтажын өтейтін стиль­дер кең тарай бастады. қазіргі сәнгерлер мен киім өндірушілер өз жұмыстарында жаңа материалдарды пайдаланып, жаңа технологияға сүйенеді. Нәтижесінде киім атаулы адамның жас ерекшеліктерін, жыныс ерекшеліктерін айқындайтын қызметінен айрылып, жеке еңбектің көрінісі болудан қалды. Бірінші орынға жетілген қызмет шығып, киім жоғары технологиялық бұйымға айналды. .

Көп бұйымдардың жиынтығынан құралған киім мынадай қызметтерді атқарады:

-утилитарлық-практикалық - адамның нақты әрекетіне байланысты киім қызметі .

-бейімделушілік - қоршаған ортаға ыңғайлы; әрі үйреншікті киім қызметі;

-нәтижелік - жеке тұлғаның, қоғам мүшелерінің өз қабілетін жүзеге асырып, мақсатына жету үшін нәти­жеге жеткізетін киім қызметі;

- ықпалдастылық - біртұтас бұйымдардың мәдени сапасының мазмұны материал мен пішін үйлесімділігі арқылы беріледі. Сондықтан, киім - адамның қоршаған ортасы мен тіршілігі бейнесінің көрінісі.

Дизайн қоғамның бұқаралық қарым-қатынас құралы. Өйткені ол сауда өнімі арқылы өндіріс пен тұтынушы­ны байланыстырады, жалпы көпшіліктің тұтынушылық белсенділігін арттырып, сұраныс пен тұтынушы тала­бының өзара әсерін реттейді. Дизайн - көп өнім шығару мен қызмет көрсетуге қажетті сұраныс талабы жоғары қоғамның әлеуметтік мәдени реттегіші. Тауар сатып алған тұтынушы өз қажетін өтеу үшін ғана зат сатып алмайды, белгілі бір әлеуметтік мәртебеге ие болады. Дизайн заттың символикасы арқылы тауарға белгілі бір әлеуметтік-мәдени мағына береді, жаңа тауарды сатуға алғы шарт жасайды. Осылайша дизайн тұтынушы мен өнім өндірушіні байланыстыратын маркетингтің бір нысанына және жалпы қарым-қатынас құралына айналды.

Көркемділік құндылығы бар костюм, сөзсіз, өнер туындысына айналады. Дегенмен, дизайн мен өнердің ара­сында айырмашылық бар: қолданбалы өнерде бұйымның көркем, әрлі нұсқасы дайындалса, дизайн - қоғам мен адамның нақты қажеттілігіне сәйкес жаңа міндеттерді шешуге бағытталады. Дизайнер құрастырушымен бірге немесе жалғыз өзі жаңа заттың құрылыс жобасын жаса-

10

11

са, ал қолөнер-суретші өзінің шығармашылық мақсат­тарын, бұйымның функңионалды-техникалық пішінін инженердің құрастыруынан соң ғана жузеге асырады. Одан басқа да дизайн - өндіріс бұйымдарын, адамға қажетті заттарды мәдени құбылысқа айналдыратын өнердің ерекше бір турі. Тек дайын болған тұтас өнім ғана емес, жаңа затты жасаудағы шығармашылық про­ңесте де эстетикалық көрініс бастау алады. Дизайнердің суретшіге ғана тән эстетикалық сезім, қиял, шығарма­шылық толғаныс сияқты қасиеттеріне қоса ғылыми де­ректер мен фактілерді талдай білетін зерттеушілік қабілеті болуы тиіс.

Осылайша, дизайн адам қажеттілігін өтеу мен өмір салтын өзгертуге лайық киімнің сапасы мен жаңа қызметін жобалауға бағытталады.

Костюмді дайындау жұмыстарына көп мамандық иелері қатысады; киім пішуші, тігінші, сәнгер, етікші, тері илеуші, технолог, құрастырушы, кестелеуші және тағы басқалар. Киімді жобалауда және дайындауда әрқайсысының атқаратын қызметі бар. Жаңа модельді ойлап табушы, жасаушы автор сәнгер (модельер) деп ата­лaды. Ол - стиль мен бейнені, жалпы конструктивтік шешімді анықтаушы; жаңа технологиялық шешім ой­лап табушы; декорды жақсартушы; тур-тус пен матери­алды таңдаушы; аксессуар мен басқа қосымшаларды ойлап табушы; жана жобаны игеруші. Осылайша, сәнгер ­киім моделін, бұйымның улгілерін дайындаушы. Бұдан басқа батыс дәстүріне сай бұл мамандықтың басқа да атау­лары бар: дизайнер, стилист, кутюрье.

Дизайнер - заттардың көркемдеу жобасымен айна­лысатын суретші -құрастырушы маман. Дәлірек айтқан­да, сән әлемінде киім моделінің жеке улгілерін және жиынтығын дайындаушы-суретші. Кутюрьеден айыр­машылығы - дизайнер өндіріс өнімімен тығыз байла­ныста болады. Еуропа дәстурінде киім, аяқ киім, аксес­суар дайындау саласы тұтасымен (ағылшын тілінен ауда­рылғанда «фэшн дизайн» ) сән дизайны деп аталады; ал костюм улгісінің суретшісі "дизайнер" деп аталады. Ал, орыс тілінде бұл сөзге балама сөз -«модельер' сөзі. Шарт-

12

ты турде дизайнерді былай бөлуге болады: креатор (creator - ағылшын сөзінен аударғанда, құрастырушы, жаратушы деген сөз) - жаңа идеяларды таратушы суретші; интерnретатор - біреудің идеясын дамыту­шы және қандай да бір мәнерде немесе стильде интер­претаңиялаушы. Франңуз және итальян дәстурінде ди­зайнер стилист деген ұғымға сай келеді.

Кутюрье (фр. coиtиrier - киім пirnyшi, улгіті) - ХІХ ға­сырдың екінші жартысындағы сән суретшісі, тігін са­ласының жоғарғы дәрежедегі маманы. Жоғары сән «

1.3. Стиль және сән

Стиль (ағылш. style) сөзінің астарында көркем идея­лық мағынаға негізделген шығармашылық тәсілдер, айқындалған көркемдеу құралдары, тарихи негізделген жалпы белгілері, тұрақты бейне жуйелері деген мағына жатыр. Осы ортақ белгілер сәулет өнерінде, әдебиетте, сурет, кескіндеме өнерінде, костюм улгісінде көрініс тапқан.

Стиль жуйесінің тұрақты: - формальды;

- көркем-бейнелі;

_ әлеуметтік-психологиялық сипаттамалары бар. Формальдылыққа - талапқа сәйкес силуэтті сызық-

тар, конструктивтік және композиңиялық құралым, орындау техникасы, декораңиялық және тустік өрнек­теу шешімі жатады.

Көркем-бейнелі сипаттама - адам пропорциясы, эт-

никалық менталитетке негізделген сұлулық типі мен идеалы жөніндегі тусінік.

Әлеуметтік-психологиялық аспект адамның мінез­құлқының, жас ерекшелігінің киім уйлесімділігіне сай келуін қарастырады.

13

Әрбір ғасыр стиль, мәдениет, қоршаған орта және киімнің, сәулет өнері мен қолданбалы өнердің арасын­дағы байланыстың міндетті түрде болуын талап етеді. қоршаған ортадағы заттар мен сәулет өнерінің костюм­мен үйлесімділігі мәдениеттің стильдік белгісі боп са­Haлaды. Негізінде, стильде сол заманға сәйкес сұлулық иделы көрініс табады. Стиль қоймасы - өз идеяларын айқындауға ұмтылған суретшілер тудырған бейнелер мен пішіндер. Кез келген тарихи кезеңде костюм пішіні идеясының негізіне бейне мен адамның толық не арық дене бітімі есепке алынады. Дене бітім сәулет өнерінде де модуль ретінде саналады. Ежелгі сәулет өнерінде жеке стиль мен алғашқы бейне негізге алынады. Әрбір ғасыр­да адамның дене бітімінің эстетикалық идеалы, пропорциясы мен масштабы, түстің және геометриялық пішін­нің көлемі дамытылған.

Стиль және сән - өзара байланысқан жүйе, олар бір­бірінсіз дамып, өрби алмайды. Әдетте, әр заманда бір уа­қытта бірнеше стиль өмір сүреді. Атап айтқанда, оларға қолданыстан шыққан, дәл сол кезеңде салтанат құрған және болашақ стильді қалыптастыратын элементтері бар стиль жатады. Әрбір елде басқа елдермен мәдени қарым­қатынас дәрежесіне қарай, саяси-әлеуметтік, экономи­калық дамуына, мәдениетінің өркендеу дәрежесіне бай­ланысты көркемдік стильдің даму эволюңиясы бар. Мысалы, Италияда мәдени гүлдену "Ренессанс" деп аталса,. Германияда "кеш дамыған готика" деп аталады. Бұдан басқа да жоғары стильдер арасында микростиль­дердің де дамуы мүмкін, мысалы «модерн» стилінде «ар ну во », « либерти» деген микростильдер болды, ал 1890-1900 жылдары «жаңа готика», «жаңа орыс» т.б. стильдер; «ар деко» стилінде (1920 ж.) - «орыс», «афри­кандық», «геометриялық» стильдер Т.б. болған.

ХХ ғасырда киім үлгісінде классикалық, романтика­лық, спорттық және фольклорлық стильдер қалыптасып, орныққан. Өткен дәуірлердегі көркем стильдерге қара­ғанда аталған стильдер функңионалдығымен және костюмді орынды пайдалануымен сипатталады.

14

Адам өмірі мен қоғамның қарқындап дамуы, ақпарат­тық проңестердің өсуі, жаңа технология мен көпшілік нарықтың көбеюінің әсері адамзатқа бір ғана стиль емес, бірнеше стиль пішіні мен пластикалық үлгілерді таңда­уына әкелді. 1940 жылдары АқШ-та сәнді костюм үлгісінде «кантри», «вестерн», «латынамерикандық» стильдері, 1950-жылдары «ньюлук», «шанель», 1960ж. «космостық», 1970 ж. «романтикалық», «ретро», «фоль­клорлық», « этникалық», « спорттық», « джинсылық», « диффузиялық», « әскери», « іш киімдік», « ДИСКО», « са­фapи», «панк-стиль», 1980 ж. «экологиялық стиль», «жаңа пираттар», «жаңа классика», «жаңа барокко», «секси», «корсетті», «этникалық», 1990 ж. «гранж», «гламур», «нео-панк», «кибер-панк » , «нео-хиппи», «минимализм», «милитари», Т.б. стильдер болды.

қазіргі заманғы сәндегі стиль көптігі ерікті түрде туды деп айтуға болмайды. Саяси оқиғалармен, адамзат­ты толғандыратын әлеуметтік мәселелермен байланыс­ты туған стильдер дамып, құндылығын арттыруда. Жаңа материалдардың және оларды өңдеудің түрлері жаңа стильдердің пайда болуына әсерін тигізеді.

ХХ ғасырда сән мен костюмге айтарлықтай әсер ет­кен ағым - эклектизм болды. Эклектиканың басты белгісі - стильдер қосындысы, мысалы, романтикалық пен спорттық стильдің үйлесімді байланысы.

Соңғы он жылдықтағы киім үлгісінде , әсіресе, эклек­тика ағымы күшейді. Бүгінгі күнгі дизайнда дәстүрдегі қиыспайтын нәрселерді қиыстыру әдісінің алатын орны ерекше. Суретшілер жаңашылдық іздеудің шексіз мүмкіндігін қарастыруда. Әлемдік сән мінбесіне жібек пен қалың жайма, табиғи тері мен жұқа шифон, қамқа мен қарапайым ағылшын твидін киген модельдер кө­терілді.

Жаңа стильдердің пайда болуы мен қарқынды дамуы­на қарамастан, бұрынғыша көптеген әр түрлі сән мен сәндік стиль ді сапалылығымен жау лап алған « класси­калық стиль» маңызын сақтап қалды. Классикалық стиль ге «агылшын» стилін (классикалық үлгідегі жаға­лы киім - костюм), «Шанелъ», «джинсылық», «кант­ри», «теңізші» стильдерін алуға болады.

15

Көркемдік стильдер мен микростильдерден басқа «ав­тор стилі», «шебердің жеке стилі» деген ұғымдар да бар. Стиль - суретшінің жеке жұмысы, суретші өз стилін жоққа шығаруы да мүмкін, оқшау, шектелген бағыт­тағы нақты авторлық стильді ұстануы да мүмкін. Кутю­рье стилінің шығармашылығы мен киім дизайнер­лерінің «

Зерттеушілердің сипаттамасы бойынша стиль сәнге қарағанда тұрақты әлеуметтік феномен, бірақ қазіргі қоғам үшін сәннің маңызы өте зор.

Сән қоғамдағы барлық (материалды және рухани құндылығы бар) мәдени көріністерге қатысты атап айт­қанда:өнер,әдебиет,медиңина,әлеуметтану,экономи­ка, философия, техника, саясат, спорттың дамуына бай­ланысты өзгеріп отырды. Сән механизмінің белсенділігі әсіресе мәдениет саласында, түптеп келгенде, костюм дизайнында көрініс табады.

Әр еуропалық тілде сән - мода сөзінің аналогі бар: ла­тынша "modиs" (өлшем, әдіс, ереже), франңузша "mode", итальянша "moda", немісше "mode", ағылшынша "mode" және "fasҺion" .

Сән ұғымының бірнеше анықтамасын былайша беру-

ге болады:

Сән - белгілі бір қоғамдық ортада қандайда бір көзқа­растың, тұрмыстың сырт пішінге, әсіресе, костюмге қысқа мерзімді үстемдігі.

Сән - бұл айрықша әдіс, бейне, әлеуметтік ақпаратты

өңдеудің өлшемі.

Сән - адам тіршілігінің өнердегі, тілдегі, киімдегі

мезгілдік өзгерістері.

Ол көп жағдайларда іс-қимылдың таңдалымды объек­тісінің мерзімді өзгеруіндегі жаңа бейнесі ретінде көрінеді.

Сәндік өзгерістер өздерінің айқын ашық үстемділі ­гіне қарамастан ұзақ сақталмайды, өйткені адам баласы әр уақытта жаңалыққа, түрленуге ұмтылады. Сәннің ауысып отыруы, өмірдің тынысы тәрізді, ырғаққа бағы-

нышты. Сәнді киімге әр түрлі себептер, мәселен, көркем бағыт та, әлеуметтік оқиғалар да, тоқымашылардың эко­номикалық қулығы да, ұрпақтардың қақтығысы да, өткенге деген сағыныш та әсерін тигізеді.

Өткен ғасырларда костюмдегі өзгерістер өте баяу өте­тін, сәннің үлгілері ондаған немесе жүздеген жылдар бойы өзгеріссіз қалып отырған. Киімнің негізгі пішіні мен конструкңиясы өз қалпында болып, тек аксессуар­лары, матасы, жаға-жеңнің әшекейлері түрленіп отыр-

ған.

Бүгінгі күнгі сән нің өміршеңдік айналымы өте қыс-

қа. У стем стильдің аясында жаңа идеялар туындап, жаңа сән үлгілері күшіне еніп, көркемдік ерекшеліктерін шыңдап, өзінің ізашарын ақырындап ығыстыра бастай­ды. Ал үш-төрт жылдан кейін шыңына шығады және сол шыңда бес жылдай үстемдігін ұстайды. Сәннің ішінде әр түрлі вариаңиялар, ұсақ-түйек өзгерістер, "бір сағаттық калифтер" туындап отырады. Бірақ сән өзін­дегі барды толығымен шығармай өзінің негізі бағытын өзгертпеЙді. Осылайша, бір сән нің орнына келесі сән ал­масьш келіп отырады, сәнді киім стилінің алмасу про­ңесі он жылдай уақытқа созылады, бұл ңиклдар ХХ ға­сырда күнтізбелік онжылдықтармен сәйкес келіп оты­рады, сондықтан "20-жылдардың сәні" , "50-жылдардың

сәні" Т.б. айтады.

Жаңа сән үлгілерін халыққа жеткізіп таратушы -

актерлер, музыканттар, сән экстремистері, элита, яғни, танылған сәнқүмарлар. Жаңа сәнге үйрену мерзімі екі маусымға дейін созылады, содан күнделікті тұрмысқа еніп, келесі сән үлгілері, оны ығыстырып ескішіл сәнге айналдыр~анша өмір сүреді. Ал, едәуір уақыттан соң дәл осы сән үлгілері жаңа сапамен туындауы мүмкін. Әйгілі афоризмде: "Бес жылдан соң жаңа сән ұсқынсыз көрі­неді, жиырма жылдан соң - қызықты, ал елу жылдан соң - керемет ғажап көрінеді" деп айтылған.

17

16

2-81

1.4. Сәннің қызметі және қурылымы

Сән - барлық әлеуметтік өзгерістер ішіндегі ең сезімтал «құрал», курделі психологиялық құбылыс.

Өнертанушылар сәннің әлеуметтік құбылыс ретінде пайда болуын ежелгі орта ғасыр дәуірінен, дәлірек айт­қанда, ХІҮ ғасырдың соңы мен ХҮ ғасырдың жарты жылдығының басынан басталады деп есептейді. "Сән" құбылысының шын мәнін тусіну ушін, оның пайда бо­луы мен қызметінің терең механизмін ашу ушін қоғам­да сәнді зерттеуге әлеуметтік жағдай жасалынды. ХІХ - ХХ ғасыр аяғында сән зерттеушілері оның шығуы мен дамуының әлеуметтік себептерін, сән қолданысы­ның экономикалық және мәдени салдарларын талдай келіп, оны әлеуметтік феномен ретінде қарастырды. Сәнді әр турлі көзқарас тұрғысынан, атап айтқанда әлеуметтік психология, психологиялық талдау, нарық капитализмінің экономикасы және мәдениеттану тұрғы­сынан зерттеді. қай тұрғыдан алып қарасақ та сән қоғам дамуын анықтайтын қозғалыс ретінде адамзат өмірінде маңызды рөл атқарушы компоненттердің бірі.

Көп бейнелілік, плюрализм, постмодерннің прин­ңиптік эклектизмі қазіргі сән улгісінде бұрынғыдай жал­пыға ортақ сән стандарттарының пайда болуына әсер етті. Әр түрлі әлеуметтік топтар унемі өзгеріп отыратын әрі сансыз көп сән стандарттары мен құндылық жуйелерін пайдаланады. Осылайша, өмір салтына, белгілі бір әлеуметтік топтардың өзіндік ерекшеліктеріне байланыс­ты «бір сән улгісінің» орнын «көп сән улгісі» иеленді.

Сонымен, сән құрьmысы келесі элементтерден тұрады: - қимыл-қозғалыс пен мінез-құлыққа улгі немесе тәсіл болған сәнВік стандарттар;

- эстетика, идея, сөз, олардың қасиеті сияқты мате­риалдың және материалдық емес сән об7Jектілері;

- сәндік стандарт немесе объектінің сәндік мағына­сын жоғалтса «сәннен шығып қалатын» - сән маңызы немесе сәннің тұтастығы.;

- сәндік стандартқа, объекті мен қүндылыңқа бағыт­талған мінез-құлық - сәнқойлардың мінез-қljлқы.

18

І

қазіргі сән улгілері бірқатар қызметтер атқарады:

• инноваңиялық - көптеген мәдени модельдердің ішінен белгілі бір уақыт талабына екшеленген, өмір сал· тына лайық, жаңа мінез-құлыққа сәйкес жаңа сәннің енуі;

• регулятивтік - сән улгісі бұрынғы кезең мен жа­қын кезеңнің арасын бөліп, регулятивтік - таяу бола­шақтағы сән улгісін дайындайды;

• психологиялық - сән адам қиялы мен өзіндік ойы­ның, жаңашылдық қа ұмтылуының психологиялық қажетін өтейді. Сән жұртшылыққа эмоңиялық куш береді, дайын сән улгілерін жеке адам арқылы ұсына отырып, психологиялық әрекет жасайды;

• әлеуметтік - сән белгілі бір әлеуметтік ортада әлеуметтік норма мен құндылықты, әлеуметтік және мәдени мұраларды қабылдай білуге уЙретеді. Сән әлеуметтік теңсіздікті әрі көрсете, әрі теңестіре отырып, қоғамдық шиеленісті реттейді;

• мәртебелік - сәндік стандартқа және жоғарғы әлеуметтік топтарға - бекзаттарға еліктей отырып өз бо­йындағы кемсіну сезімдерін жеңе білуі;

• коммуникативтік - сән нің қарым-қатынастық қызметінің көпшілік бұқаралық қарым-қатынасқа жол ашуы;

• экономикалық - тұтыну саласында сән адамның мінез-құлқына әсер етсе, белгілі бір тұтынушылық құрылымының қалыптасуына ықпал жасайды.

• эстетикалық - көпшіліктің эстетикалық талға­мын, қажеттілігін қанағаттандыру, сәннің нәтижесінде эстетикалық бағаға ие болуы.

І

Киім үлгілерінің формалық ерекшеліктері

Пішін (форма) қалыптасуы - костюм бөліктерінің адамның дене бітіміне, қоршаған ортаға байланысты өзара әрекет жасау процесі, оның қалыптасуы, дамуы.

Пішін қалыптасу процесінде бұйымдардың функционалдық, конструктивтік, кеңістік-пластикалық, технологиялық құрылымы пайда болады. Басқа сөзбен айт­қанда, пішін қалыптасуы - жеке заттарды құрастыру (бөлшектеу және қайта құру).

Костюм үлгісіндегі сәндік ауысымдар пішіннін, үздік­сіз қозғалыста болуын қамтамасыз етеді.

Пішін қалыптастыру костюмді жобалау ісінде үлкен рөл атқарады, себебі бұл процесс композициялық ізденіс пен пішіннін, жүйелі құрылымын қажет етеді. Пішін қалыптасуы пішін құруға және пішін элементтерінің өзара үйлесімділік байланысына негізделген принцип­терінін, жалпы заңдылығына сүйенеді.

Пішін қалыптасуы - ең алдымен пішіннің кеңістік пен уақытта «қосылуы», Пішін қалыптасуы пішіннін, сапалы және сансыз белгілерінін, үздіксіз өзгеруі мен көбеюіне байланысты дамып отырады.

Пішін қалыптасуы - элементтердің үнемі орын ауыс­тырып отыру процесі. Бір қарағанда костюм пішіні жиі өзгермеуі мүмкін. Фактура, матанын, түсі, сызықтар, бөлшектері, әшекейлер (жиі өзгеретін сыртқы белгілер) мобильдік элементтер деп аталады. Костюмді пішінге келтіру барысында дәл осы элементтер пайда болады, жоғалады, орын ауыстырады. Оларды пішінге келтіруші мобильді элементтер деп атауға болады.

Бұдан басқа да пішінге келтіру процесіне тұрақты немесе құрылымдық элементтер қатысады, олар пішіннің көрініс табуы мен пайда болуына тірек болады. Оған ма­танын, құрылымы, бүйымнын, тұрақты геометриялық формасы, бөліктерінің пропорциональдық қарым-қаты­насы, метрлік параметрлері жатады.

Костюмнің қалпын жалпы өзгертуде мобильді эле­менттер маңызды рөл атқарады. Даму барысында олар ескі пішінді бұзып, онын, өзгеріске ұшырауына дайын­дық жасайды. Мысалы, әуелгі пішінде таза сызықтар болады, олар құрастырумен белгіленеді, сосын олар әше­кей бөліктердін, өсуімен, фурнитураның, ою-өрнек­тердің, сызықтардың , күрделенуінен ығысып қалады.

Сәнді пішінді қалпына келтіру кезінде костюмнің өз­герістерге ұшырап, элементтерінің бұзылуы байқалады. Мысалы, киімнің енін үлкейту оның ұзындығы мен бел сызыңтарының, орналасуын өзгертуге әкеледі, пішінді тарылту бел сызықтарының ауысуына әкеп соғады. Жең, былай жасалады: силуэт қонымдылығына сәйкес ол кі­шірейеді, бірақ белдемше күліш етекті болса, ол төмен қарай кеңейтіледі немесе қаттамамен айқындалады; белдемшені төмен қарай тарылтқанда жеңнің жоғары жағы кеңиді де, тұтас пішілген күйге айналады. Бұйым ұзындығын қысқартқанда, бел сызықтары төмен түседі, аяқ кеңірек ашылады, белдемше мен нымшаның ұзын­дық қарым-қатынасы өзгереді.

Сән үлгісіндегі өткір ұсыныстар өз кезегінде тұрақ-

ты қалыпты жоюға әкеледі.

Пішін - заттың морфологиялық және кеңістікті-­көлемдік құрылымы, ол материалдың мазмұнды өзгеруі­нің нәтижесінде пайда болады.

Киім пішіні (сәулет өнері, жиҺаз, ыдыс-аяқтан т.б. айырмашылығы) нақты қозғалыс үстіндегі объектіге ­белгілі бір өлшеммен берілген адам дене бітіміне негіз­деледі. Киім пішінінің көлемі адам дене бітімінің өлше­міне және бойына байланысты қарастырылады. Киім ұзындығы оның қызметімен өзара байланысты.

Жобалау процесінде костюм пішіні ең басты орын ала­ды. Киім пішінін пішіннің тұтас геометриялық түрі, оның көлемі, құрылымы, бөлшектенуі (құрастырылуы), материал мен пропорциясы анықтайды. құрылым не­гізінде түрлі вариациялары бар пішін базалық деп ата­лады. Бұйым сериясының негізіне жинақталған база­лық пішін белгілі бір стильді білдіреді.

Стильді базалық пішін сол кезеңнің негізгі белгі­лерін жинақтап бере алса классикалық болып табыла­ды. Классикалық пішінде эстетикалық және утилитар­лық қызметтердің тепе-теңдігі сақталады. Классика­лық пішіннің үлгісі ретінде ағылшын костюмі, свитер, қатпарлы шотланд белдемшесі, пальто-реглан, фрак, редингот, қайық-туфли, жейде-көйлек, шалбар, пид­жак, жұмсақ фетрлі ерлер қалпағы, құлақшын, етік тағы да басқа киімдерді алуға болады. Классикалық элемент­тер біздің заманымыздың бар талабына жауап бере ала­тын заттар, олар: орамалдар, галстуктер, желбірек т.б.

Костюмді жасаудың негізгі шарты - оны белгілеу және пайдалану шарты. Костюм кигенге ыңғайлы әрі әсем болуы керек. Сондықтан оның пішіні, жобалық құрылымы, материалды таңдау, бөліктері мен түсі оның негізгі қызметіне қойылатын (эстетикалық және прак­тикалық) талаптарға сәйкес болуы қажет.

Аналогия бойынша пішіннің геометриялық көрінісі дененің силуэті мен костюм пішінінің көлеміне байла­нысты қарастырылады. Егер өткен ғасырлардағы кос­тюмдерді салыстыратын болсақ, онда қарастырылған пішін ауысымы былай көрінеді: ежелгі грек костюмі­ тікбұрыш, орта ғасыр костюмі – үшбұрыш және трапе­ция, қайта өрлеу дәуірінің костюмі - шаршы (квадрат), барокко, рококо стилі - сопақша, ХХ ғасыр стилі - қай­тадан тікбұрыш пішінін жалғастырған.

Қай кезеңде болсын екі пішін қатар дамиды, олар қатарласа өмір сүре отырып, басымырақ пішін өзіне бас­қасын бағындырады, бұл пішіндердің әрқайсысы өзінің ені мен ұзындығының ұзару кезеңін бастан кешіреді.

ХХ ғасыр костюмінің геометриялық пішінінің дамуы үшеуінің біреуіне - тікбұрышты, трапециялық (үш­бұрышты) және сопақша түрге негізделді. Пішін дамуы­на жүргізілген ғылыми зерттеулер нәтижесі олардың мүлде жоғалып кетпейтінін, аз уақыт шектеулі күйде қалып, қайтадан жаңарған күйде пайда болатынын көрсетті.

Пішін жасау тәсілі костюмнің геометриялық негізі мен материалының сапасына байланысты жүзеге асады. Мысалы, матаның қаттылығы немесе жұмсақтығы, тез жыртылғыштығы пішінге келтіру проңесіне әсер етеді.

Костюм пішінінің түрі оның конструкңиясына да қатысты болады. Киім адамның дене пішініне, ұсыны­сы мен талабына байланысты (бұйымның технологиялық сапасы мен материал сапасына байланысты) әр түрлі бөлікке бөлінуі мүмкін.

Адамның қызмет ету салаларының дамуы киімнің жаңа технологиялық түрлерін (мысалы, астронавтар, эко­логтар костюмі) туғызды. Өзгеріс белгілері тек пішіннің геометриялық түрінде ғана емес, оның конфигураңия­сында және көлемінде де байқалды. Бір элементтің өзгеруі басқаларының да өзгеруіне әкеп соғады. Пішін­нің массасы оның жеке бөліктері өлшемінің өзгерісіне ғана емес, түрлі сызықтарға, бөлік, бөлшек, фактура, сурет сапасына, түріне, бөлшек өлшеміне және осылар­мен толтырылуына тәуелді болды.

Костюм пішіні эстетикалық талғамға сәйкес силуэті айқын, костюм бөліктерінің пропорциясы анық, эле­менттердің ырғақты құрамы анық, костюм құрылымы­на түсі сай болғанда ғана өз тұтастығын сақтап, мақсат­қа сай пайдаланылуы мүмкін.

Киімнің жағдайы үш қалыпта айқындалады: алды­нан қарағандағы көрінісі, артынан және қырынан қара­ғандағы көрінісі т.б., яғни, силуэті.

Костюм силуэті деп оның негізгі ерекшіліктер ін ай­қындайтын пішін көлемінің тегістігін айтады. Бірақ силуэт бұйым пішінінің немесе жалпақтығының көшір­месі емес, дәлірек айтқанда бұйымның реттелген сим­волы (бейнелі силуэт А, Д, Т, Х). Силуэтті анықтау үшін оны шаршы, тікбұрыш, трапеция, сопақша, т.б. геомет­риялық формалармен салыстыруға болады. Бірақ та си­луэт бірқатар қарапайым әрі күрделі формалардан тұра­ды. Осы алғашқы нобайдан ойға алған костюмнің силуэтін жасауға болады.

Силуэтті былайша жіктеуге болады:

-геометриялық формада - тікбұрыш, трапеция, сопақша, икс тәрізді;

- дене бітім қондылығына байланысты - жартылай жабысқан, тар, кең, қолпылдақ, төменгi жағы тарыл­ған, немесе кеңейтілгеп.

Адамның дене бітімінің артықшылықтарын немесе кемшiлiгін көрсететін силуэт мүсін өнерлі силуэт деп ата­лады. Табиғи кескіннен гөрі оны бүркемелеп, дененің пішіні мен пропорциясын ойша өзгертуді декорациялы деп атайды. Сонымен, костюм пішіні силуэтпен, белгілі бір гео­метриялық формамен, өлшеммен, массамен айқындалады.

Киімнің сыртқы кескінін, силуэт контурын сызық­тар кескіндейді. Сызықтар силуэтке айқындық бейне­сін береді, пропорцияны анықтайды, композиңия маз­мұнын ашады, сән бағытын айқындайды. Костюм сәні бағытының ауысымы силуэт ayыcымымен тектен текке орайласпайды. Киімдегі сән үлгісі арқа бөлігіне ауыс­қанда, силуэт профильді түрде жасалады.

Костюм силуэті иық сызықтары, бұйым кескіні, жең­басы, белдік, төменгі жақ деңгейіне байланысты. Сән үлгісінде әсіресе иық сызығы ең басты рөл атқарады (дөңгелектенген, төмен түскен, немесе тік иықтар т.б.).

Кеуде сызықтары әр қилы сән кезеңінде әр түрлі белгіленеді: біресе белдіктің тарылған түрінде, біресе тік силуэт түрінде.

Мықын сызығы да силуэтте үлкен рөл атқарады: кең пimіндегі белдемше нәзіктікті көрсетеді, ал жабысқан, яки «сигарет» түріндегі белдемше пішін жеңілдігін көрсетеді.

Төменгі жақ сызықтары, иық сызығы сияқты, сәннің ең негізгі белгісі. Ол дене бітімнің барлық пропорция- сын анықтайды.

24

2-ТАРАУ

костюм композиңиясының НЕГІЗДЕРІ

2.1. Композиңия туралы тусінік

Композиңия (лат .compositio) - элементтердің жазық­тықта немесе кеңістікте бірігуі мен байланысынан құрыл­ған жүйе. Көркемдік пішіннің ең басты элементі ретінде композиңия бұйымға бірлік пен тұтастық береді, оның компоне~ттерін өзара бағыныңқылыққа және тұтастық-

қа келтіреді.

Киім дизайнында композиңия пішін құрылымының

жалпы заңдылықтарын айқындайды. Композиңия мақ­саты - конструктивті, функңионалды, эстетикалық құндылығы бар утилитарлық аяқталған заттың пішінін

жасау.

Киім к,омnозиңиясы - киім бөліктерінің бейнелі,

көркем-идеялық мағынасын аша отырып, тұтастығын біріктіру. Костюм құрастыру өнерін сәулет өнерімен тең­дестіруге болады. Сәулет өнерінде түрлі сәндік элемент­терге жарты колонна, пилястр, ою-орнекті фриздер жа­тады. Ал костюмге көркемдеу, фурнитура, кесте, ою-өр­нек тағы да басқа жатады.

Киім композиңиясының негізін киім бөліктерінің

көлемі, арақатыстығы, киімнің жалпы пропорциясы және силуэт құрайды. Киімде әр пішіннің пропорция­лық дене бітіммен арақатынастары маңызды рөл атқа­рады. Олар пішінге, яғни силуэтке белгілі сипат береді.

25

Мысалы, киімде тік пішінде р сымбаттылық пен жеңіл­дікті көрсетсе, көлденең сызықтар дене бітімді аласа, ауырлау ете түседі.

Киім бөліктерін пішінге келтіру проңесі құрастыру арқылы іске асырылады. Пішін күрделі болған сайын, құрылымды сызықтар да әрқилы болады.

Костюм композиңиясында басты пішіндер ретінде киім негізін құрайтын нымша, белдемше, жеңді және модельді әрлендіріп байытатын пішіндер түрін ерекше атауға болады. Оларға: кестенің декораңиялық элемент­тері болып саналатын шілтер, күлте, желбіреуіш, үлбір, сонымен қатар киім бөліктері - жаға, қалта, қаттама, қақпақша Т.б. жатады.

Пішіннің бірінші түрі - басты пішін, екіншісі - сәндік­костюмдік деп аталады. Сәндік-костюмдік пішін жеке өзі қызмет ете алмайды. Сонымен, киім компонент­теріне пішін (форма), силуэт, конструкңиялық және декораңиялық сызыңтар, түс, киімнің жеке бөліктері, декор жатады. Композиңиялық әдістерге пропорция, статика, динамика, симметрия, асимметрия, ырғақ, қарама-қайшылық жатады.

2.2. Композиңияның қасиеттері

Киім композиңиясының да өз заңы мен ережелері бар, ол кез келген костюм түрінде орындалуы тиіс:

1) келісім,ділік - композиңия компоненттері мен ком­позиңиялық құралдардың киім мақсатына бағынылуы; 2) композиңияның барлық бөліктері мен компо­ненттерінің өзара және адам дене бітімімен өлшем про­nорңиялылыгы;

3) комn.озиңиялыуУ бірлігіиі't болуы;

4) комn.озиңия тчтастьtгы (қатар бағыну)

Киім композиңиясы мен композиңиялық құралдары­ның мақсатқа бағынушылық ережесін келісімділік заңы нақтылайды:

- киімнің арналуы мен пішіні нің органикалық бірлігі;

26

- материалдың пішінге және киім арналуына сәй­кестігі;

- материал мен сәндік әрлеу бірлігінің киім арналуы мен пішінін е сәйкестігі. Осыдан әрлеу сипаты, оның түрі мен орындау техникасы анықталады.

Костюм композиңиясындағы өлшем шамалылыеы келесі факторлардың және киім элементтерінің сандық арақатынасы мен анықталады:

- киім көлемінің жарасымдылығы (нымша, жеңдер, белдемшелер және тағы да басқа) және дене бітімінің шамаластығы;

- материалдың түсі мен фактурасы;

- киім бөліктері;

- әрлеулер (тігістер, кестелеу, фурнитура тағы да

басқа).

Кез келген костюмнің бейнелілік шешімі композиңия­лық орталыеы арқылы айқындалады. Костюмнің компо­зиңиялың орталығының нақты айқындалуы негізгі киім қызметіне байланысты. Сәндік костюмдегі композиңия­лық орталық киім пішінінде тұтас еркін орналасуы және нақты бейнелілік шешімге ие болуы мүмкін. Жұмыс костюміндегі композиңиялық орталық өзінің орналасуы­мен және нақты бөлшектері және фурнитурасымен кәсіпорындық киім мақсаттылығын нақтылайды. Кез келген костюмнің композиңиялық орталығы болады, тіпті киімнің фоны болғанда, оның доминанты ретінде шаш сәні, макияж қызмет атқаруы мүмкін. Композиңия­ның күрделі түрлерінде бірнеше композиңиялық орталық болуы мүмкін, олар өзара байланысты болғанымен, олар­дың арасында жетекші орталығы болады.

Композиңия жоғарыда аталған заңдылықтар мен ере­желер сақталғанда ғана тчтас болуы мүмкін, себебі ком­позиңия тұтастығы бүкіл компоненттердің байланысы­нан құралады. Композиңия тұтастығында артық эле­менттің болуы мүмкін емес. Сонымен, киімнің көр­кемдік сапасы пішінде гі барлық элементтердің бірлігіне (байланысы), келісімділігіне, пропорңионалдығына, композиңиялық орталығына және тұтастығына байла­нысты болады.

27

Киім бөліктерін жеке қарастыру және осы бөліктердің қатысын анықтау үшін оның вертикальдың және гори­зонтальдық орталық осін анықтау қажет. Вертикальдық ось дәл ортадан өтеді. Ал горизонтальдық ось бел сызы­ғына сәйкес келеді. Осы сызбалық конструкңия көмегі­мен барлық киім бөліктері бір-біріне қосылады; жоғар­ғы оң жағы төменгі сол жағына тең, жоғарғы бөлік­терінің қарым-қатынасы төменгі жағына шамаластыры­лады. Осыдан басқа жоғарғы және төменгі бөліктерінің симметриялығы адам бітімінің, оның тепе-теңдігінің симметриялығын бейнелейді. Осы үлгі көптілік заңды­лығы болып табылады. Сонымен, симметрия дегеніміз ­оң жақ және сол жақ ортадағы вертикальға қатысты адам дене бітімін екі тең бөлікке бөлетін пішін бөліктерінің теңдігі.

Кез келген пішіннің құрылыс негізінде симметрия принңипі жатады. Симметрия орта-радиалдық (мысалы, гүл пішінінде, теңіз жұлдызы тәрізді) немесе орта-осьтік (мысалы, көбелек, құстар пішінінде) болуы мүмкін.

Симметрияның мынадай түрлері болады:

- классикалық (бейне, айналым, кеңістіктегі бұры­лыстар, жазықтықтағы бұрылыстар симметриясы);

- афИllдық (созылым, қысым, жылжу симметриясы);

- чқсастық (К - ұқсастық симметриясы, L -ұқсас-

тық симметриясы);

- қисық сызықты (айналым, қысымдау, бұзу, жай

бүгіліс симметриясы).

Симметрия - анық және көрнекті композиңия қасие­тін, пішін жағдайын белгілейді. Осы тәсіл көмегімен пішін ұйымдастырылады, бұл белсенді композиңия заң­дылығы саналады. Фигураның ұқсас элементтері сим­метриялы орналасады. Осьтің немесе жазық тың бір нүктесіне қатысты бірдей орналасқан орталық осъ неме­се жазық симметриясы деп аталады. Фасонды симмет­риялы құру кезінде үлгінің оң жағы сол жағындағы бар­лық элементтерді қайталайды, яғни пішінді, конструк­ңияны, сызықтарды, түр-түсті, бөлшектерді қайталай­ды (2-сурет). Кейде пальтодағы, костюмдегі, жекеттегі фасонды симметриялы құруда өңір шеті оң жаққа қарай

28

(немесе сол жаққа) орналасқан сияқты болып көрінеді. Бірақ зер салып қарағанда өңір шеті жоғары және ішкі өңір шетімен бірдей қашықтықтағы киім вертикальдың осьте орналасқан болып табылады.

2-сурет. Симметриялық .композиңия негізінде орындалған модельдердің эскизі

Табиғатта абсолюттік симметрияның болмауы себепті костюмде де көбіне симметриядан шегіну болады. Бұл бұйымның арналуына және сипатына, атқаратын қыз­метіне, кәсіпорындық технология шарттарына, көркем­бейнелілік мақсаттарына, киім жобалауына сәйкес жүзе­ге асады.

"Асимметрия" түсінігі симметрияның осі немесе

жазықтың симметриясы жоқ кезіндегі элементтердің орналасуын білдіреді. Асимметрия динамикаға әр түрлі деңгейдегі пішінді береді, ол ішкі және сыртқы болуы мүмкін (З-сурет).

29

асимметриялық орналасуы ның ерекше белсенділігін арттыруға болады. Сондықтан костюмді жобалау кезінде оның атқаратын қызметінің сипатын анықтау қажет. Практикалық қызметі эстетикалық қызметінен басым­дау күнделікті еңбек қызметімен байланысты киімді, симметрия немесе байқалмайтын асимметрияның негі­зiHдe орындаған дурыс. Керісінше, мерекелік үлгілер асимметрия нәтижесінде тамаша көрінеді (4-сурет).

Асимметриялық бастау симметриялық пішінде кос­тюмдік аксессуарларды пайдалану арқылы, функңио­налдық және сәндік элементтердің вертикальдық ось­тен жан-жақта орналасуы арқылы дамуы мүмкін. Сим­метр ия бірқалыптылықты, заңдылықты білдірсе, ал асимметрия қимылды, кездейсоқты, еркіндікті білді­реді. Силуэттің симметриялық пішініне ассимметрия­лық қосылса, ерекше пішін пайда болады. Симметрия­мен асимметрия үндестігі интуиңияның, композиңия­лық бүтіндіктің және композиңиялық тепе-теңдіктің сақталуын қажет етеді (5-сурет).

З-сурет. Асимметрия негізінде орындалған модельдердің эскизі

Костюмнің адам дене бітіміне (ортақ түрінде симмет­риялы) тығыз байланыстылығын ескере отырып, оның

4-сурет. Асимметриялық элементтермен орындалған сәнді ансамбльдің эскизі

б-сурет. Симметриялық элементтер мен орындалған сәнді ансамбльдің эскизі

31

30

Киім де шығармашылық тұрғысынан психологиялық және физикалық тепе-теңдікті қажет етеді. Физикалық тепе-теңдік - элементтердің орналасуы, әрқайсысының тұрақты жағдайда тұруы. Композиңиялық тепе-теңдік мынадай жайттарға тәуелді болады: пішіннің негізгі бұқаралық таратылымына, оның орталығына және силуэттің ішкі жағына кеңістікті ұйымдастыру сипа­тына, пропорция және пластикалық костюм шешіміне, тур-тустік және реңктік қарым-қатынасқа Т.б. Компо­зиңиялық тепе-теңдік костюмді ішкі жағынан, сырты­нан және қырынан қарастыру шарттарын алдын ала ой­ластыруды қажет етеді. Костюм тепе-теңдігінің әр турлі факторлары: пішін, өлшем, тур-тус, сызықтар бағыты мен орналасуы бір-біріне байланысты және бағынышты. Үйлесімділік арақатынас көзді демалдырады, компози­ңиялық шешімнен қанағаттық сезім туындайды. Баланс­ты композиңия тұтас, анық, қарапайым сезімдерді оя­тып, жеңіл және табиғи турде қабылданады. Сондықтан симметриялық киім пішіндері тұрақты, теңдік қалып­та болады. қалта, қақпақша сияқты асимметриялық фа­сон композиңиясы нымшаның сол жағында немесе бел­демшеменің оң жағында беріледі. Бөліктердің осылай орналасуында оң қол басты болып саналатындықтан култелеу, қатпар, бурме нымшаның оң жағында, бел­демшенің сол жағында орналасады. Бұл костюмнің аси­метриялық композиңиясы реттелуінің басты туйіннен жургізілетінін білдіреді. Осы жағдайда басты туйін ретінде оң жақ иық сызығы алынады. Осындай кул­телеудің реттелуі ежелгі гректер киімінен өз бастама­сын алады, дене динамикасына қарай оң жақ иық пен сол жақ жамбас бірінші қозғалысқа туседі. Осылайша, кез келген киім үлгісінің композиңиясын құру бары­сында пішіннің симметриялығы және асимметриялығы фасонның басты құрылымдылық ерекшелігі болып та­былады. Симметрия мен асимметрия - пішінді ұйымдас­тырушы екі бастама сияқты бір-бірімен тығыз байланыс­ты және бір-бірін ТО.1ықтырушы композиңия амалдары. Аталған амалдарды дұрыс пайдалану киімнің қазіргі заманға еәнді үлгілерін құруға көмектеседі.

Симметрия және статика, асимметрия және динами-

ка түсініктері бір-бірімен байланысты.. . у

Стати1Са - кеңістіктегі тұрақты ПІШІН жағдаиы.

Тұрақты қалып пішін бөліктерінің тепе-теңдігімен си­патталады (Ереже бойынша, костюм вертикальдық ось

симметриясымен тұрақты қалыпта). . .

Диnами1Са - қозғалыстың, дамудың, өзгеРІСТІң белсенді шарты, яғни пішін нің біржақты бағыты болып

табылады:' .. ..

- пішін сыртындағы асимметриялық пішІН ІЗдеЮСl;

- костюм бөліктерінің пішін не н кеңістікке шығуы;

- адам қозғалысының ішкі және сыртқы динамика-

мен келісімділігі.

Костюмдегі статикалық және динамикалық жағдай­лар салыстырмалы пропорңионалдь~қта бо~ады. Осы мақсаттың шешімі костюмнің қызмеТІмен баиланысты. Статикалық пішін жағдайын негізгі композиңиялық құрал ретінде кунделікті -іскерлік костюмде .паЙдалан­ған тиімді. Динамика доминанты КОСТЮМНІң барлық композиңиялық құрылысының айқын көрінісін қамта­масыз ететін, мерекелік және демалыстық киімдерде айқындалады.

Костюмнің тұрақты қалыптылық және динамикалық шешімін қабылдау ушін жас ерекшелік факторына ас.а мән беріледі. Динамикалық композиңия темперамеНТl­не, белсенділігіне сәйкес жастар киіміне тән. Компози­ңияның динамикалығы және тұрақты қалыптылығы әр түрлі тәсілмен жетілдіріледі. Ең тұрақты қалыптағы силуэтті пішіндер тіктөртбұрыш пен сопақ болып табы­лады, ал оларды шаршыға немесе шарға жақындата құр­ғанда, олардың визуалдық жылжымастығы арттырыла­ды. Нағыз динамикалыңты деп трапеңиялық және икс тәрізді силуэттерді айтуға болады.

Костюм композиңиясының статикасы мен динамика­сына силуэтті бейнелейтін және ішінен оны мушелейтін сызықтар «жұмыс істейді». Бұл біздегі әр түрлі сызуы^қ­тардың сызылуын қабылдау психологиясыме~ баила­нысты. Костюмнің ішкі пішінінің бөлшектеЛУl силуэт­тік сызықтар суретімен байланысты.

32

33

3-81

Конструкңиялық және декораңиялық сызықтармен, костюм бөлшектерімен анықталатын ішкі статикаға қарағанда, сыртқы силуэттің динамикалығы мен стати­калығы басты рөлді атқарады. Костюмнің динамика­лығы мен статикалығын анықтайтын ең күшті компо­зиңиялық құралдар - симметрия мен асимметрия.

ңияға тұрақты қалыпты лық береді. Кез келген ритм и­калық қимыл түрлерінің қатысуы костюмді динамика­лық етіп көрсетеді. Жақсы ойластырылған композиңия­да метрика мен ритмика бір-бірімен белгілі бір пропор­ңионалды арақатынаста болады, осы тектес амалмен ста­тика мен динамика тіркеседі. Костюмде осы екі қарама­қарсы іс-әрекеттердің бастамасының қатысуы үйлесім­ділік тұтастылығын ұйымдастырады.

Киім пішінінің динамикасы мен материалдың созыл­малылық қасиеттері тығыз байланысты болады. Сусы­малы, жұқа, еркін жататын жібек матасы үлкен көлем­дегі киімді жобалауға мүмкіндік береді. Көлемді киім адам дене бітіміне өткір қарама-қарсылық тудырады. Драп, қамқа сияқты пішін қалыптастырушы тығыз ма­талар аз қимылдылығымен ерекшеленеді және кіші­гірім көлемдегі «қаптық» киімді дайындау үшін пайда­ланылады.

Суретші костюмді конструкңиялау кезінде әр түрлі сызықтарды пайдаланады. Бұл - көлденең, тік, диаго­наль, қисық, сынық, аралас, параллельді және қиылы­сатын сызықтар.

Киімнің, оның бөліктерінің, бөлшектерінің контур­ларын lCоnстРУlCңиялық, деlCораңиялық және деІСора­ҢИЯЛЫ-lCоnстРУlCңиялық сызықтар ретінде қарасты­руға болады.

lCоnстРУlCңиялық сызықтар - костюм бөліктері мен жеке көлемдердің қиысу сызықтары - фасонның негізі. Оларға қосылған тігістер, бедерлер, пішін мүшелендіру сызықтары жатады, осылардан пішін көлемінің өзгеріс­тері басталады - бүкпелері, кескінділері және тағы басқа.

Д еlCораҢИЯЛЫ-lCоnстРУlCңиялық сызықтар - екі қызметті біріктіреді - декораңиялық және конструк­ңиялық қажеттіліктер. Оларға жол кесте, бау, баукесте, тағы басқа арқылы безендірілген сызықтар жатады. Осындай жағдайда эстетикалық қызметті конструкңия­ның өзі атқарады.

Д еlCораңиялық сызықтар - ешқандай утилитарлық­практикалық қызметті атқармайды. Бұл киімнің кес­телеу жолақтары, шілтері, мережка, баулары, кестесі,

і

б-сурет. Киім пішінінің мөлшерлендіру динамикасы

Симметрия өзінің барлық түрлерінде және өңделуін­де тепе-теңдік пен тұрақтылықтың абсолюттік идеясын, яғни статикасын сақтайды.

Костюм:ге динамикалылық беру үшін оның пішінін ырғақты ұйымдастырудың үлкен мәнділігі бар. Бірдей элементтердің бірқалыпты алмасып отыруы компози-

34

35

таспасы сияқты әр түрлі әрлеу сызықтарының сызбалық сипатын құрайды.

Көлдеnеқ (zоризоnталь) сызьtҚтар - бұйымның енділігін көрсете отырып, толықтық, тыныштық, тұрақ­тылық елесін береді. Киім силуэтінде негізгі бес көлде­нең сызықтарды ажыратады: иық, кеуде, бел, мықын, етек сызықтары.

Тік ( вертикаль) сызьtҚтар - бүйымның ұзындығы н көрсетеді, төзімділік, беріктік, негіздік әсерін береді. Мұндай сызықтар бойдың биіктігін, яғни бойшаңдық­ты көрсетеді. Негізгі конструкңиялық тік сызықтар бел­демше үзындығын, арқа немесе шалбар үзындығын, жең ұзындығын белгілейді.

қисық сызық - киімнің конструктивтік-композиңия­лық сызықтарының ішіндегі ең бір бастысы, тек сол киімде ғана адам дене бітімінің кескін-келбеті аныңта­лады, бұлар: белден - мықынға, белден - кеудеге тарай­тын сызықтар, қолтық ойындысы. қисық сызықтар киімнің жекеленген бөлшектерінде де кездеседі.

Сыnық сызықтар - жаға, қалта, жаға қайырмасы си­яқты киім бөліктерінің конструкңиясында жиі пайда­ланылады.

Аралас сызықтар - реглан, нымша, иініш конструк­ңияларында кездеседі.

Диаzоnаль сызықтар - әр түрлі тілікшелік бөлшек­терге, бүрмеде, аяқ киімде, киім бүкпесінде Т.б. кеңінен қолданылады. Бірінен-біріне ауыса отырып, бұл сызық­тар көлденең және диагональ сызықтардың қасиетіне ие болады, пішін мен көлемді бағыт сипатына қарай үлкей­те немесе кішірейте алады.

Параллельді және қиылысатыn сызықтар - негізі­нен сәндік, әшекейлік, әрлеу сызықтары. Тузу сызыққа қарағандаиілген сызықтар киімге анағұрлым сәнділік пен әшекей береді. Тузу сызықты - классикалыңқа, ал аралас сызықты - көркемділікке балайды. Сан алуан сызықтарды пайдалану көптеген киім пішіндерін құруға мүмкіндік туғызады. Дизайнер қандай да бір сызықты өзгерте оты­рьш пішін вариаңияларын жасайды, оларда пішіннің бас­тапқы түрінің болар-болмас бөлігі ғана сақталады.

Силуэттік сызықтардың кейбір бөліктері пішінді қалыптастырады. Мысалы, ХІХ ғасырдың екінші жар­тысында әйел белдемшесінің паньесі (ішкі белдемше) парабола пішінінде болған.

Композиңиялық шешімде бір модельде әр түрлі си­паттамалы сызықтардың шектен тыс көп болуына, дис­гармония жасалуына жол берілмейді. Сонымен қатар, біртектес сызықтардың көп болуы модельді бірқальш­тылығымен жалықтырьш жібереді.

Сонымен, киімді пішінге келтіру сызықтарының ыр­ғақтық негізі оның созылымды құрылымының сипатын айқындайды. Пішін нің созылымдылық құрылымЫ суретшінің эскиздеу кезеңінде қаланады. Эскизде пішіннің созылымдылық дамуының сипаттамасы, яғни бір пішін бөлігінің екіншісіне «ағып түсу') сипаттама­сы тексеріліп түгелденеді. Әрбір сызықты өңдеу, олар­дың өзара және силуэттермен байланысын анықтайды.

2.3. Костюмді үйлестіру құралдары·

Костюмнің тұтастылығы және бөліктерінің үйлесім­ділігі элементтерінің бірлік әрі байланыс қасиеттерінің бірнеше шарттары орындалғанда ғана жүзеге асады: бөліктердің өзара ңйлесімділігі, өлшемділігінің масш­табтылыгы, пропорңионалдыгы, ыргақтық байланысы, созылмалылыгы, тңстік және фактуралық шешімі.

Композиңиялық қасиеттердің таңдалуы көркемділік ойға, бейнелілік мазмұнына және костюмнің арналуы­на байланысты. Олардың қолданылуы бұйымдарға қойылатын функңиялы қ және құрылымды лық талап­тарға сай болуы қажет.

Киім композиңиясының негізін киім бөліктерінің жиынтығы, осы көлемдердің арақатынасы, киімнің жалпы шамаластығы, оның силуэті құрайды. Пішіннің мәнерлік деңгейі осы негізгі көлемдердің өзара үйлесім­ділігіне, пішіндеріне және костюмдегі табылған жалпы пропорцияға байланысты.

Композиңия қасиеттері арасында суретшілер про пор­ңияны (шамаластық) бірінші орынға қояды. Пішін

«динамикалық төртбұрыштар. және қабырғалар қатынасы және т.С.С. төртбұрыш­тар бірте-бірте азаю иллюзиясын береді.

Сонымен, үйлесімді пропорңионалды қатынастар пропорция теңсіздігіне негізделеді. Киімді мод~льдеуде пропорңионалды қатынастар интуиңиялық сезім apқы­лы анықталады немесе сәннің даму бағытымен шеШІ­леді. Әр сән бағыты костюмнің пропорңионалдық муше­ленуін ұсынады (7,8,9-сурет).

элементтерінің өлшемділік ара қатынасы - ол бүтін ком­позиңия құрылымының негізі. Проnорңия ұғымы ­күрделі бүтіннің ішіндегі құрама бөліктердің байланы­сы, яғни бір өлшемнен екінші өлшемге қозғалыс деп түсініледі.

Киімді үлгілеуде пропорция ең басты фактор боп та­былады. Пропорция жай және н:чрделі деп бөлінеді. Жай немесе арифметикалық nроnорңиялар еселік және бүтін сандық қатынастықтарға негізделген. Олардың негізінде біртұтас тық басқы өлшем - модуль жатады. Модуль - ол заттың, объектінің немесе дене бітімінің кез келген бөлігінің көлем бірлігі ретінде алынатын өлшем. Пропорцияның екінші өте күрделі типі - геометрия­лық деп аталады. Ол құрылыммен өлшенбейтін (ирра­ңионал) көлемдердің қатынасына негізделген. Мысалы, шаршы қабырғаларының оның диагоналіне қатынасы.

Жай пропорңионалды қатынастар бөлшек санымен анықталады. Мысалы, жең 3\4, мини белдемше 1 \3, пальто 7\8, жемпір 2\3 бүтіннен құралады. Жай пропорциялық қатынастарға қабырғалардың қатынасы 3:4:5 болатын «египеттік үшбұрыш. жатады. Үйлесімділік пропорциясын іздеу сәулет өнерінде, құрылыста, инженерлік ғимараттарда ежелден жүргізілген. Табыл­ған күрделі пропорциялар ирраңионалдық сандарға негізделген, олар геометриялық құрылым арқылы шы­ғарылатын. Ең үйлесімді ирраңионалдық пропорция «алтып бвліnіСI) немесе «алтып nроnорңия» болып саналады. «Алтып бөліпіс» көптеген табиғи құбылыс­тардың негізін құрастырушы болып табылады, сондай­ақ болашақта өлшем, табиғат және адам шығармашы­лығының, сұлулық заңының өлшемі бола алады. Алтын бөлініс тің мысалы бүтінді екі әр түрлі бөлікке бөлу ар­қылы алынатын қатынастары, осында, бүтін - үлкен бөлікке, үлкен - бөлікшеге қатысты. Кейбір «алтын бөлініс» қатыстығының жуықтасуын түрлер қатарын­да келтіруге болады:

- 2\3,3\5,5\8,8\13 жөне т.б;

- «Фибоначчи шаршылары » диагональ қабырғалары-

ның қатыстығының шұғыл азаюы;

8-сурет. Әр түрлі пропорция қатынасында орындалған күнделікті киім-жинақталымының эскиз і

7 -сурет. «Алтын бөлініс. пропорциясы негізінде орындалған

сөнді киімнің эскизі

39

38

тұтынатын ортасына байланысты. қабылдау масштабты­лығы мен пішінді мүшелендірудің өзара байланысы бар. Неғұрлым мүшелендірілген пішін ірі болса, соғүрлым ол ірі масштабты. Заттардың және ғимараттардың мас­штабты мәнерлігі көзбен қабылданған ерекшеліктерге байланысты болады. Ақ және ашық түсті заттар солар­мен бірдей өлшемдегі қара түстегі ге қарағанда ірі көрінсе, тік сызықтар ұзындығы көлденең сызыққа қарағанда ұзын көрінеді. Жіктелген немесе көлденең сызық бойымен жіктелген пішіннен ұзынынан жіктел­ген пішін биік көрінеді. Масштабтылықтың жетістігі пропорңионалдыққа байланысты болады. Көз мөлшер­мен затты өзгерте отырып, біресе арттырып немесе кемітіп, затқа бірде шындылық бірде бірнеше жасанды масштабты беруге болады. Костюмнің, мысалы, жаға, қалта, қайтарма сияқты қажетті бөліктерін жаңғырта отырып, пішіні мен өлшемін өзгертуге болады.

Тұрмыстық костюмде масшабтылық міндетті. Оның жоқтығы гротеске, келбетті күлкілі түрге, театралдық және ңирктік өнерде белсенді пайдаланылатын келемеж суретке әкеледі. Дұрыс табылған костюм массасының адамның дене өлшеміне арақатынасы оның әдемілігін көрсетеді және кемшілігін жасырады.

Масштабтылық пішіннің тұрақтылығына және тең­ділігіне байланысты болады. Костюмді құрушы барлық пішіндер адам дене бітімінің шынайы пропорциясына бағыну керек.

Жобалау мәселесін шешу барысында композиңиялық ізденіс нақты тәсілдерге негізделеді. Мұндай тәсілдерге контраст (қарсыластық), нюанс, тождество (тепе­теңділік) жатады.

қ арсы,ласты,қ - пішіннің, өлшемнің, пластиканың, түстің, фактураның күрт айырмашылығы. қарсыластық модельде де өте қажет, себебі ол толығымен мәнерлік пішінді құрайды, сипатының әр түрлілігін анықтайды және костюмнің ортақ пішініне динамикалылықты енгізеді. қарсыластық композиңияда өзінің белсенділі­гімен ерекшеленеді.

9-сурет. Әр түрлі пропорциялар қолданылған жастар киім-жинақталымының эскизі

қоршаған материалдық орта, ғимараттар, көліктер, тұрмыс заттары мен киім адамға қатысты масштабты, практикалық пайдалануда ыңғайлы болуы тиіс.

Масштаб - заттың салыстырмалы шамалық көлемі (матадағы әр масштабты суреттер).

Масштабты,лы,қ - пішіннің және элементтердің адамға, қоршаған қеңістікке, басқа пішін дер ге өлшем­дес пропорциялылығы.

КостюмӘеzі масштабты,льtҚ - костюм пішінінің және оның элементтерінің адам дене бітіміне өлшемдес шамалылығы. Костюм және оның құрушы элементтері­нің масштабтылығы костюм мақсатына, маусымына,

40

41

1 r

rn I"",---Q

0 10_1

4 •

а

ІО-сурет. Костюм композиңиясындағы элементтердің өзара өлшемдері

. Адам дене бітімі костюм композиңиясының негізі ре­ТІНде қарсыластықтың енгізушісі болып табылады.

Композиңия қарама-қарсылығының белсенді бөлігі қол мен иық болып табылады. Осында костюм пішінініҢ әр түрлілігі айқындалады: нюанстығы және қарама-қар­сылығы. қарсыластықта құрылған костюм композиңия­сы барлық уақытта да өзгеше болып келеді, сондықтан да қарама-қарсылық принңипі көбіне мерекелік үлгідегі киімдерде, спорт киімдерінде және демалу үшін арнал­ған киімдерде пайдаланылады. қарсыластық компози­ңиясындағы киімдер балаларға және жастарға лайық­ты, олардың өзгешелікке, даралыққа және максимализм­ге талпынысын көрсетеді (9-сурет).

қарсыластық костюмнің атқаратын міндеті мен қыз­метінің әр түрлілігін көрсете отырып, көлемді-кеңістікті құрылымын түрліше ұйымдастырады.

Нюанстың композиңия құралы ретінде қарама-қар­сылықтан маңызы кем емес.

Нюаnс - ұқсастық элементтері бар сипаттамалардың елеусіз айырмашылықтары. Киім модельдеуде, пропорцияда, ырғақта, түстер мен реңдердің қатынастарында,

42

конструктивті сызықтарда, бөлшектерде, фактуралар­да, безендіруде, пластикада және пішіндердің өзара қатысуында да нюанстық қарым-қатынастар жиі кез­десіп жатады.

Нюанстық қарым-қатынастарда айырмашылықтан гөрі ұқсастық көбірек бой көрсетеді, осыған орай байла­ныс анық көріністегі ұқсастыққа негізделеді.

Пропорция нюансы байсалды және контрасттық қарым­қатынастар арқылы құрылған пішіндерге қарағанда көбірек қолданылатын пішіннің өзіндік негізін құрайды.

Композиңия толығымен нюанстар негізінде құрылуы мүмкін. Композиңиялық құралдардың ішіндегі ең бия­зы, нәзігі нюанс киімді әдемі етеді. Костюмнің матасы, түсі мен пішіні толық ойластырылып мінсіз орындал­ған болса, оны да нюанстау деп атауға болады. Нюанс эле­менттер арасында қосымша байланыстар туғызып, мо­дельдің үйлесімді шешілуіне ықпал етеді.

Теnе-теқділік - толық ұқсастық (теңдік); сызықтың, массаның, пішіннің, көлемнің, пластиканың, түстің, фактураның қайталануы. Егер негізге алынған бір эле­мент немесе геометриялық көлем дамып ұлғайса және әр түрлі вариаңияда қайталанса костюмдегі тепе-теңдік толық шешілді деп есептеледі. Алайда, кейбір бөлек эле­менттер көп түрде қайталанған жағдайда, адам зерігіп оны толық сезініп қабылдамайды, сондықтан да тепе­теңдік қатынастарды қолдануда абай болу керек.

Суретші өз шығармашылығының объектісін үйле­сімді етіп көрсетуге тырысады және бұл ұмтылыста оған ырғақ заңдылықтары жәрдем ші болады.

Ы ргақ - кейбір элементтердің (дыбыстар, сөздер, зат­тар) белгіленген ретпен қайталануы. Ырғақ табиғаттың әр түрлі құбылыстары мен пішіндеріне, еңбек проңес­теріне, өнер туындыларына тән жағдай. Жазықтық пен кеңістіктегі пішін элементтерінің және аралықтарының (интервалдарының) қайталанбалылығы ырғақтың си­паттарына жатады.

Пішін элементтерінің және олардың арасындағы ара­лықтардың көп түрде бірқалыпты алмасып тұруы ыр­ғақтық қатарларды құрайды.

43

Ырғақтың қатарындағы тығыздық немесе сиректілік элементтердің үлкендігіне және арасындағы аралықта­рынатәуелді. Ырғақ түрлері: кему, өсу, шапқылама.

Элементтердің, мотивтердің немесе пішіндердің қай-

талануы екі типке бөлінеді:

- қарапайым (статикалық немесе метрикалық);

- күрделі (динамикалық)

Статикалық ыреақты қатар (немесе метрикалың ырғақ) - бірдей элементтерден және арасындағы бірдей аралықтардан тұратын қатар.

Динамикалық ыреақты қатар - элементтердің (мо­тивтердің) үлкендігі белгілі бір математикалық заңды­лықтарға бағынып өзгеріске ұшыраған жағдайда ыр­ғақтың күрделі көрініс алуы.

Динамикалық ырғақты қатар келесі өзгерістерге жол береді:

- аралықтар ұзақтығы бірдей бола тұрып элемент­тердің үлкеюі немесе кемуі;

- элементтер үлкендігі бірқалqrпты болған жағдайда аралықтар ұзақтығының қысқаруы немесе ұзаруы;

- аралықтар ұзақтығының қысқаруы немесе ұзаруы және элементтер үлкендігінің өсуі немесе кемуі.

Элементтерді кезекпен алмастыру кезінде кейбіреуі «акңент» болып көзге ерекше көрінеді,оларды активті элементтер деп атайды. Акңенті жоқ элементтер пас­сивті болып табылады. Активті және пассивті элемент­тердің біркелкі алмасып тұруы метр деп аталады. Ак­тивті элементтердің біреуінен екіншісіне дейінгі ара қашықтық динамикалық қадамды құрайды.

Элементтер қозғалысы жылдамдығының үдеуі ­темn. Темп жай және баяу, ұлғаймалы және жылдам болып бөлінеді.

Ырғақ, метр және темптің маңызы зор, себебі олар пішінніҢ динамикасы мен бейненің ұйымдастырылу­ын, әрі сипатын белгілейді (11,12-сурет). Әр түрлі мақ­саттағы бұйымдарды жасауда темптің, ырғақтың, метрдің әр түрлері қолданылады.

44

ІІ-сурет. Әр түрлі ырғақтық жолақтар үйлесіміне негізделген киім модельдерінің эскизі

І2-сурет. Киім бөліктерінің ырғағына негізделген модельдердің эскизі

45

2.4. Түс және оның негізгі қасиеттері

Тңс - адамның көзімен қабылданатын физиология­лық сезім.

Барлық түстер екі топқа бөлінеді: хроматикалық (бо· ялған) және ахроматикалық (бояусыз). Хроматикалық немесе хромос - грек тілінен енген сөз, түсті, боялған д~гeH мағынаны білдіреді. Бірінші топқа барлық спектр­Лl тус-:е^р -: қызыл, көк, жасыл және солардың аралас түс­терІ юреДІ (13-сурет). Екінші топқа - ахроматикалық түс­ке - ақ, қара, және сұр түс тің барлық реңктері жатады.

Әрбір хроматикалық түстің өзіне тән үш қасиеті не­месе ерекшілігі бар: тчс реңкі, жарықтық және тч^с қанықтыгы.

1) тңс рең,кі - бұл хроматикалық түстің өзіне жарық­тығы жағынан тең келетін ахроматикалық түстен негізгі айырмашылығы, негізгі қасиеті.

2) жарықтық ұғымы хроматикалық түсте қара не ақ п~~мен-:тің қаншалықты мөлшері бар болуымен түсін­ДІРІЛеДІ.

3) тңс қaн.ы.Қыыыы - түстегі таза бояутектің болу дәрежесі. Ең қанық бояу спектр түстері болып саналады (мысалы, қанық қызыл, қанық көк түс т.б.). қанық бояу деп түстегі ашықтық дәрежесін, түс қуатын, үдемелі қарқындылықты түсінуге болады.

Түс реңкі бір түсте екінші түс қоспаларының арала­суымен сипатталады. Мысалы, қызыл қүрең (бүлдірген түсті) түсте көк түс; қызғылт сары түсте - сары түс қаты­сады; яғни, реңкі бойынша қызыл түстер әр түрлі бола­ды. Табиғатта түс реңктері түс бояуларының аттарына қарағанда әлдеқайда көп.

Ахроматикалық тңстер бір-бірінен тек қана жа­рықтығымен ерекшеленеді.

Ақ пигмент көп қосылған түстер пастельді деп атала­ды. Осы ақ сұр түстердің үйлесімділігі барлық түсті тегістейтін ақ түстің бар болуына байланысты. Пастельді түс тің түстік үйлесімділігі - түстік тепе-теңдік, мұнда б~рд~·~ір түс ерекшеленбеЙді. Түстік тепе-теңдік үйле­СІМДІЛІКке де тән. Бұл жағдайда қара түстің қанық бояу­лығы жарық түсті жойып жіберіп, қараға айналдыра-

46

ды. Осылайша, ақ сұр түстердің үндестігі - бұл жарық­тық гаммасы, ал әр түрлі қара - қара-күңгірт гамма бо­льш табылады.

Гамма - жалпы сыртқы түс ерекшелігін білдіретін түстердің қатары. Мысалы, жасыл гамма өзіне барлық жасыл түстің реңкін қабылдайды: көк жасыл, алма түстес, шабынды шөп түстес, теңіз толқыны түстес (кө­гілдір жасыл), көгілдір Т.б.

Түс үндестігі деп түстер қатынасын немесе түстер үйлесімінің жиынтығын айтады. Түс үндестігінің тео­риясында түрлі заңдылықтары қарастырылады.

Спектрлі таза түстердің үйлесімділігі қатаң тәртіпте құрылған. Бұл кемпірқосақ түстері: қызыл, қызгылт­сары, сары, жасыл, көгілдір, көк, кч^лгін.

Физикалық көзқарас тұрғысынан алғанда барлық түстер өзара тең, ешбір түс артықшылығымен көріне алмайды. Хроматикалық түстерді қабылдауына қарай екі түрге бөлуге болады: жылы тчстер және суық тчстер.

Жылы тчстер адамды жылы денелерге жақындат­қандай өсер береді, мысалы, жылы немесе ыстық дене­лерге күн, от, жарық, сәуле сияқты ұғымдарды санауға болады.

Суық тчстер - судың, мұздың, аспанның түсін,

ымырт уақытын бейнелейтін түстер.

Адамның көзі түсті қабылдау кезінде оның түрлі қасиеті мен ассоңиаңиясын сезінеді. Мысалы, «ауыр» және «жеңіл» түс деген де ұғым бар. Түс «ауырлығы» оның жарықтық реңкіне байланысты болады. Түс қою, қара болған сайын оның ауырлығы арта түседі және керісінше жарық түстер «жеңіл» болып қабылданады. Бұл ереже барлық хроматикалық жөне ахроматикалық түстерге қатысты.

Одан басқа, түстің « ауырлыгы» фактураға да байланыс­ты. Салыстырмалы жағдайда дөрекі фактура түсі тегіс фактурадан ауырырақ көрінеді. Түстің «ауырлыгынаю басқа да қасиеттері бар, атап айтқанда көз жауын алатын­дығы, тығыздығы, жұмсақтығы, түстің бөлектеніп шығуы, шегінуі. Ашық түстің қасиеті адам көңілін өзіне

47

•

24 1 2

Негізгі түстер аралығында аралық түстер орналаса­ды (сарыдан қызылға дейін, қызылдан көкке дейін, көктен жасылға дейін, жасылдан сарыға дейін).

Егер түс тобын негізгі түстер бойынша төрт жарты бөлікке бөлсек, онда әрбір бөлікте өзіне жақын түске сәйкес өз үйлесімділігі бар.

Біріпші жарты бөлігі (жоғарғы оң жақ) сары бояу­тектен қызыл бояутекке дейін жылы сары түс арқылы, қызғылт сары және қызыл сары түсті ұстайды.

Түс тобының екіпші жарты бөлігі (төменгі оң жақ) қызыл бояутектен көк бояутекке дейін «суық» қызыл түс арқылы күлгін және көк күлгін түсті енгізеді.

Түс тобының ңшіпші жарты бөлігі (төменгі сол жақ) көк пигменттен жасыл пигментке дейін көк жасыл түс арқы­лы, теңіз толқыны түстес, суық жасыл түсті ұстайды .

Түс тобының төртіпші жарты бөлігі (жоғарғы сол жақ) өзіне жақын түстер ді жасыл пигменттен сары пиг­ментке дейін жылы жасыл арқылы, жасыл-сары және сары-жасыл түсті өзіне қосады.

Осылайша, түс тобында өзара жақын түстердің төрт тобы бар: сары-қызыл, көк-қызыл, көк-жасыл және сары­жасыл.

Түс шеңберінде түс үндестігінің 4 түрін бөлуге бола-

ды: туыс тңстер ңндестіzі, туыс-коитраст тңстер ңндестіzі, контраст тңстер жәие бір ре"Ң'кті тңстер ңндестіzі.

Туыс тңстер ңндестіzі. Туыс түстер түс шеңберінің бір ширегінде орналасады (ширек аралық түстер деп атауға болады). Туыс түстер құрамына негізгі екі түсті бояутегі енеді немесе солардың біреуі шартты түрде бо­лады.

Түс шеңберінің жүйесіне туыс түстердің төрт тобы кіреді: қызылды-сары, жасылды-сары, жасылды-көк, қызылды-көк. Егер түстер ашықтығы айқын қарама­қарсылықта болмаса, онда туыс түстер тынық, ұстамды колориттік гаммасына жатады. Туыс түстердің гармо­ниясы түс бояу ларының жақындығына, білінбес айыр­машылықтарына негізделеді. Бұл үндестікке нәзіктік, жұмсақТЬІҚ, тұрақтық тән.

3

20

819

818

•17

16 10

• 15 11.

••••

5 6

78

8 9

І3-сурет. Түстер шеңбер~ _

аудартады. Ал түстің басымдылығы мен шегінуі түс реңкіне байланысты. Жылы түстөр - әсіресе, қызыл түс басым түс (озық түс), ал суық ТҮС,тер - әсіресе, көк кейін қалатын, яғни екінші пландағы түс. Мынадай да қыз­ғылықты жайт бар: шымқай қызыл түс қызғылт сары түске қатысты алғанда «суық» түс, ал көк түске қара­Ғflнда, бұл түс «жылы» түс боп қабылданады.

Көп түстердің арасынан басты төрт түсті бөліп алуға болады: сары, қызыл, көк, жасыл. Тек осы түстер ғана көршілес орналасқан түстерден айрықша! ешбір қоспа­сыз, таза түс-бояулар болып есептеледі. Өзара перпен­дикуляр екі диаметрдің шетінде түс шеңберінің ең бас­ты екі жұп түсі орналасқан. Олар - қарсыластық түстер және бірін-бірі толықтыратын қосымша түстер. (Егер оптикалық қосылыста ахроматикалық түс берсе, ол түстер қосымша түстер деп аталады).

49

4-81

Туыс-қ,оитраст тңстер ңидестіzі. Бұл түстер түс шеңберінің шектес ширегінде орналасады. Бұлар: қызылды-сары, жасылды-сары жылы түстер; жасылды­көк, қызылды-көк суық түстер; жылы жасылды-сары және суық жасылды-көк түстер; жылы қызылды-сары және суық қызылды-көк түстер. Мысалы үшін, шектес ширектердегі түстер ді қарастыраЙық. қызылды-сары, жасылды-сары түстер ТQбы бір жағынан туыс түстер, себебі екеуінің құрамында да таза сары түс бар. Соны­мен қатар, қызылды-сары түстердің құрамында әр түрлі мөлшерде таза қызыл түс, ал жасылды-сары түстер құра­мында таза жасыл түс орын тауып отыр. Осы таза жасыл түс қызыл түске контраст болып есептелінеді.

Туыс-контрасты түстердің барлық топтарының үндестігі түс бояулардың белсенділігі мен күрделілігі­мен, әсемділігімен сипатталады.

Коитрасты тңстердің. ңидестіzі. Бұл қоспалардың түстері түс шеңберінің қарама-қарсы ширек терінде ор­наласады. қатар орналасқан контрасты түстер бір­бірінің түс реңкін күшейтеді және қанық түске ие бола­ды. :Контрасты түстер қатаң және ұяң, жарық және күңгірт, ашық және қою қараңғы үйлесімділік те болуы мүмкін. Түс бояулар өте ерекшеленбес үшін біреуінің құрамына ақ немесе қара түсті енгізеді. Сонымен, кон­трасты түстер үндестігі неғұрлым динамикалығымен, ашықтығымен, қуаттылығымен,бір сөзбен айтқанда, эмоңионалдығымен сипатталады.

Біррең.қ,ті тңстер ңидестіzі. Осы топтың негізін кез ь;елген бір түстің түстер жиынтығын да қандай мөлшер­де кездесетінін көрсететін түстер үндестігі құрайды. Бұл түстерді бір-бірімен тек жарықтығы мен қанықтығы жағынан салыстыра алады.

Ортақ түс реңкі бірреңкті түстерге салмақтылық, ты­НЫШТЬІҚ, байсалдылық сипатын береді.

Бірреңкті түстердің гармониясы үшін жиынтық түстердің алатын аумағы өте мәнді. Барлық үш түс бір аумақта бірдей орналасқан жағдайда статикалЬІҚ, яғни тұрақты қалыппен тең салмақтылық идеясын туында­тады.

50

Түс шеңбері күрделі ақ пен қара түс тің әр түрлі үйлесімін есепке алмайды. Егер әрбір негізгі түс тобына белгілі бір пропорцияда ақ түс қосылса, онда түс шеңбері­нің орталығына сәйкес келетін ағарған түстердің ішкі шоғырланған тобы пайда болады. Егер әрбір негізгі түс тобына қара түсті бірте-бірте қосса, онда ішкі шоғырлан­ған топта қарайған көлеңкелі түстер пайда болады.

Түс шеңбері, негізінде екі конустан тұратын көлемді фигура тәріздес. Ағарған түстер бір конустың жоғарғы бөлігіндей ақ түске, әр түрлі дәрежеде қарайған түстер екінші конустың жоғарғы бөлігіндегі қара түске қосы­лады. :Конустың осінде ахроматикалық түстер орналаса­ды, ал максималдық қиысу жазықтығында таза (қанық) түстер орналасады. Бұл екі конус Оствальдтың «түс денесію) құрайды. Түс бөліктеріне қарап отырып, түс үйлесімінің гармониялық және күрделі комбинаңиясын жасауға болады.

Графикалық жұмыстарда қара түсті енгізуге, әр түрлі

түстерді, әсіресе, ақ түстің жобасын жасауға тура келеді. Бұл композиңия бұдан тек қана ұтады, айқындылыққа ие болады.

Белгілі заңдылық бойынша, түстердің бір-бірінен

айырмашылығы неғұрлым басым болса, соғүрлым түс үндестігін, яғни, ешбір түс үстем болмайтын тепе-тең­діІ

Тепе-теңдік үш белгінің болуымен жетілдіріледі: - бір түсті пигменттердің теңдей көлемі;

- ақ түс қосылған (ағартылған) қоспалардың теңдей

жарықтығы;

- ашық түстердің теңдей қанықтығы.

Тағы бір заңдылық бар: түс шеңберінде түстер бір-біріне жақын болған сайын, олардың үндестігі арта түседі.

Сонымен, тңс байлаиысыиың ңидестігі - бояу қанықтылығын, жарықтығын, реңкін есептегендегі түс үйлесімінің жиынтығы.

51

2.5. Костюм композиңиясының түсі

Түс костюмдегі күрделі қасиеттің бірі бола отырып, ең алдымен костюмнің қолдану мақсатына бағынышты. Костюм пішінін е байланысты үлкен ақпарат көлемін бере алады және белгілі бір мағынада таңбалық қызмет атқарады. Ол адамға эмоңионалды түрде әсер етеді, оның костюмде зор маңызы бар, оның үстіне қазіргі стандарт­ты костюм пішінінің әр түрлі моделінде түрлі-түсті ма­талар комбинаңиясы қолданылады.

Костюм композиңиясының түсін зерттеу ахроматика­лық түстен басталады. Пішін, силуэт, түзу сызықтары мен барлық композиңиялық заңдылықтарын зерттеу үшін (костюмді модельдеу негізіне қатысты), әуелі оны ақ-қара графикасында көру қажет. Пішін мен түсті үйлесімді байланыстыру өте қиын, сондықтан сызық­тан, пигменттен, көлемнен, фактурадан тұратын пішін­мен жұмыс істеп, содан кейін сұр түсті қосып, ахрома­тикалық композиңияны өңдеуге көшу қажет.

Көркемдеу тәжірибесінде қара мен ақ түстер және олардың әр түрлі жарықтық қоспасынан тұратын үш реңкті композиңия жиі қолданылады. Үш реңкті және одан да көп үйлесімділікте сұр түстің жарықтық рең бай­лығы арқылы ақ пен қара түстің қарама-қайшылығы жүмсара бастайды. Бұл бір-біріне қарама-қарсы ахромат­ты түстер арасында (келісімге) сәйкестікке әкеледі. Жарықтықтың біртіндеп градаңиялануы деп бірте-бірте ақ түсті қарамен немесе қара түсті ақ түспен қанықтыру (толықтыру) айтылады. Градаңияда әр жарықтың реңкі айқын білінеді.

Мамандар осы тәріздес тәсілді «түстің созымдылығы» деп атайды. Түс созымдылығы тәсілінің градаңиядан айырмашылығы әрбір ашық түс арасындағы өзгешелік айқын байқалмай, ақырын ақ түстен қара түске көшуі­нен көрінеді.

Түс созылымдыльrғы біртіндеп іске асу үшін оның құрамындағы градаңияның саны бестен кем болмау ке­рек, мысалы: қара, қара-сұр, сұр, ашық-~ұр, ақ.

Тус созылымдылығы шектеулі гамма тустерімен жұмыс жасау дағдысын береді. Мәселен, таза сұр түс тің

52

жеті градаңиясын көзбен байқауға болады, ал егер әрбір бес созылымдылық градаңиясына азғантай ғана басқа түс қосса, онда «әр түрлі сұр» түстің нәзік түрде уйлес­кен көп түрін алуға болады. Осы түстер созылымды ақ түс пен қара түсті қолдану арқылы контур, сызық, жиек турінде қатар орналасады, қарсылас тус жиегін және пішін ішіндегі қарсылас тус сапасын қолдану арқылы қызғылтым нәтижелерге жетуге, «ақ тустің жылтырау және жалтырау» эффектісін алуға, топталған созылма­лы сұр түсті бірте-бірте қара түске жеткізуге болады.

Түс ундестігін зерттеудегі келесі кезең шектеулі гам­маларды пайдалану болып табылады.

Гамма шектеулігі - ақ және қара түске тек бір түс қосумен түсіндіріледі. Бұған кез келген тусті алуға бо­лады, мысалы, қоңыр түс. қоңыр түстің реңктері өте көп: қоңыр марс, сепия, қызыл охра, шоколад, сут қосылған кофе, қызыл ағаш, еменнің түсі, кориңа түсін алуға бо­лады. қоңыр тус барлық киімде кездеседі. Бұл - табиғи былғарының, күдерінің, үлбірдің түсі. қоңыр тус өзінің қолайлылығымен, басқа кез келген түспен уйлесу мүмкінділігімен қызықтырады.

Осылайша, костюмде ақ, қара, сұр және қоңыр тустердің көптеген реңктерін пайдалана отырып, біз өзара ғажайып әрекет жасайтын шексіз нәзік тустердің үйлесімділігін аламыз.

Костюмнің түрлі -түсті коллекңиясының гармониясы көп жағдайда адам бейн"Өсімен қаншалықты үйлесетін­дігімен, оның жеке-даралық ерекшелігімен (мәселен, шашының, терісінің, көзінің түсі) айқындалады. Кос­тюм адамның түр-түсімен үйлестіріле келеді. Мысалы, қоңыр қара тус қоңыр-қызғылт-сары шашты, көгілдір көйлек көгілдір көздің түсін айқындап тұрады.

Адам терісінің тур-түсі өте әркелкі және күрделі, сон­дықтан костюм түсінде осы жағдайларды ескере отырып, қарсыластық немесе үйлесімділік принңипін пайдала­ну қажет.

Түс арқылы маусымдық киім де анықталуы мүмкін.

Мысалы: жазғы костюмдер тус уйлесімділігінің ашық­тығымен, ашық жасыл, аспан түстес, теңіз түстес, көк,

53

топырақ түстес, жасыл түспен үйлескен ашық және ақ түстердің көптігімен ерекшеленеді. қыстық костюм өзінің композиңиялық құрылымында қара және ашық, ауыр және жылы түстер үйлескен ақ сұр түске негізде­леді. Көктемнің нәзік бояуының қысқы кезеңнен айыр­машылығы - оның жеңіл, еркін үйлесімді түс болған­дығында.

Жас ерекшелігіне сай киім түсі үлкен рөл атқарады.

Балалардың киімі үшін нәзік және ақ сұр түстер керек. Жасөспірімдер ашық, қарама-қарсы түстерді қажетсі­неді, ал ересектер ақ сұр түстің үйлесімділігін қажет етеді.

Түс костюм пішінін нұсқап тұрады. қанық реңкті маталар күлтеленген, бүрмеленген, бүкпелері бар жұмсақ пішінді көйлектерге сәйкес келеді. Пүліш, бар­қыт, түрлі жүнді маталардың түсін тереңдететін факту­ралар бар. Ашық маталарда фактура ерекше көрінеді, сондықтан ашық және нәзік түстер қымбат маталарда көбірек қолданылады. Ашық түстерді шыттан гөрі ұсақ фактуралы жайма маталарда қолдану қолайлы. Өңсіз матадан жасалған костюмге неғұрлым бояуы қанық, түсін жандандыра тын немесе соған ж.ақын түс пигмент­терін таңдау керек. Түрлі-түсті суретті маталардың негізіне композиңияның құрама түстеріндегі бір түсін үнемі пайдалануға болмайды. Түс әсерін тұтас көріп ал­ғаннан соң ғана түсті өңдеуді анықтауға болады.

Киім түсін таңдауда жарықтандырудың маңызы зор, ол - күндізгі табиғи жарық немесе электр жарығы. Кәдімгі электр жарығын түсірген кезде, түс өзінің боя­уын өзгертіп құбылады: қызыл түс бояуы қанық бола­ды, қызғылт сары түс қызарады, ақ сары түс ағарады, (ақ түстен айырмашылығы аз болады), көгілдір түс жа­сылданады, көк түстің бояуы азаяды, қара көк түс, қара түс сияқты болады, сия көк түс қызарады. Жасанды «күндізгі» жарық түстің өңін бұрмаламайды, себебі мұндай жарық түс күннің жарықтық спектр лік құра­мына жақын келеді.

Ашық ауада ақ түсті жазғы киім осы түсті жанданды­ратын рефлекстің көптігімен ұтады. қою-қызыл түс

54

кешкі жарыңта жақсы қабылданса да, ашық ауада өте ауыр қабылданады.

Түс костюмнің барлық көлемдік-кеңістіктік құрылы­мымен байланысты болуы тиіс және бүкіл композиңия­ның логикалық толықтауыш қызметін атқарады. Бұл жағдайда түсті костюм композиңиясының жоғарғы не­месе төменгі бөліктерінің ауырлауының құралы ретін­де қолдануға болады. Түс көмегімен пішіннің жеке бөліктерін байланыстыруға, сәтсіз композиңияны жөндеуге болады.

Тепе-теңдік тегістік заңы көмегімен жүзеге асады: үлкен тегістік қарапайым түспен, ал үлкен емес тегістік қарама-қарсы түспен толықтырылады. Түс реңкінің қанықтығын, қарқындылығын өзгерте отырып, қарсы­лас түс құруға болады.

Костюмде 3 түстен артық түс қолданбаған жөн. Негізгі композиңиялық рөл атқарса да, аяқ киім түсіне қарай костюмнен бөлінбеу керек. Өте ашық түсті көзге түсетін аяқ киім дене бітімді қысқартып, аяқ көле:'l'lін көзге ұзар­туы мүмкін. Ырғақты қайталау принңипі бойынша ак­сессуар таңдау кезінде (қызыл көйлекке - қызыл қалпақ, ақ қолғап, ақ гүл) ақ туфли қосу артық бөлшек болып саналады

Аяқ киімнің түсі жалпы костюм түсінің гаммасын толықтырады, жинақтайды. Әдетте аяқ киім пішіннің пластикалық қозғалысында ерекше рөл атқарады. Егер аяқ киім түсіне не өңіне қарама-қарсы болса, онда кос­тюмнің пластикалығы бұзылады, неғұрлым спорттық не жастар стиліне сәйкес секірмелі ритм пайда болады. Негізгі ой ритмикалың сипатқа құрылғанда, аяқ киім түсі негізгі түске қатысты қарама-қарсы болуы қажет.

Жобалау кезінде белгілі бір түс гаммасына сәйкес сөмке немесе басқа толықтырулар көмегімен 2 немесе 3 костюмнен-ақ көптеген нұсқа жасауға болады.

Түстердің үйлесімділігі әр түрлі кезеңдегі қоғамдық­эстетикалық көзқарастарға байланысты.

Жыл сайын сән үйі маусымдық киімде басымдылық танытқан жаңа түсті ұсынады. қазіргі сән өте демокра­тиялы, қандай да бір түске бағынбайды. Бұл күндері

55

жаңа түстер пайда болуда, атап айтқанда металл, күміс, алтын, ескі қола, сабын көпіргіштігі түстес, көптеген жылтыраған, жарқыраған қышқыл түстер. Мысалы: киім түсіне стратегиялық тұжырымдама ұсынған жапон дизайнері И. Мияке өз коллекңиясында тек ашық көңіл­ді түстерді пайдаланады, франңуз кутюрьесі К.Лакруа өз модельдерінде матаның, сурет пен фактураның ерек­ше тур-түстерін үйлесімді қолданады. Жапондық Р. Кава­кубо киім дизайнында деконструктивизм стилінің өкілі ­жаңа өткірленген модельдерінің пішінінде қара, сұр және ақ түстерді молынан ұсынады. Дизайнер И. Яма­мото 1980 жылдардың басында париждіктерді тек қара түсті модель коллекңияларымен таң қалдырды.

Костюм түсін алдын ала болжау тек сән пішіні нің өсу қозғалысына ғана емес, әр түрлі жас топтарындағы адам­дардың түс қабылдау зерттеулеріне негізделеді.

Сонымен, бөлек бір түсті, оның реңкін, үйлесімділігін таңдай отырып, дизайнер мерекелік, салтанатты, іскер­лік, мұңдылық немесе қайғылылық реңкі арқылы пішін­ді эмоңионалды түске келтіре алады.

былғарымен,

Материал текстурасы

Фактура костюм қолданысында, пішін қабылдауда, оның сәнді элементтерімен қатысында, сән мен пішін қалыптасудың өзара байланысында көркемдік мәнер­ліліктің белсенді құралы болып зор маңыз атқарады.

Фактура - материалдың сыртқы сипатын көзбен :0абылдау. Ол жұмсақ бедерлі, күңгірт, жылтырақ т.б. болуы мүмкін. Пішін бетінің фактуралық шешімі бәрінен бұрын болашақта костюмнің қолданылуына бай­ланысты болады. Мысалы, сыртқы киім түржиынында тегіс беттің жылтырақ және бедерлі (был­ғары, тері, драп) матамен үйлесімі; сәнді киімде - жыл­тырақ және күңгірт 0ұрылымның былғарымен, жібек­пен, терімен, шілтермең қамқаның органзамен, атлас­тың барқытпен үйлесімділігі болуы мүмкін.

Фактура пішіннің құрылымдық қарым-қатынасын көрсетеді, тектоникалық сипатына, костюмнің жеке бөліктерінің үйлесімділік ерекшелігіне рең береді, ил­люзиялы түрде маңыздылығын, жеке бөліктерімен эле­менттерінің өлшемін өзгертуі де мүмкін. Мысалға: ашық реңкті жұқа маталар кеңістікте пішінді өзгертіп, көрінбейтін етіп жіберуге қабілетті. Барқыт беттері нақ­ты, өте активті пішінді көрсетеді. Жылт-жылт еткен жалтырақ маталар пішіннің әлдебір құпиялығын, оның контурының көзге шалынбайтындығын сезіндіреді. Фактураның негізгі айқын белгісі ретінде бедерлік тегіс беттермен үйлескенде, негізгі ритмді күшейтуі мүмкін немесе оның жеке бөліктері мен тұтас пішінінің көлемі көзге үлкейтіліп, масштабтық сипатын толықтыруы мүмкін.

Мата фактурасы олардың беттерінің аз бұрмаланған бөлінген көлемі мен тығыздығына байланысты. Фак­тураның өте кішкентай, көзбен ажыратылмайтын эле­менттері фактураның пассивтілігін көрсетеді. Кейде олар пішіннің өз элементтері боп қабылданып сонша­лықты ірі болады, бұл фактуралар активті фактураға жатады. Бір тектес нейтралды беті бар пас­сивті фактуралар өңдеу (әрлеу) мен сәндік элементтердің өте тамаша фоны ретінде қызмет атқарады. Активті фактуралар өздері сәнді болғандықтан, қосым­ша сәндеуді қажет етпейді.

Материал фактурасын қарама-қарсы қоя отырып, пішіннің конструктивті ерекшелігін активті етіп көрсе­туге болады. Бір не екі-уш түс тің жарықтық қатынасы­ның қарама-қарсылығын пайдаланып, күшті эффектіге (сапаға) жетуге болады. Егер материал фактурасы мен суреті (өрнегі) өте мәнерлі болса, онда олардың өзара әсері пішіннің әсерінен де күшті болады.

Бір модельде әр түрлі фактуралы материалдарды қол­дана отырып, әрбір беттің өзіндік ерекшелігін білуге болады. қарсыласты және нюансты үйлесімді фактура­ны қолдану бір фактурадан екіншісіне нәзік түрде көшетін композиңия құрылуын жасайды.

1990 жылдар модель пішіндерінің көлемді күрделілі­гімен сипатталады. Бұл кезде жаңа, парадоксальді үйле­сімдер пайда болды: жеңіл жұқа маталар

түкті матамен немесе табиғи жасанды терімен аралас­ты. Мұндай үйлесім бұрын модельдерде ешқашан қол­данылмаған еді. Түрлі жылтырақты металды маталар, трикотаж және басқа да маталар сәнді киімнен күн­делікті тұрмыста киілетін киімге ауысты. Фактура кө­лемдік толықтырумен байытылды, түкті, түйінді, бүр­тік, шашақ, тік қауырсынды, ширақ маталар - бәрі бүйымның жалпы көлемін үлкейтеді, тегіс бет бұйымға жеңілдік, созылымдылық, көзге көлемін аз айтушылық сипат береді. Бұлардан басқа қыржымды, кеңірдектілі және қатпарлы беттің өсуі дамуда.

Осылайша мата таңдауда олардың негізгі ұйымдасты­ру принңипін (фактура не түс контрастылығы, немесе жарықтық қатынасы, комбинациясы) саналы түрде, өзгелерді соған бағындыра бөліп алу қажет.

Киім модельдеуде тек бұйымды сәндейтін ғана емес, оның композициясын байытатын түрлі өңдеу (әрлеу) қолданылады. Өңдеу (әрлеу) бүйымның пішінін немесе бөліктерін бөлуге, пішінді бөлшектеуге, пішін бөлік­терін немесе бірнеше әр түрлі дербес пішінді біріктіру үшін, пішін бетінде белгілі бір бағыттағы қозғалысты ұйымдастыру үшін қолданылады.

Өңдеу костюмнің көркем бейнелі сипатын байытады.

Өңдеу түрлері декорациялық (сәндік) және конструкциялық, декорациялық және утилитарлық мағына­ларға ие.

Өңдеу пішіні мен материалы әр түрлі болады. Көп түрлігіне қарай оны жеті топқа бөлуге болады:

1) барлық бедерлі бүкпе тігістері, қатпарлар, көйлек­ке тігілген қатармалар, күлтелеу, бүрме, плиссе, кеңір­дектеулер, тігім әрлеуі нәтижесінде алынған өңдеу;

2) бұйым матасынан не өңделген матадан орындалған өңдеу бөлшектері, қос етектің желбіршектігі желбіреуі­ші, жиек оқа жиектелген тігіс, өңір, белдікше, банттар, галстуктер;

3) арнайы әрлеу материалдарымен өңдеу: шілтер, ызба, бау, сутаж, шашақ, таспа және жасанды гүлдер;

4) фурнитурамен әрлеу: түймелер, ілгектер, қапсыр­малар, декорациялық кнопкалар, темір тесіктер, хольнитен, декораңиялық қарсы ілгектер, қапсырма түйме­лер, сыдырмалар;

5) кестемен әрлеу (жіппен, стекляруспен, пайетка­мен, аппликациямен, эмблемамен);

6) басқа материалдармен өңдеу: былғары мен тері (жа­санды, табиғи), трикотаж, күдері, барқыт, шілтерліжай­ма маталар;

7) бұйым бөліктерін баспалы суретпен әрлеу.

Өңдеудің (әрлеудің ) композициялық қолданымында бір ереже бар, ол - өлшем сақтау.

Қазіргі модельдеу әр сипаттағы өңдеуді қолдануды ұсынады. Кейде модельдерде фактура мен өңдау шама­дан тыс жабдықталады, ал бұл ерекше композиңиялық сезімді, өлшем сақтауды керек етеді.

Жасөспірімдердің дене антропологиясы

Костюм пішіні адам денесі мен оның бөліктерінің пропорциясымен, құрылымымен тікелей байланысты. Дене nроnорңиясы - оның жеке бөліктерінің өлшем бірлігі, үйлесімділік пен эстетикалық айқындылық беріп тұратын дене өлшемі және оның жеке бөліктері жобасының келісілген жүйеге қарым-қатынасы. Дене пропорциясы жайлы білім канон түзу барысында қолда­нылады, яғни практикалық қолданысқа ыңғайлы бар­лық өлшем мен дене бөліктерінің жүйелі қатынасы. Ка­нон түзу кезінде суретшілер әр кезде натураға қарамай, дене бітімі оңай жасалатын қарапайым құрал тауып алуға тілекті болды, бірақ барлық бөліктері бір-бірімен үйлескен адам бейнесін жасауға деген талпыныс та бо­лады.

Ежелден бері өлшем бірлігі ретінде адам денесінің қайсыбір бөліктері (бас, саусақ, білек, табаны) таңдап алынды, онымен басқа бөліктері де салыстырылды.

Ежелгі грек мүсіншісі Поликлет өлшем бірлігі ретін­де алақан енін алған. Бас 1/8, бет 1/10, бас пен мойынды қоса алғанда - 1/6 (бүкіл дене ұзындығына қатысты). Бұл канонның типтік мысалын қолданған Поликлеттің «Дорифор» мүсіні. Поликлеттің ережесін кейіннен Эл­лада мүсіншілері Пракситель, Лисипп те пайдаланды. Өз каноны негізіне Лисипп бас биіктігін салған (ол де­неге 8 рет салынып қаралған).

Адамның бой өлшемі (дене ұзындығы) ретінде екі жаққа созылған қол саусақтарының ұшы аралығының тең ара қашықтығы алынды.

Егер екі көлденең сызық (біреуі бастың жоғарғы бөлігіне тигізіліп, ал екіншісі - табанға) жүргізілсе, онда бұл саусақтар екі жаққа созылған қолдың саусақтарыньң ұшы тигізілген сызық пен қиысып квадрат құрайды.

Суретші -архитектор Витрувий пропорция жайлы ілімінде дене бөліктерінің мынадай қарым-қатынасын көрсетті: бас - 1/8, бет - 1/10 дене ұзындығы, бастьң жоғарғы жағы мен емшекке дейінгі ара қашықтық ­дене ұзындығы, қолды созу дене бітімінің биіктігіне тең.

Сурет мәселесімен қайта өрлеу дәуірінің ең жақсы шеберлері Альберти, Леонардо да Винчи, Дюрер және басқалар айналысқан.

Дене пропорциясын жасау үшін Леонардо да Винчи, бәрінен бұрын дене бітімді дұрыс құру керектігін, тепе­теңдік осін табуды және қозғалыс сипатын дұрыс беруді анықтайды.

Адамның дене бітімінің бейнелеу ережесін жасай оты­рып, Леонардо да Винчи Витрувидің пропорция жүйесін ­«ежелгі квадратты» дамытты. Оның қағидасы бойын­ша жоғары көтерілген екі жаққа созылған қол, екі жаққа созылған аяқ, орталығы кіндік боп саналатын дене бітімі шеңберге оңай кіреді. Өлшем бірлігі - бас биіктігі дене­ден сегіз рет өлшеп алынған. Леонардо да Винчидің қағидасы бойынша бейнеленген адам денесі ұзын аяқта­рымен, сопақша бет пішімімен ерекшеленеді.

Неміс суретшісі А. Дюрер өзінің қағидасында мате­матикалық есеп енгізді, адам денесін анық бейнелеу үшін дене құрылысының негізгі заңдылықтарын түсінyгe тырысты.

А. Дюрер мынандай қатынас берді: бас дене үзынды­ғының 1/8-ін құрайды, дене ұзындығыньң ортасы шат сүйектерінің қиылысуынан сәл төмен орналасқан. Дене бітімі ұзындығы тең алты бөлікке бөлінеді. Бірінші 1/6 бөлік бас ұзындығы мен мойынды кеуде сүйекке дейін, екіншісі - адам денесін қоршаған шаршыны көрсетеді.

Готтфрид Шадовтың пропорция жүйесі өзінің қара­пайымдылығымен, көркемдік құндылығымен көңіл аудартады.

Мұнда арнайы суреттер көмегімен әр түрлі жастағы адамның дене бітімінің төменгі жағы мен (аяқтары) жо­ғарғы жағының пропорңионал өлшемі мен бастың про­порционалды өлшемі салыстырылып көрсетіледі.

Гармониялы принциптің мысалы ретіндегі ең белгілі принцип, ежелгі дәуір суретшілері мен сәулетшілер ар­қылы бүгінгі күнге жеткен «алтын қиылыс» принципі. Екі бөлікке бөлінген кесіндіде аз бөлігі көп бөлікке, үлкені барлық кесіндіге жатады.

Цейзинг адам денесінің кейбір өлшем қатынасы «ал­тын қиылыс» ережесімен дәл сәйкес келетінін атап өтті. Нақты айтқанда, адамның бойы кіндік тен табанға дейінгі, соңғысы төбеден кіндікке дейінгі ара қашық­тыққа сәйкес келеді.

Адам денесінің пропорциясы жайлы неғұрлым толық мағлұмат мүсінші Готтфрид Шадовтың (1764-1850) «По­ликлет немесе адам жынысына және жасына қарай пропорциясы жайлы» еңбегінде көрсетілген. Г. Шадовтың пропорция іліміне қосқан үлесі - жас ерекшелігіне бай­ланысты адам денесінің пішіні мен пропорция өзгерісін зерттеуі.

Суретте дене бөліктерінің өлшемі қатынасының жас ерекшеліктері анық берілген, онда жаңа туған баланың, жас өспірімнің, ересек адамның пропорциясы бір масш­табта берілген.

Балалардың пропорциясы әр түрлі өсу кезеңінде әркелкі болады. Мысалы, жаңа туған баланың басының биіктігі бүкіл денесінің биіктігін е (ұзындығына) қара­ғанда 1/4, аяғының жоғарғы жағы 2/5, төменгі жағының ұзындығы 1/3 дене ұзындығына қатысты. Балалар кіндігі ­дене бітімінің орталығы, ал ересек адамдардың дене бітімінің ортасы боп шамамен қуық тұсы саналады.

Жас нәрестенің басының ені мықынының ені не тең болады. Жас ерекшеліктеріне қарай болатын өзгерістер бір жағынан, барлық дене бөліктерінің абсолютті өсуі­не, екінші жағынан, жеке бөліктерінің арасындағы қатынастың тез өзгеруінен болады. Бастың биіктігі тек екі есе үлкейеді, көкірек тұсы - 3 есе өседі. Дененің төменгі бөлігі жоғарғы бөлігімен салыстырғанда көбірек

өседі.

Әрине, кез келген дене бітімі (адамның дене бөліктерінің пропорционалдығы жайлы идеалды көрініс туғыза­тындай) «алтын қиылыс» принципіне негізделмейді,

бірақ оның шыншылдығы (нақтылығы) адамзат тәжіри­бесінің берік негізін құрайды. Дегенмен, барлық кезең­де де адам денесі сәндік стильдеу объектісі және негізі болып есептелген.

Киім пішіні адамның дене бітімімен, адамдардың оның пропорциясының сұлулығы жайлы ой-пікірлері­мен анықталатындықтын, суретшіге костюм жобалау кезінде сәулет өнеріне немесе техникаға сәйкес пласти­калық массаны орналастыруды ойластыру қажет емес. Дегенмен, сәнгер болашақта жасайтын костюмнің алғашқы жобасын жасайды, ол ең маңызды жұмысты ­костюм пішінінің бөліктерінің өзара қатынасын, яғни пропорционалдығын анықтау керек. Үйлесімді де қыз­ғылықты иық сызықтарын, жең, жаға пішінін, бұйым­ның бітімін табу керек, олардың өзара қатынасын және адамның дене бітімімен қатынасын есептеу қажет.

Пропорция - композицияның ең негізгі басты құра­лы, пропорция көмегімен оның пішінін ұйымдастыруға және заттардың үйлесімділігіне жетуге болады.

Пропорция - бұл есептеліп, қалыпқа түсірілген өл­шем жүйесі, мұнда пішін элементтерінің қатынасы ара­лас кеңістік құрылымын жасайды. Егер пропорция ой­ластырылған болса, онда пішіннің тұтастығы да болады.

«Алтын қиылыс» принципі негізінде адам денесінің құрылымы жатыр, костюмді жасаған суретші (киім адамның дене бітімінсіз өмір сүре алмайтындықтан) адам денесінің құрылымын зерттеуге ерекше көңіл бөлуі керек.

Адам денесін әрбір бақылаушыда пропорционалдық өлшем сәйкестілігі жайлы ой туады, өте ерекше жеке даралық сипатта жасалған құрылымнан орташа типтік белгілерді, оның бөліктерінің пропорңионалдық қаты­насының белгілі бір заңдылығын көруге болады. Адам­ның дене nропорциясы деп оның барлық өлшемдік көлемдерінің өзара байланысының жүйесін түсінеміз.

Қазіргі кезде көркемдік қағида, эстетикалық идеал ретінде букіл дене бітімінің төбесінен табанына дейін 1/8 бас ұзындығы болып келетін шартты дене бітімі алына ды. Осындай бөлік пен бүтін қатынасы «алтын қиылыс» принципіне бағынады.

Дене пропорциясына костюм пропорциясы және оның дене бітімімен байланысы қатысты. Сондықтан, сурет­шілер костюм эскизін жасай отырып, көз жобасымен адам пропорциясын біршама ұзартады, себебі ұзын қол­аяқ, мойын, кішкентай бас және табан жеңілділік, сәнділік әсер береді. Сондықтан да ұзын бойлы да сым­батты адамның үстіндегі киімі сәнді көрінеді.

Адамның дене бітімінің сыртқы пішіні өлшемдік бел­гісімен, дене пропорциясымен, дене құрылымымен, сымбатты еңсемен сипатталады.

Негізгі өлшемдік белгілерге дене ұзындығы немесе бой және кеуде айналымы жатады. Бұл белгілер санти­метрмен өлшенеді. Бой өлшемі сүйек қаңқасына байла­нысты анықталады. Өмір сүру барысында адамның бой өлшемі өзгереді: дүниеге келгеннен бастап 18-20 жасқа дейін дене ұзындығы ең жоғарғы шамаға дейін ұзара­ды, 45 жасқа дейін бой өлшемі тұрақталады. 45 жастан кейін дене ұзындығы бір шама қысқарады. Кеуде айна­лымы кеуде қуысының өлшеміне, бұлшық еттердің даму дәрежесіне, май басу (жиналу) шамасына байланысты. Омырау құлашы туғаннан бастап үздіксіз өседі де, 20- 26 жасқа қарай тұрақталады. 40-тан кейін көкіректің тері астындағы май қабатының өсуіне байланысты қар­қынды үлкеюі байқалады.

Жоғарыда айтқандай дене пропорциясы адам денесі­нің кейбір жеке бөліктерінің өлшеміне (басының биік­тігі, дененің жалпы ұзындығы, дене бітімі мен аяқ-қол­дарының ұзындығы, мықын мен иықтың ені) байланыс­ты. Дене пропорциясы бастың ми қаңқаларына, жұлын сүйектеріне, жоғарғы және төменгі бөліктерге байланыс­ты болады. Дене пропорциясына сондай-ақ бұлшық ет­тер мен май басу дәрежесінің өсуі де әсер етеді. Әр түрлі жасқа, әр жынысқа қарай, пропорцияда да өзгешелік қатты байқалады. Балалардың бас биіктігі бүкіл дене ұзындығының 1/4 бөлігін құрайды, басының құлашы кеуденің құлашына тең болады. Ересектердің бас биіктігі бүкіл дене ұзындығының 1/7 немесе 1/8 құрай­ды, ал басының құлашы кеуде құлашынан екі есе кем.

Әйел денесінің пропорциясы еркек денесінің пропорциясынан кең мықынымен, тар иығымен ерекшеленеді.

Антропологтар (атап айтқанда В.В. Бунак) дене бітімі пропорциясының мынадай негізгі түрін ажыратады: мезоморфты, долихоморфты және брахиморфты. Мезо­морфты дене бітім пропорциясы орта және қалыпты дамыған адамдарға тән, долихоморфты түрі - басы үлкен емес, денесі қысқа, аяқ-қолы ұзын адамдарға тән, брахиморфты түрі - басы үлкен, денесі ұзын, қол-аяғы қысқа адамдарға тән.

Дене құрылымы - бұлшық еттері мен май басудың өсуі дәрежесімен байланысты адам дене бітімінің жеке ерекшеліктері. Бұл сипаттаулардың түрлі үйлесімі дене қүрылымының түрлі типін анықтайды. Еркектерде мынадай тип бар: кеуделік тип - әлсіз бұлшық етті және май жиналған тип; бұлшық етті тип - орташа немесе күшті бұлшық етті және орташа май жиналғаң қарын­ды тип - орташа немесе әлсіз бұлшық етті және өте мол май басқан тип.

Әйелдің дене құрылымы ерлердің дене құрылымы­нан өзгеше болып келеді. Әйелдерде бұлшық еті аз да­мыған, май жиналу (басу) дәрежесі де әркелкі. Май жи­наудың дене құрылымында бірнеше түрі білінеді: жо­ғарғы бөлікті (мықынға дейін) немесе дененің төменгі бөліктерін май басу; май жинау тек денеде не аяқ-қол­дарда молболуы немесе дененің жеке бөліктерінде ғана, мысалы, мықында не кеудеде мол май жиналуы мүмкін.

Адамның дене құрылымына ағзаның биохимиялық ерекшеліктері, жұмыс түрі, өмір сүру жағдайы, жас ерекшелігі әсер етеді.

Адамның еңсесі деген ұғым астарында адам кескін­пішінінің табиғи вертикальды жағдайдағы үйлесімі жатыр (бұл мойын және мықын тұсындағы жұлынның түрлі қимыл қозғалысымен, денеге қатысты қолдың жағдайымен, иықтың биіктігімен сипатталады). Еңсе жұлын пішініне байланысты. Бұлшық еттің дамуы, май жиналу да еңсеге әсер етеді.

Ересек адамда қалыпты, еңкіш және шалқақ еңсе түрі кездеседі. Қалыпты дене бітімі арқа қабырғасы мен бел сызығы тұсындағы жұлын діңгегінің бір қалыпты про­фильді иілісімен сипатталады. Еңкіштеу дене бітімі ­бұл басты, иықты еңкейте жіберген және жауырын дөңестігімен сипатталады. Шалқақ дене бітімде бас пен иық артқа беріліп, жауырын тік және мықын сызығы­мен жұлын үлкен иілісте болады.

Ерлердің еңсесі мықынға қарағанда, жауырынның сыртқа шығып тұруымен сипатталады. Ал әйелдердің еңсесі жауырынның сыртқа шығуынан гөрі мықынның шығыңқылығымен ерекшеленеді. Адамның еңсесі өмір ағымына байланысты өзгереді. Бұған жас ерекшелігі, адамның атқаратын жұмысы, дене шынықтырумен ай­налысуы зор әсер етеді.

Сән тарихында дене бітімінің сәнді еңсесі әр түрлі тә­сілдер арқылы жасалынды, соның бірі - дененің деформаңиясын түзету үшін корсет кигізілді. Корсеттің қат­тылығы, оның конструкңиясы, әйелдің өзін-өзі ұстау дағдысы сәнді силуэт пен костюмнің бейнелі құрылы­мында көрініс тапты.

Сәнді еңсені сипаттау үшін дәстүрлі түрде сәйкес тер­миндер (сапалы түрде суреттейтін) қолданылды, мыса­лы: «тік колонна», «иілген бұтақ», «дөңгеленген арқа» (жота), S бейнелі силуэт т.б. Мысалы, ХХ ғасырдың ба­сында әйелдің дене бітімі үлпілдеген гүл өскен сәл-пәл иілген бүтақтың пішінін елестетеді. Осы ұқсастық гүлмен не қауырсынмен сәнделген үлкен көлемді қал­пақпен ерекшеленеді.

Сәнді еңсенің қалыптасуы негізінде жұлынның ди­намикалық қызметі - оның иілгіштігі (лордоза және кифоза деп аталатын) жатады. Лордозалық қозғалыс дене қаңқасын алға қарай иеді, ал кифозалық артқа қарай иеді. Мұндай әрбір қозғалыста жамбас, мойын, аяқ жағдайы өзгереді, сондықтан сәнді киімнің силуэті де өзгереді. Дене бітімі еңсесіне дене бітімі ауырлығы ның жалпы орталығының жағдайы да әсер етеді. Ол дене бітімінің тепе-теңдігін анықтайды және үш жазық­тыққа негізделеді: сагиттальды, фронтальды және го­ризонтальды. Фронтальды ауырлық орталығы дене бітімнің вертикальды қалпындағы орташа сагиттальды жазықтықта орналасады. Горизонтальды ауырлық орта­лығы ересектерде 1-5-ші құйымшық жұлынында орна­ласқан. Бұл сипаттамалар - дененің тұрақты жағдайы­ның негізгі көрсеткіші. Адам жай қалыпта тұрғанда тірек жазықтығындағы жалпы ауырлық орталығы дене бітімінің тепе-теңдік шарты қызметін атқарады.

Дене толықтығына байланысты да айырмашылықтар бар. Адамдардың толықтығы үш өлшемге қатысты анық­талады: кеуденің, белдің, мықынның жартылай айна­лымы. Төрт толықтық өлшемі бар: аз, орташа, үлкең ал ерлерде тіпті өте үлкен. Толықтық адамның жас ерек­шелігіне байланысты: аз және орташа толықтық жастар­ға және орта жастағыларға (44 жасқа дейін) тән, үлкен толықтық - егде жастағы адамдарға (45 жастан жоғары) тән.

Киімнің негізгі бөлігі өндірістік тәсілмен дайында­лады, сондықтан киім таңдауда өлшем, бой, толықтық (мысалы: 176-92-102) сияқты ұғымдар қолданылады. Бұл типтік дене бітімді анықтау үшін қызмет етеді. Кеу­де айналымы, мойын айналымы, мықын айналымы өл­шемдерінің арасында пропорционалды өзара байланыс бар екені белгілі. Бірақ кейбір жағдайда типтік өлшем белгілері дене бітімінің шынайы ерекшелігіне сай кел­мейді, сондықтан дисгармониялық пропорцияны қа­лыпқа келтіретін костюм пішінін қолдану қажет.

Дизайн және өнер саласы сияқты костюм көптеген факторларға, ең үстем фактор - адамның дене бітіміне байланысты болады. Егер дене бітімі тіптік, шыныққан, сымбатты болса, онда сән мұндай дене бітімге үйлесімді келеді. Пропорңионалды дене бітім сәнмен тығыз, берік байланысқа түседі, өйткені мұндай дене бітім өмірге сұлулық әкеліп, сән үлгісін өнер құбылысына айналды­ра отырып, сән пішінінің ауысымын қамтамасыз етеді. Сәнге тек талап етіп қана қоймай, оған өз үлесіңді де қосу қажет.

Адам дене бітімінің конструктивтік белдеулері

Сәнгер белгілі бір дәрежеде материалды дене бітімге ыңғайлай отырып, оның құрылымын пішін құрылымы­на, сән үлгісіне сәйкестендіреді, яғни костюмде жаңа пішін дамуына үлес қосады.

Адамның дене бітімі өз құрылымында сұлулық заң­дылығына - көркемдік пропорцияға бағынады, бірақ бұл ғана емес, киімді модельдеуде копструктивтік белдеу деген термин бар. Бұл шартты түрде - мойын, иық, қолтық асты, кеуде, көкірек асты, мықын сызығы, бел, тізе үсті, тізе деңгейі, тізе асты, балтыр аясы, сирақ (жіліншік), табанды айнала ойша сызылған дөңгелек сызықтар мен горизонтальды проекциялар. Бұл сызық­тар модельдеу тәжірибесінде киімнің конструктивтік сызықтарымен сәйкес келеді, адамның дене бітімі пропорциясына сай келетін конструктивтік пішінді бөлшек­теу негізін анықтайды.

Үнемі тірек болатын белдеулер және жылжымалы бел­деулер де бар.

Бірінші тірек белдеуге - сәндік әшекейлер, орамал, бас киімдер бекітілетін бас белдеуі жатады. Келесі тірек белдеуі - иық белдеуі - оған көйлек, жекет, пальто, плащ, желбегей т.б. киіледі. Киімнің дұрыс құрылымы­нан оның дене бітімге қонымдылық сапасы анықтала­ды, бұл жерде мойындық сызықтарының қалпы, иық, жең, қолтық ойындысы, жең түбінің қалпы айқындала­ды. Дұрыс шешімге байланысты костюм пішіні, оның стиль бағыты өзгереді. Иық сызығы силуэтте басты рөл атқарады, ол сән нің негізгі белгілерін - қиықшалы, тік, дөңгелектігін т.б. көрсетеді.

Костюм тарихында иықты киімдердің әр түрлі пішін­дері болғаны белгілі: желбей - жамылғы, туника типтес (көйлек, жейде типтес) және таза иінішті (сарафандар).

Дене бітімге тығыз қондырылған және тірек иініш белдігімен бекітілген киім дене бітімінің құрылымын жасырады, сонымен қатар құндылық, маңыздылық, айбындылық әсер береді. Мұндай киім үлгісіне ұлттық киім түрлері жатады.

Киімді конструкциялаудың негізгі белдеулерінің бірі­кеуде және мықын белдеулері.

Мықын сызығы - басты тірек сызығы. Мықын бел­деуі - белден басталатын сызықты дамытатын киімнің негізгісі. Мұндай киім белдік киім деп аталады, оған шалбарлар, қысқа шалбар, «бермуд», түрлі белдемше­лер жатады. Мықын сызықтарының орналасуына қарай киімнің силуэті де өзгереді.

Костюмде бел сызықтарының жоғары болуы (кеуде астында) египеттік, готикалық, ампир стиліндегі көй­лек пішіндеріне тән, бұл пішін дене бітімді көзбен қара­ғанда ұзартып, пропорциональды бөлшектеу жағынан ұтады. Қынамалы силуэт белді қынап көрсетеді.

Сән мықын сызықтарына ауысқанда, мысалы кең етекті романтикалық белдемшелер әйелдің нәзіктігін айқын көрсетеді. қыналы силуэтте «сигарет» типтес силуэт пішіннің жеңіл және сәнді қалпын береді.

Костюмнің мықын сызығы мен сан ет сызығының (мықын сызығының ең төменгісі) қиысуы киім пішінін тік бұрышты пішінге жақындатқандығы көйлектегі конструктивизм стилінен байқалады. Мұндай киімде кеуде мен мықын сызығы байқалмайды.

Төменгі бөлік сызығы дене бітімнің барлық пропор­циясын анықтайды.