Ресей патшасы ?аза? хал?ыны? ш?райлы жерлерін тартып алып, халы?ты бір – біріне айдап салып, ел бірлігін б?зды. Суы? ой, жаман ?ылы? – ?рекеттерімен елге ?негесіз ?лгі таратты. ?йтпесе ?аза?та ?ке – шешеге ?арсы келетін , тілін алмайтын ?рпа? бол?ан емес. Е? ауыр ?асиетсіздік –
маск?немдік. Сонымен ?атар ханды? ж?йеден айырылуы, ш?райлы жерден айырылуы ?атты батты. Елді би – с?лтандар бас?арды. Елде алауызды?ты? беле? алуы
Жыршы, айтыскер а?ын. Сонымен ?атар к?бінесе ол дін жа?ын насихаттайды. Сонды?тан оны ?гіт-насихатшы а?ын дейміз. ?ле?дерінде «Пай?амбар», «Зекет», «Мекке», «Ахирет» т.б діни с?здер к?п кездеседі.
Мысалы:
Медіресе, мешіт салдырып,
Муфтиге берсе? бала?ды,
Азан т?кбір айттырып,
Мешітке ?ойса? молда?ды.
Сиратты? желі со??анда,
Ораза-намаз пана?-ды.
Тірлікте есі?е ал
?лгенде жан?а пайданы,- дейді.
Дулат.
А?ын ту?ан жерді? с?лу таби?атын ерекше суреттейді. Оны? «А?жайлау мен Санды?тас», «Аяг?з, ?айда барасы??» ?ле?дері д?лел.
Хан ?білм?нс?рді? ерлігін мада?тайды. Дулат елге, ханды??а тірек болатын ?аhарлы, азулы да айбарлы А?са? Темір дей ханды а?сайды. Ондайды келер жас ?рпа?тан тілейді. А?ынны? б?л ?міті «А?тан?а» деген ?ле?інде кездеседі.
О, А?тан жас, А?тан жас,
Сен ер жетер ме екенсі?,
Жетімдікті? белінен,
Асып ?тер ме екенсі??...
Бодана к?з то?ыз тор
Сауыт киер ме екенсі??
Білтеліні т?татып,
Т?тін ?збей о? атып
Жау ?аштырар ма екенсі??- деп тол?айды. Оны? «Еспенбет» дастаны да бар. Ол е? ал?аш мысал жаз?ан а?ын. «Бір патша», «Шымшы? пен б?дене», «?ара ?ар?а». Дулат ?ле?дері еркін ?й?аста жазылады. 7-8 буыннан турады.
Ал?аш шо?ырды енгізген а?ын.
5. ?орытынды.
Суырып салма а?ын Шортанбай XIX ?асырды? орта т?сында?ы патша ?кіметіні? ?аза? даласын отарлауы саясатынан туында?ан ?леуметтік ?мірді шынайы суреттейді. Шы?армалары б?рын?ы ?ткен игі жа?сыларды? іс-?рекетін а?сайды. Орыс патшасы ?келген жа?алы?тардан жиренеді. Т?лім-т?рбиелік м?селелерді к?біне ескі салтпен- шари?ат т?р?ысынан алып ?арастырады.
Сонымен Шортанбай XIX ?асырды? орта т?сында ?мір с?ріп, сол кездегі ?аза? ?дебиетіні? дамып- ?ркендеуіне елеулі ?лес ?ос?ан аса к?рнекті а?ындарды? бірі .
6. Ба?алау
7. ?й тапсырмасын беру.
1-тапсырма «Зар заман» ?ле?ін жаттап келу.
2-тапсырма. М?хтар ?уезовты? «Зар заман а?ындары» атты е?бегін о?ып келу.
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Көрнекілігі: Ақынның портреті, интерактивті тақта.
Сабақты барысы:
1. Ұйымдастыру кезеңі.
2. Сәлемдесу
3. Оқушыларды екі топқа бөлу
4. Үй тапсырмасын тексеру. XIX ғасырдың 1-ші жартысындағы қазақ әдебиет өкілдері туралы мәлімет беру.
5. Сабақтың тақырыбы мен мақсатын түсіндіру
Бұл заман, қандай заман, тозған заман,
Қаз ұшып, қарға орнына қонған заман
Сауысқан тал басында шықылықтап,
Жақсыдан жамандарың озған заман.
Ызыңдап маса-шыбын ара болды-ау,
Білінбей шаққан жерің жара болды-ау
Бір күнде көзге ілмейтін жамандарың
Бұл күнде ел басқарған дана болды-ау.
XIX ғасырдың басындағы зар заман ақындарының өкілі Шортанбайдың шығармаларын талдауда әдебиеттану ғылымының 3 саласына бөліп қарастырамыз.
1. Әдеби тарихы
2. Әдеби сын
3. Әдеби теория
І топ
1.Шортанбай қай кезеңде өмір сүрген? ХІХ ғасырдың екінші жартысында.
2.Шортанбай заман өзгерісін қалай түсінді,қалай жырлады?
Ол «Зар заман» өлеңінде айтатыны : заман бұзылды, бұрынғы қорлар зорайып, зорлар қор болуға айналды, атаны бала, ананы қыз тыңдамайтын болды, бұрынғы дуалы ауызды билер сөзден қалды, жаңа басшылар шығып, орыс ұлықтары әбден елді билеп алды дегенді жеткізеді.
Заманның әкелген жаңалығын «ақырзаман» белгісі деп қабылдайды.
Мұның өзі- зар заман
Зарлығының белгісі –
Ұл сыйламас атасын
Атасы бермес батасын.
Қазы , болыс хан қойды.
Некесіз туған шатасын
Сол заманның кезінде
Қыз сыйламас шешесін,
Ер жеттім деп шатасып ,- дейді.
3.Шортанбай қандай ақындармен айтысқан?
Шөже, Асан бұғы , Орынбай сияқты ақындармен айтысқан.
4.Шортанбай өлеңдерінің құрылысы неде?
Ақын үгіт – насихат, өсиет сөздерден тұратын өлеңдер енгізген.Өсиет – көбінесе діни уағыз айту. Сонымен қатар халық ауыз әдебиеті дәстүрінен қол үзбейді.
Ит жүгіртіп ,құс салған 7 буын ,2 бунақтан.
Өнерпаздың өнері.
Өтіп кеткен нәрсеге
Өкінсең жоқ келері... кезекті ұйқас
Құбылып тұрған қызыл гүл 8буын
Қураса кетер мәнері
Сабыр қыосаң жетерсің
Құданың болса берері... дейді. Кезекті ұйқас, 2 бунақтан
ІІ топ
1.Отаршылдық кезең қазақ өміріне қандай өзгерістер әкелді?
Ресей патшасы қазақ халқының шұрайлы жерлерін тартып алып, халықты бір – біріне айдап салып, ел бірлігін бұзды. Суық ой, жаман қылық – әрекеттерімен елге өнегесіз үлгі таратты. Әйтпесе қазақта әке – шешеге қарсы келетін , тілін алмайтын ұрпақ болған емес. Ең ауыр қасиетсіздік –
маскүнемдік. Сонымен қатар хандық жүйеден айырылуы, шұрайлы жерден айырылуы қатты батты. Елді би – сұлтандар басқарды. Елде алауыздықтың белең алуы
2.Шортанбай толғауларын атаңдар
«Атамыз-адам пайғамбары», «Шортанбайдың насихаты», «Асан Қожаға айтқан арызы», «Зар заман», «Бала зары», «Тары заман», «Опасыз жалған», «Келер заман сипаты».
3.Өткенді аңсап,жаңаны жат көрген ақынның қай өлеңінде кездеседі?
Шортанбай қысылшаң жағдайға душар болып, жаңаны тани алмайды, өткенді қимай, соны аңсайды.
Әдемі қорлар зор болды,
Сондағы зорлар қор болды...
Қайыры жоқ бай шықты,
Сауып ішер сүті жоқ
Мініп көрер күші жоқ
Ақша деген мал шықты,- деп жаңа кірген айырбас сауданы жирене суреттейді.
4.Шортанбай мен Дулат ақынның өлеңдерінің өзектестігі,оларды салыстыру,венн диаграммасы.
Шортанбай өз заманының жалынды ақыны,ақылгөй, шешен,жырау.
Жыршы, айтыскер ақын. Сонымен қатар көбінесе ол дін жағын насихаттайды. Сондықтан оны үгіт-насихатшы ақын дейміз. Өлеңдерінде «Пайғамбар», «Зекет», «Мекке», «Ахирет» т.б діни сөздер көп кездеседі.
Мысалы:
Медіресе, мешіт салдырып,
Муфтиге берсең балаңды,
Азан тәкбір айттырып,
Мешітке қойсаң молдаңды.
Сираттың желі соққанда,
Ораза-намаз панаң-ды.
Тірлікте есіңе ал
Өлгенде жанға пайданы,- дейді.
Дулат.
Ақын туған жердің сұлу табиғатын ерекше суреттейді. Оның «Ақжайлау мен Сандықтас», «Аягөз, қайда барасың?» өлеңдері дәлел.
Хан Әбілмәнсүрдің ерлігін мадақтайды. Дулат елге, хандыққа тірек болатын қаhарлы, азулы да айбарлы Ақсақ Темір дей ханды аңсайды. Ондайды келер жас ұрпақтан тілейді. Ақынның бұл үміті «Ақтанға» деген өлеңінде кездеседі.
О, Ақтан жас, Ақтан жас,
Сен ер жетер ме екенсің,
Жетімдіктің белінен,
Асып өтер ме екенсің?...
Бодана көз тоғыз тор
Сауыт киер ме екенсің?
Білтеліні тұтатып,
Түтін үзбей оқ атып
Жау қаштырар ма екенсің?- деп толғайды. Оның «Еспенбет» дастаны да бар. Ол ең алғаш мысал жазған ақын. «Бір патша», «Шымшық пен бөдене», «Қара қарға». Дулат өлеңдері еркін ұйқаста жазылады. 7-8 буыннан турады.
Алғаш шоғырды енгізген ақын.
5. Қорытынды.
Суырып салма ақын Шортанбай XIX ғасырдың орта тұсындағы патша үкіметінің қазақ даласын отарлауы саясатынан туындаған әлеуметтік өмірді шынайы суреттейді. Шығармалары бұрынғы өткен игі жақсылардың іс-әрекетін аңсайды. Орыс патшасы әкелген жаңалықтардан жиренеді. Тәлім-тәрбиелік мәселелерді көбіне ескі салтпен- шариғат тұрғысынан алып қарастырады.
Сонымен Шортанбай XIX ғасырдың орта тұсында өмір сүріп, сол кездегі қазақ әдебиетінің дамып- өркендеуіне елеулі үлес қосқан аса көрнекті ақындардың бірі .
6. Бағалау
7. Үй тапсырмасын беру.
1-тапсырма «Зар заман» өлеңін жаттап келу.
2-тапсырма. Мұхтар Әуезовтың «Зар заман ақындары» атты еңбегін оқып келу.
