Фииль.Фииль заманлары

 Селям алейкум!

(дерс шиирнен башлана)

Мына чанъ къакъылды,

Дерсимизде башланды.

Явашчыкътан отурынъыз,

Ишлемеге башлайыкъ.

(Танышув…шиирнен)

Ленара оджа, меним адым,

Келинъ таныш олайыкъ.

Дерсинъизде мен бугунь

Сизинъ оджанъыз олайым.

(Дерс мевзусы илян этиле. Фиильнен багълы олгъан, дерслер девамында кечкен  мевзулар текрарлана).

Мевзу: Фииль. Фииль заманлары.(умумийлештирюв дерси).

Дерснинъ макъсады:талебелернинъ бильгилерни арттырмакъ ; нутукъ байлыгъыны,      арттырмакъ; презентациядан язып алмакъ.

Дерснинъ эпиграфы:  «Бильги - бутюн варлыкълардан энъ устюндир. Онъа эр кес ынтыла,о  озю кельмей».                                                                                

Дерснинъ донатмасы: презентация; даркъатма васталар.

             Балалар,   дерсимизнинъ эпиграфыны  дикъкъатнен  окъугъан олсанъыз, анълагъандырсынъыз: окъумакъ, бильги алмакъ, озь устюмизде не къадар чокъ  чалышсакъ, о къадар  чокъ бильги аладжамыз ве бильгили инсан оладжамыз.Эвель-эзельден бизим кунюмизге еткен аталар сёзлеринден бири: « Бильги – акъыл теразесидир», дегенини биз догъру анъламагъа керекмиз. Онынъ ичюн биз де, бугунь  фииль заманларынен танышып, вазифелерини беджерип, мевзуны пекитмелимиз.

-Бисмилля,- деп башлайыкъ.

Умумий текрарлав:

- Насыл там маналы сёзлерге фииль дейлер? ( предметнинъ иш-арекетини, рухий ве         булунгъан алыны бильдирген  там маналы сёзлерге фииль дейлер).

-Эксерий алларда, фииль джумледе, насыл вазифесинде келе?

                            (эксерий алларда, хабер вазифесинде  келе ).

( мусбет ве менфий шекиллерде олалар.   Оюн шеклинде бу мевзу текрарлана

                «Инанам, Инанмайым»).

   АНЪЛАТМА: мусбет шеклини анълаткъан филлер олса «инанам»,- айтмакъ керексинъиз. Башкъа сёзлер расткельсе «Инанмайым»,- демек керексинъиз.

Барды+;  алды+; алмай-, кельди+, ола+, бармайджакъ-, куле+, йырлай+, пишире+, алмады-, язмады-, къувана+, агъламайджакъ-,….

- эпинъизге машалла! Демек, фиильнинъ мусбет шекли….

         (бир де бир талебе  къайдени айта).( иш-арекетнинъ япылгъаныны, япылаяткъаныны, я   да япыладжагъыны анълата. Фиильнинъ мусбет шеклини япыджы махсус  ялгъама ёкъ).

- Я  фиильнинъ менфий шекли…  ( иш-арекетнинъ япылмагъаныны, япылаяткъаныны анълата: бармай, кельмеди,   ашамай….)

Текрарлагъан сонъ мевзугъа кечемиз

Интерактив мешгъулиет «Интрига» усулы ( сакълангъан сёз) берильген  мисальни чезип, джевапларны айтмалысынъыз:

ОГДЕН – ДЕН + РЕСИМ – СИМ +ТЕРЕН - РЕН =   ОГРЕТЕ

ЙЫРНЕН - НЕН+ЛАФ - Ф+ ЙЫКЪА – ЫКЪА =   ЙЫРЛАЙ

ОГДЕН - ДЕН+РЕСИМ - СИМ+НЕ  -Е+ ДИВАР-ВАР=   ОГРЕНДИ

ЙЫРНЕН-НЕН+ЛАФ-Ф+ДОСТ-ОСТ- ЙЫРГЪАТ-РГЪАТ=   ЙЫРЛАДЫ

КЪУВЕТ-ВЕТ+АТЕШ-ТЕШ+НЕ-Е+ДАВА-АВА+ЫРГЪАТ-РГЪАТ=   КЪУВАНДЫ

КЪУВЕТ-ЕТ+АТЕШ-ТЕШ+НЕ-Е+аННА-НА+ДЖАКЪ=   КЪУВАНАДЖАКЪ

ЙЫРНЕН-НЕН+ЛАФ-Ф+ЙЫКЪА-ЫКЪА+ДЖАКЪ=  ЙЫРЛАДЖАКЪ

КЪУВЕТ-ЕТ+АТЕШ—ТЕШ+НЕ-Е+АНА-НА=    КЪУВАНА

ОГДЕН-ДЕН+РЕСИМ-СИМ+НЕ+ДЖЕ+СИЗ-СИЗ+МИЗ=   ОГРЕНЕДЖЕМИЗ

ВАЗИФЕ: Сёзлерни   дикъкъатнен тюшюнсек эр бир  сёз  насылдыр    

 Иш-арекет   олгъаныны   анълайджакъмыз. Я насыл этип анълайыкъ, бу иш Арекетнинъ             беджерильген я да  беджерильмеген заманларыны?  ( талебе джевап бере)    -Суаль берип.  (талебе )

 Оджа сорай:

-насыл суаль берип?

-не япа? Не япты? не япаджакъ?.

Оджа сорай:

-Я  бу  суаллерни  берип, джевапларыны  тапып,  иш-арекетнинъ  вакъыт-заманыны биледжемиз?

-Э, ЭБЕТ!

(оджа  суаль бере, талебе озь сёзюни айта ве  заманыны бельгилеп анълата.

  Огреете, йырлай, огренди,йырлады, къуванды,къуванаджакъ, йырладжакъ,къувана, огренеджнмиз.)

Оджанынъ сёзю:

                Демек, фиильнинъ къач заманы бар? (учь).

1.Кечкен заман;

2.Шимдики заман;

3.Келеджек заман.                                                                                                         

(БИР КЪАЧ ТАЛЕБЕ КЪАЙДЕНИ ЭЗБЕРДЕН АЙТА.)

1. КЕЧКЕН ЗАМАН ФИЛИ ИШ-АРЕКЕТНИ ЛАКЪЫРДЫ ЭТИЛИП ТУРГЪАН ВАКЪЫТТАН ЭВЕЛЬ  ЯПЫЛГЪАНЫНЫ Я ДА ЯПЫЛМАГЪАНЫНЫ АНЪЛАТА

(язам, биллем, беклейим).

1. ШИМДИКИ ЗАМАН ФИЛИ ИШ-АРЕКЕТНИ  ЛАКЪЫРДЫ ЭТИЛИП ТУРГЪАН ВАКЪЫТТА  ЯПЫЛАЯТКЪАНЫНЫ Я ДА  ЯПЫЛАЯТМАГЪАНЫНЫ БИЛЬДИРЕ

(окъуды, язды, къуванды).

1. КЕЛЕДЖЕК ЗАМАН ФИЛИ ИШ- АРЕКЕТНИ ЛАКЪЫРДЫ ЭТИЛИП ТУРГЪАН ВАКЪЫТТАН СОНЪ ЯПЫЛАДЖАГЪЫНЫ Я ДА  ЯПЫЛМАЙДЖАГЪЫНЫ ИФАДЕЛЕЙ ( язаджакъ, отураджакъ, юкълайджакъ).

Не заманда иш-арекет беджериле?

Аким не япа? (окъуй);  Алие не япа? (ресим япа); балалар не япалар? (мектепке кетелер);

 Асан  яза; Мерьем  динълей;   оджа анълата.

Демек, иш-арекет шимди беджериле.

  Окъуды, окъугъан;  ресим япкъан, ресим япты;  

  мектепке кеткенлер,мектепке кеткенлер;

  язды, язгъан;  динъледи,динълеген;     анълатты, анълаткъан.

Демек, иш-арекет беджерильди   Кечкен заман.

     Окъуйджакъ; ресим япаджакъ;  кетеджеклер;  язаджакъ; 

    динълейджек;  анълатаджакъ.

      Энди исе, джумлелер берилле. Сизинъ вазифенъиз: берильген джумлелерде фииллерни тапып, заманларны бельгилемек.

              Кечкен афтада токътамадан  ягъмур ягъ.(ды;    гъан).

             Кениш тарлаларда  топркълар  къазылып башлан.(а; макъ).

           Учь куньден сонъ биз  достумызнынъ  ярдымызнынъ  догъгъан кунюни  къайд  эт…(еджекмиз);

           Вазифе:  Энди исе,  берильген сёзлерни къулланып джумле  уйдырып  язмалысынъыз. Озюнъиз де сёзлерни къоша билесинъиз.

      БАЛЫКЪЧЫ, ДЕНЪИЗ

             ( БАЛЫКЪЧЫ ДЕНЪИЗДЕ БАЛЫКЪ ТУТ…(А).

       КОБЕТЕ, БИЗ, АНАМ, ТЮНЕВИН

             (ТЮНЕВИН АНАМ БИЗГЕ ПЕК ЛЕЗЕТЛИ  КОБЕТЕ ПИШИР.(ДИ ).

  ЯРЫН, МУСАФИРЛИК, ТИЗЕ, КЪАРТАНА

        (ЯРЫН    БИЗ    КЪОРАНТАМЫЗНЕН    ТИЗЕМГЕ МУСАФИРЛИККЕ     БАРАДЖАКЪМЫЗ ).

      ТЁКЮЛЬГЕН, КУЗЬДЕ, ЯПРАКЪЛАР

            (КУЗЬДЕ САРАРЫП ТЁКЮЛЬГЕН  ЯПРАКЪЛАР ДЖЫЙЫШТЫРЫЛ…(А  )

             БИЛЬГИЛЕРИМИЗНИ ЕКЮНЛЕЙИК:  БЕРИЛЬГЕН СЁЗЛЕРИНИ ЕР-ЕРИНЕ ЕРЛЕШТИРЕЙИК

«ШАШМАЛАГЪАН  АРИФЛЕР» 

( АРИФЛЕРНИ  ДОГЪРУ ТИЗСЕНЪИЗ СЁЗЛЕР ПЕЙДА  ОЛАДЖАКЪ.АММА БУ СЁЗЛЕР ИЧИНДЕ  КЕРЕКСИЗ СЁЗ БАР (БАШКЪА СЁЗ ЧЕШИТИНДЕ), БУ СЁЗЛЕРНИ СЕЧИП АЛМАЛЫСЫЗ

(   Укьлемк,    миилк,   еябз,   къоуамкъ,  етзим, акъалмарп,   иднъелекм,    вусарааджм, меджтерюс ).  ( КУЛЬМЕК, КИЛИМ, БЕЯЗ, ОКЪУМАКЪ, ТЕМИЗ, ПАРЛАМАКЪ, ДИНЪЛЕМЕК,  СУВАРАДЖАМ, СЮРТЕДЖЕМ.

   ДЕРСИМИЗНИНЪ НЕТИДЖЕСИ:

                 БАЛАЛАР, ЭПИНЪИЗГЕ  РИВАЕТТЕН  БИР ПАРЧА      БЕРИЛЕ. СИЗИНЪ ВАЗИФЕНЪИЗ: БУ ПАРЧАНЫ ОКЪУП,  ФИИЛЛЕРНИ ТАПМАКЪ.

  ЭВ  ВАЗИФЕСИ: 

           УРЬМЕТЛИ ТАЛЕБЕЛЕР, ЭВ  ВАЗИФЕНИ  ДИКЪКЪАТНЕН ДИНЪЛЕНЪИЗ.Къырым  манзарасы, табиаты о къадар дюльбер ки, дерсинъ дюнья юзюнде Бойле дюльбер ер ёкъ. Онынъ ичюн сиз, дикъкъатнен сейир этип, эвде,  корьгенлеринъизни, ички дуйгъуларынъызны дефтерлерге язып келеджесинъиз. Экинджиден, озь икяенъизде фииллерни тапып,(сёзлер устюнде, къуршун къалем ярдымынен)бельгилемек.