8
Темæ: Ӕмхуызон æмæ алыхуызон
бæрæггæнæнтæ.
Ныхасы сæр: 1. Ирон æвзаг.
2. Ирыстоны æрдз.
Нысантæ:
Ахуырадон-зонадон:
1. Базонгæ кæнын скъоладзауты
æмхуызон æмæ алыхуызон
бӕрӕггӕнӕнтимӕ;
2. Бацамонын сын растиртасын
бӕрӕггæнӕнты хуызтӕ;
3. Раст ӕвӕрын ӕрхæцӕн нысӕнттӕ;
4. Фӕуӕрӕхдӕр кӕнын скъоладзауты
орфографион ӕмӕ синтаксисон
зонындзинӕдтӕ.
Рӕзынадон: скъоладзаутӕм рӕзын кӕнын
лӕмбынӕгдзинад, логикон хъуыдыкӕнынад;
сахуыр сӕ кӕнын раст хатдзӕгтӕ кӕныныл.
Хъомыладон: ирон ӕвзаг ӕмӕ ирон ӕвзаджы уроктӕм
цымыдисдзинад гуырын кæнын иронау раст ӕмӕ
аивӕй дзурыныл амидин кӕнын скъоладзауты,
Ирыстоны æрдз уарзын æмæ хъахъхъæнын.
Урочы музыкалон фон:
Бетховены «Лунная соната», сабыр ирон мелоди;
Партӕтыл – карточкæтæ; текстытӕ анализ кӕнынмӕ;
плакат «Ам иронау (дыгуронау) дзурынц».
Урочы цыд.
Орг. хай.
Урочы райдайæн: (Хъуысы Бетховены «Лунная соната»
- Уæ бон хорз, нæ зынаргъ сывæллæттæ æмæ нæ зынаргъ ахуыргæнджытæ! Афтæ фæзæгъынц, адæймагмæ, дам, фæлмæн бахуд æмæ дын йæ зæрдæйы дуар дæр байгом кæндзæн, йæ зæрдæйы рухсæй дæ фæхайджын кæндзæн. Афтæмæй æнцондæр у цæрын. Уæдæ мах дæр кæрæдзимæ фæлмæн бахудæм, цæмæй нын уа æнцондæр кусын дæр, хъуыды кæнын дæр, цæрын дæр.
- Цæмæй райдайдзыстæм нæ куыст?
- Уæ тетрæдты фæнысан кæнут ацы рæсугъд уалдзыгон боны нымæц æмæ нæ урочы темæ.
Фæйнæгыл: Темæ: Ӕмхуызон ӕмӕ алыхуызон
бӕрӕггӕнӕнтӕ.
Нысантӕ:
Ахуырадон-зонадон:
1. Базондзыстæм, цы хонæм æмхуызон æмæ
алыхуызон бæрæггæнæнтæ
2. Базондзыстæм тексты раст иртасын
бæрæггæнæнты хуызтæ;
3. Раст æвæрын æрхæцæн нысæнттӕ;
4. Фæуæрæхæр кӕндзыстæм нæ зонындзинӕдтӕ
грамматикæ ӕмӕ синтаксисæй.
Хъомыладон: Адæмон æмбисæндты руаджы базондзыстæм,
куыд рæсугъд у нæ ирон ӕвзаг, архайдзыстæм
иронау раст дзурыныл, фендзыстæм,
куыд аив у нæ Ирыстоны æрдз.
Ахуыргæнæджы ныхас :
Нæ куысты фембæлдзыстæм зынæмбарæн дзырдтимæ æмæ сын сæ нысаниуæг сбæрæг кæнæм:
Удвидар – уды фидардзинад
Басгуыхт – йæхи хъæбатырæй равдыста.
Уастæн - воистину.
(Хъуысы ирон музыка).
Ирон æвзаджы урок…Ацы урочы æрмæст иронау нæ дзурдзыстæм, фæлæ ма æрныхас кæндзыстæм ирон æвзагæн йæхи тыххæй дæр.
Ӕрбакæсут фæйнæгмæ. Куыд рæсугъд загъта ирон дзырды хъаруйы тыххæй нæ зындгонд поэт Хъодзаты Ӕхсар:
(слайд) Фæйнæгыл:
… Цы удвидар басгуыхт нæ дзырды фарн, уастæн!-
Мæ уарзт мын, мæ маст мын æнустæм фæхаста.
Поэтæй хуыздæр чи зæгъдзæн йæ хъуыдытæ - аив, бæлвырд, тыхджын! Ӕцæгæйдæр, не΄взаг æнусты дæргъы фæлæггад кодта ирон адæмæн, æнусты дæргъы йын фæхаста йæ уарзт дæр, йæ маст дæр.
Куыд уæм кæсы, ацы рæнхъытæ нæ урокæн эпиграфæн бæззынц?
1-аг скъоладзау:
- Ӕмæ куыннæ! Мах не ‘ппæт дæр зонæм, не ‘взаг кæй хауы æппæт дунейы рагондæр фондз æвзæгтæм. Уый руаджы нын ис истори, хиæмбарынад, культурæ. Æмæ йын мах йæ абон куыд бахъахъхъæнæм, афтæ нын уый та нæ фидæн бахъахъхъæндзæн.
Ног æрмæгæн нæ хъæудзысты миногонтæ. Цæмæн? Уый мын сымах сбæрæг кæндзыстут. Абон нæ ныхас уыдзæн бæрæггæнæнты тыххæй. Ахъуыды кæнут æмæ зæгъут, цы бар дарынц кæрæдзимæ миногонтæ æмæ бæрæггæнæнтæ? (- Бæрæггæнæнтæ загъд æрцæуынц миногонтæй).
Цæмæй миногонтæ ссарæм, уый тыххæй бауайæм (афтæ йæ схонæм) нæ «Грамматикон къæбицмæ» æмæ фæсæфтуаты руаджы саразæм миногонтæ.
1. «Грамматикон къæбиц» (Тетрæдты куыст).
(Фæйнæгмæ схемæимæ кусынмæ радыгай рауайынц дыууæ скъоладзауы, иннæтæ кусынц сæ тетрæдты).
| 1-аг скъоладзау | 2-аг скъоладзау |
Цъити… Фыдæлт… Хæхх…
Фæсæфтуантæ: -джын, -он, -æг,
| Къæдзæх… Дур… Хох…
-аг, -ыккон, |
2.«Синтаксисон къæбиц».
Синтаксисон къæбицмæ» дæр уæдæ бауайæм. Цæмæн? Уымæн æмæ дæлдæр араздзыстæм хъуыдыйæдтæ, стæй ма æрæджы ахуыр кодтам иувæрсыг хъуыдыйæдты хуызтæ æмæ сæ цыбырæй нæ зæрдыл æрлæуын кæнæм.
Фæйнæгыл: «Ам иронау дзурынц».
Хъуыдыйад иувæрсыг у æви дывæрсыг?
Цавæр иувæрсыг?
Хъуыдыйад хъуыдыйады уæнгтæм гæсгæ равзарут.
Хæдзармæ куыст сбæрæг кæнын. § 28, №169.
III. Физминутка. (Видео -ролик)
IV. Ног æрмæг.
Ахуыргæнæджы ныхас. Хъуысы ирон музыка.
Нæ фыдæлтæ стыр аргъ кодтой дзырдæн, æмбæрстой йын йæ тых, йæ хъару. Уымæн æвдисæн мæнæ ацы æмбисæндтæ.
1. Иу фæйнæгыл (Æмбисæндтæ)- (слайд), иннæйыл къухæй фыст :
1. Дæ ныхас баууил æмæ афтæмæй зæгъ.
2. Ракондæй, разагъдæй уæлдай нæй.
Ныхасы рæзтыл куыст . (Сывæллæтæ сæ хъуыдытæ зæгъынц æмбисæндты мидисы тыххæй).
Ахуыргæнæджы ныхас: Уыдис ма нæ фыдæлтæм иу æнæкæрон уарзт. Уыдон уыдысты … Хæхтæ!
(слайд) «Хæхтæ» + къухæй фыст хъуыдыйæдтæ:
3. Æрмæстдæр тыхджын æмæ фидар адæмы аккаг уыдысты хæхтæ. 4. Хæхтæ…Æнусон цъитиджын хæхтæ…
Хæс: Зæгъут, ацы цыппар хъуыдыйады нæ темæимæ кæцы дзырдтæ баст сты? (Хъуыдыйæдты æмхуызон уæнгтæ. Цавæртæ сты?)
Фыццаг æмбисонды - æмхуызон зæгъинæгтæ – баууил; зæгъ),
дыккаджы – æххæстгæнæнтæ (ракондæй; разагъдæй),
æртыккаг æмæ цыппæрæм хъуыдыйæдты – бæрæггæнæнтæ (тыхджын; фидар; æнусон; цъитиджын).
Абарæм æртыккаг æмæ цыппæрæм хъуыдыйæдтæ. Æртыккаг хъуыдыйады бæрæггæнæнтæ æвдисынц предметы æмхуызон миниуджытæ: тыхджын, фидар- предметы тых, хъару. Цыппæрæм хъуыдыйады - предметы алыхуызон миниуджытæ – æнусон, цъитиджын – предметæн йæ кар æмæ йæ хъæд.
Хатдзæг:
Ахæм бæрæггæнæнтæ, кæцытæ февдисынц предметы иухуызон миниуджытæ, хонæм æмхуызон бæрæггæнæнтæ, алыхуызон миниуджытæ цы бæрæггæнæнтæ æвдисынц, уыдон та хонæм алыхуызон бæрæггæнæнтæ. Нæ ног темæ бæлвырддæрæй равзарыны тыххæй æркæсæм чиныджы æрмæгмæ.
2. Чиныгимæ куыст. § 29, № 173. (Ахуыргæнæг амоны урочы æрмæг)
(слайд)
Саразын « Æнцойгæнæн схемæ». (§-ы бындурыл скъоладзаутæ ахуыргæнæджы æххуысæй аразынц «Æнцойгæнæн схемæ»).
| Æмхуызон бæрæггæнæнтæ | Алыхуызон бæрæггæнæнтæ |
Фæбæрæг кæнынц предметы уыцы иу миниуæг. Дзуапп дæттынц уыцы иу фарстæн. Хауынц уыцы иу дзырдмæ. Вæййынц уыцы иу хъуыдыйады уæнгтæ. Вæййы сын ранымады интонации. Се ‘хсæн сæвæрæн вæййы бæттæг æмæ. | 1. Фæбæрæг кæнынц предметæн йæ алыхуызон миниуджытæ.
2. Се ‘хсæн паузæ кæнæн нæ вæййы, бæрæггæнинаг дзырдимæ загъд фæцæуынц куыд иу дзырд: бæрзонд урс хæхтæ.
3. Се ‘хсæн сæвæрæн нæ вæййы бæттæг æмæ. |
V. Æрмæг бафидар кæнын.
(слайд) 1. Æвзаргæ диктант. (Карточкæтимæ куыст).
Хæс: а) Тексты ссарут æмхуызон æмæ алыхуызон бæрæггæнæнтæ, къæдзыгтæ раст сæвæрут;
æ) Раздæр кæрæдзи рæдыдтытæ сраст кæнут , уый фæстæ сæ фæйнæгимæ абарут.
1) Даргъ фæззыгон къæвдайы фæстæ скодта фæлмæн ирд рæстæг.
2) Сойджын тæфгæнаг кæрдæджы сæрмæ ратæх-батæх кодтой æнæкæрон фæлурс къогъотæ.
3) Дардмæ зындысты бæрзонд урс хæхтæ, сæ бынмæ та аив цъæх быдыртæ.
(слайд) 2. Сфæлдыстадон куыст (3къордæй). Карточкæтыл куыст.
Фæйнæгыл: 3 нывы:
1) Хæхтæ – 1 къорд
2) Мæсыг – 2 къорд
3) Хохаг дон - 3 къорд.
Хæс: 3 къорды дæр нывтæм агурыц æмхуызон æмæ алыхуызон бæрæггæнæнтæ, аразынц дзы хъуыдыйæдтæ, чи фылдæр æмæ чи тагъддæрæй. Куысты фæстæ къордтæн «лæвæрд æрцæудзæн майдантæ – сыгъзæрин, æвзист, бронзæ» , кæцытыл фыст ис нæ темæимæ баст бæрæггæнæн - тæ «5», «4», «3».
(слайд) VI. Тестытимæ куыст (кæрæдзийы куыстытæ сраст кæнын).
А). Уымæ гæсгæ, æнæ ‘взагæй адæмæн, æхсæнадæн рæзæн нæй.
Æ). Æвзаг адæмы царды ахсы ахсджиаг бынат.
Б). Æнæ ‘взагæй адæм адæм сæ зонындзинæдтæ фæлтæрæй
фæлтæрмæ нæ дæттиккой.
В). Нæй æвзаг – нæй адæм.
1. Хъуыдыйӕдты рӕнхъӕвӕрды раст вариант равзарут.
1) АÆБВ 2) АБÆВ 3) ВÆБА 4) ÆБАВ
2. Сбæрæг кæнут тексты стиль.
1) Аив литературон 3) Публицистикон 5) Хуымӕтӕг ныхасы
2) Наукон 4) официалон
3. Кӕцы хъуыдыйады ис ӕмхуызон уӕнгтӕ?
4. Кӕцы хъуыдыйад у домгӕвазыгджын?
5. Кӕцы хъуыдыйад у ӕнӕцӕсгомон?
Сколадзаутæ кæрæдзийы рæдыдтытæ карточкæтыл раст кæнынц.
VIII. Урочы хатдзæгтæ.
Нæ урочы спайда кодтам бирæ куыстыты хуызтæй, фæфылдæр кодтам нæ зонындзинæдтæ орфæграммæтæй, синтаксисæй, ног зонындзинæдтæ райстам хъуыдыйады æмхуызон уæнгтæй. Хорз бакуыстат. Ныр уæдæ зæгъут, уæ зæрдæмæ цы фæцыд æмæ ма нæ цæуыл бакусын хъæудзæн.
(слайд) IX. Рефлекси.
Ахуыргæнæджы ныхас.
Бузныг, сывæллæттæ! Урочы райдайæны загътам, æрмæст дзургæ нæ кæндзыстæм иронау, фæлæ ма ирон дзырдæн йæхи кой дæр кæндзыстæм. Фæнды мæ, цæмæй ирон дзырдæн стыр аргъ кæнат æмæ поэты фæстæ сымах дæр куыд зæгъат сæрыстырæй:
… Цы удвидар басгуыхт нæ дзырды фарн, уастæн!-
Мæ уарзт мын, мæ маст мын æнустæм фæхаста.
Нæ урочы кæрон та фæстæмæ нæ эпиграфы хъуыдымæ æрцыдыстæм.
X. Х/к. Цæмæй уæ зонындзинæдтæ фæарфдæр уой, уый тыххæй хæдзары
сæххæст кæнут § 29, 175 -æм фæлтæрæн.
.
XI. Хъуысы музыкæ к/н « Ах, любовь!»-æй.
(слайд) Ныр байхъусут, цы фæдзæхста йæ кæстæр фæлтæрæн нæ куырыхон хистæр, нæ зындгонд ахуыргонд Абайты Васо.
2-аг скъоладзау:
Мæ кæстæртæм!
Мæ зæрдæ риссы, нæ мадæлон æвзаджы хъысмæтыл куы ахъуыды кæнын уæд. Куыстуæтты æмæ æхсæнадон æмбырдты нæ, фæлæ ма хæдзары, бинонты хсæн дæр тæссаг раны бахауд. Хъуамæ алчи дæр æмбара: æвзаджы фесæфт у – адæмы фесæфт. Нæй æвзаг – нæй адæм.Фæдисы хъæр: не ‘взаг бахъахъхъæнæм, бавæрæм! Æппæты фыццаг – хæдзары мидæг, бинонты хсæн. Алы хæдзары къулыл дæр хъуамæ фыст уа егъау дамгъæтæй:
“АМ ИРОНАУ (ДЫГУРОНАУ) ДЗУРЫНЦ”. Абайты В. 15 окт. 1997
Уыцы ныхæсты фæстæ нæ мадæлон æвзаг куыд хъуамæ ма хъахъхъæнæм. Мемæ разы стут?
