Кейбір к?рделі атаулар, мемлекет, ?йым аттары бірнеше с?зді? тіркесінен ??ралып, кейде ?ыс?артылып та ?олданылады. Мысалы: Америка ??рама Штаттары, А?Ш болып, Біріккен ?лттар ?йымы, Б??, ?аза?стан-Британ техникалы? Университеті ?БТУ болып ж?мсалады. Осындай к?рделі атауларды? ?ыс?артылып алынуын ?ыс?ар?ан с?здер деп атайды.
К?рделі атаулар ?р т?рлі жолдармен ?ыс?артылады:
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
І. Ұйымдастыру жұмысы: Оқушыларды түгендеу; Оқу құралдарын бақылау, оқушылардың зейінін сабаққа аудару
ІІ. Үй тапсырмасы бойынша:
2 Қызығушылықты ояту : «Кубизм» стратегиясы бойынша /кубиктің қырына сай сұрақтар айтылады/
1- қырының тапсырмасы : Сөз құрамына қарай нешеге бөлінеді?
2- қырының тапсырмасы : Біріккен сөздер қалай жазылады?
3-қырының тапсырмасы : Қос сөз дегеніміз не?
4-қырының сұрағы: Біріккен сөздерге нелердің аттарын жатқызуға болады? Мысалдар келтір.
5- қырының сұрағы : Қысқарған сөз дегеніміз не?
6- қырының сұрағы : Қос сөздер нешеге бөлінеді?
Тақтаға бір оқушы шығып мысал жазады:
1. Елу түйесі , екі жүздей қой –ешкілері тағы бар .
Бұл сөйлемдегі қосарлама қос сөздерді көрсет ? / Екі түбірі де бір-біріне мағыналас сөз.
Олай болса , қосарлама қос сөздер , мағыналары бір- біріне жақын/ синоним/ сөздер я қарама-қарсы / антоним /сөздер қосарланады . Мысалы : қысы-жазы, жата-жастана, аға-іні ,ауыл-аймақ , ағайын- туыс.
2. Ол үйдің бала-шағасына дейін тыным таппайды.
Бір мағыналары мағыналы , екінші сыңары мағынасыз сөздер қосарланады.
Сандалып келе жатты ақсақ киік
Бір тоқтап , анда-манда есін жиып
Ақ бөкен сахараның ботагөзі
Атты екен қандай мерген көзін қиып .
Сәкен Сейфуллин
Екі сыңарыда мағынасыз сөздер қосарланады . Мысалы : анда-санда, оқта-текте , ығы-жығы, некен-саяқ т/б.
ІІІ. Жаңа сабақ: Қысқарған сөздер: Қысқаша түсінік: Кейбір күрделі атаулар, мемлекет, ұйым аттары бірнеше сөздің тіркесінен құралып, кейде қысқартылып та қолданылады. Мысалы: Америка Құрама Штаттары, АҚШ болып, Біріккен Ұлттар ұйымы, БҰҰ, Қазақстан-Британ техникалық Университеті ҚБТУ болып жұмсалады. Осындай күрделі атаулардың қысқартылып алынуын қысқарған сөздер деп атайды.
Күрделі атаулар әр түрлі жолдармен қысқартылады:
Күрделі атау құрамындағы сөздердің бас әріптерінен құралады. Мыс: БҰҰ, ҚР ҰҒА- ҚР Ұлттық ғылым академиясы
Күрделі атау құрамындағы бірінші сөздің басқы буыны мен кейінгі сөздердің бас әріптерінен құралады: ҚазМИ , ҚарМУ, ҚарПТУ т.б. Қысқарған сөзге қосымша жалғайтын болсақ ол дефис арқылы жазылады.
Күрделі атаулардың құрамындағы сөздердің бірінші буындарынан немесе бірінші сөздің басқы буыны мен келесі сөз тұтас қалпында бірігіп құралады. Мұндай қысқарған сөздер кіші әріппен және оған қосылатын қосымша дефиссіз жазылады. Мыс: педколледжге түсті, аткомге барды
ГАЗ-51, ИЛ-86, АН-2 тәрізді техника түрлерінің маркаларын көрсету үшін алынған шартты белгілер де қысқарған сөздер болады. Мұндай қысқарған сөздер бас әріппен жазылады да қосымша дефис арқылы жазылады.
Әр түрлі өлшемдердің атаулары метр, см, кг, т, тәрізді белгілер де қысқарған сөздер болып табылады. Бұлар кіші әріппен жазылады да, қосымша дефис арқылы жазылады.
ІҮ. Оқулықпен жұмыс
Жаттығулар орындату: /тақтаға мысалдар жазылады/
102-жаттығу. Қысқарған сөздерге қосымша жалғап, сөз тіркесімен сөйлем құрап жаз:
Менің ауылдағы нағашы атамда ГАЗ-69 көлігі бар. ИЛ-62-мен Астана қаласына ұшып келдік. АҚШ-да «Болашақ» бағдарламасы бойынша Қазақстандық студенттер білім алуда. Колхозда мал шаруашылығы жақсы дамыған. Қазіргі нарық заманында совхоздардың атаулары өзгертілген. Қазақстан БҰҰ-на мүше болып кірген. Мм –мен өлшеу бізге көп қиындық әкелмейді. Алыстағы атамның ауылы аудан орталығынан 150 км шақырымда орналасқан.Мен мектепті аяқтағаннан кейін пединститутқа оқуға түспекшімін.
