Укувчиларда касблар ва уларнинг классификацияси тугрисидаги тасаввурларни шакллантириш

ÓQUVCHILARDA KASBLAR VA ULARNING KLASSIFIKATSIYASI TO’G’RISIDAGI TASAVVURLARNI SHAKLLANTIRISH

Buxoro shahar kasb-hunar maktabi

Ona tili va adabiyot fani o’qituvchisi Sharopova Matluba Isroilovna

Matematika fani o’qituvchisi Muhamedova Munira Ramazonovna

Annotatsiya

Hozirgi kunda yoshlarni kasbga yo’naltirishdan maqsad o’sib kelayotgan barkamol avlodni o’zining hayot yo’lini to’gri belgilashlarida, o’zining qobiliyat, qiziqishva moyilligini hamda lijtimoiy ehtiyojini hisobga olgan holda kasb tanlashlaridako’maklashishdan iboratdir. Bizning jamiyatimiz har bir shaxsning qobiliyatlari to’liknamoyon bo’ladigan, yuqori samara bilan ishlay oladigan faoliyat va shart-sharoitlarbilan band bo’lishiga katta e’tibor bermoqda. Yosh avlodni ongli ravishda kasbtanlashga yo’naltirish yoshlarning kasbni erkin va mustahkam tanlashlari uchunmustaqil zamin yaratuvchi ilmiy-amaliy tizim sifatida qarash lozim. Bu shaxsningma’naviy, aqliy, mehnat, estetik va jismoniy tarbiyasi, ya’ni barchasi birgalikda ta’limmuassasalaridagi o’quv-tarbiya jarayonda i uzviylikda amalga oshiriladi. O’quvchilarnikasbga yo’naltirishda birinchi navbatda ularning kasblar klassifikatsiyasi, kasblarningtiplari to’g’risidagibilimlarinishakllantirish kerak bo’ladi.Kasb o’zi nima? degansavol tug’iladi.Kasb so’zining ma’nosi – insonlarning hunari, faoliyat turi va hayot kechirishlariuchun manba xizmatini o’taydigan mashg’ulotni bildiradi.Kasb – ma’lum darajadagi tayyorgarlikni talab etadigan,davlatning qonun hujjatlarida taqiqlanmagan,bajaruvchiga iqtisodiy foyda keltirishi imkoniyati mavjud bo‘lgan alohidafaoliyat turidir.Har qanday shaxs hayotining xotirjamligiva moddiy farovonligining asosiunung kasbidir.Har qanday inson o‘z hayotida muvaffaqiyatga erishishni xohlasa u to‘gritanlangan o‘z kasbining egasi bo‘lishi kerak.Faqat muvaffaqiyatni xohlamagan befarqlaruchungina kasbtanlash muhim tuyulmaydi.Har qanday muvaffaqiyatga erishganlar o‘ zining kasbidan faxrlanishlari shart.Buning uchun nima ekanligini yuzaki emas,chuqur his qilgan holda tushunib olish talab etiladi.«Odam — tabiat» .

1. Tabiat bilan munosabatda bo’lish talab etiladigan faoliyat turlari. Bu yerda mehnatning asosiy, etakchi predmeti jonli tabiatdir. Bu tipga, masalan,quyidagi kasblar kiradi: urug’shunos, meva-sabzavotshunos, davlat urug’chilikinspektsiyasining laboranti, chorvador-usta, ximik-bakteriologik analiz laboranti,zootexnik, agronom.

2. «Odam-texnika» . Texnik sistemalar bilan munosabatda bo’lish talab qilinadigan kasblar. Bunday kasblar tipida mehnatning asosiy etakchi predmeti texnika ob`ektlari(mashinalar, mexanizmlar va boshqa shunga o’xshashlar), materiallar, energiya turlaridaniborat bo’ladi. Jonsiz tabiat ob`ektlari (Er osti boyliklari, tuproq, suv, o’rmon va qishloq xo’jaligimahsulotlari) ham ko’p jihatdan shularga o’xshagan bo’ladi.

3. «Odam-odam». Bu yerda asosiy mehnat predmeti odamlardir. Mazkur mehnatsohasida mayllar, kiziqishlar qay darajada ekanini aniqlashda o’quv predmetlaridan tashqari, siz shaxsan o’zingiz jamoa bo’lib o’tkaziladigantadbirlarnitashkil etishda ishtiroketib orttirgan tajribangiz ham yordam beradi. Makzur tipga kiradigan quyidagi kasblarniajratib ko’rsatish mumkin: - Radioelektron apparatlar va asboblar montajchisi elektr varadiotexnikasohasida chuqur bilimga ega bo’lmog’i kerak.

4. «Odam-belgilar tizim». Kasblarning bu tipida shartli belgilar, raqamlar, kodlar,tabiiy yoki sun`iy tillar asosiy etakchi mehnat predmeti hisoblanadi. Hozirgizamon kishisibelgilar va belgi tizimlari dunyosida tekstlar, chizmalar, sxemalar, kartalar, jadvallar,formulalar, yo’l belgilari ichidayashaydi. Binobarin, bularning hammasini biladigan tegishlimutaxassislar ham zarur.«Odam-belgilar tizimi» tipidagi kasblar quyidagilarnio’z ichigaoladi:hujjatlarni (onatilidayoki chet tilida) rasmiylashtirish, ish yuritish, matnlarva ularningqayta yozilishi, qayta kodlashtirilishi bilan bog’liq bo’lgan kasblar: tarjimon, sekretar mashinistka, telegrafchi, texnik redaktorva boshqalar;

5. «Odam badiiy obraz». Kasblarning bu tipida badiiy obrazlar, ularning tuzilishusullarietakchi mehnat predmeti hisoblanadi. Bu yerda quyidagikasblarni ajratib ko’rsatishmumkin: tasviriy aoliyat bilan bog’liq bo’lgan kasblar; badiiy mebellar ishlab chiqarishboyicha duradgor, toshga oyib gul soluvchi, yoritish elektrotexnigi (teatrda), poyabzalkanstruktor-modeleri, dizayner-rassomva boshqalar.P). Juda ko’p kasblar mehnat predmetlarinio’zgartirish bilanbog’liq bo’ladi. Odamning o’zgartiruvchi faoliyati faqat buyumlargagina qaratilib qolmay,shu bilan birga energiyaturlariga, axborotlarga,jarayonlarga, ijtimoiy hayotning tuzilishigaqaratilgan bo’lishi ham mumkin. Mana, bunga faqat birgina misol keltiramiz. Etakchio’quvchilarni uyushtirdi va ular ko’chat o’tqazishda faol ishtirok etdilar. Mana shu misoldafaqat tabiatning o’zgarganligi to’g’risida gapirish kifoya qilmaydi. Bu yerda eng muhimibolalarning mehnatga, bir-birlariga bo’lgan munosabatlario’zgaradiva hokazo.

Tadqiqotchilik kasblari (I). Mazkur turkumning nomi izoh berishni talab qiladi. Bunomga qarab, mazkur kasb qidiruv ishlari bilan (masalan, geologik qidiruv ishlari bilan) yokiilmiy tadkiqotlar bilan, albatta, bog’liq kasb bo’lsa kerak, deb oylamaslik kerak. Bu yerda o’zgartiruvchi turkumga yaqin bo’lgan kasblarbevosita moddiy ishlab chiqarish jarayonida shug’ullanishga to’g’ri keladi. Masalan,nazoratchilar, sortga ajratuvchilar, pirometristlarana shunday kasbdagi kishilardir.O’zgartiruvchi kasblar (P). Juda ko’p kasblar mehnat predmetlarin io’zgartirish bilanbog’liq bo’ladi. Odamning o’zgartiruvchi faoliyati faqat buyumlargagina qaratilib qolmay,shu bilan birga energiya turlariga, axborotlarga,jarayonlarga, ijtimoiy hayotning tuzilishiga qaratilgan bo’lishi ham mumkin. Mana, bunga faqat birgina misol keltiramiz. Etakchi o’quvchilarni uyushtirdi va ular ko’chat o’tqazishda faol ishtirok etdilar. Mana shu misoldafaqat tabiatning o’zgarganligi to’g’risida gapirish kifoya qilmaydi. Bu yerda eng muhimi bolalarning mehnatga, bir-birlariga bo’lgan munosabatlari o’zgaradi va hokazo. Tadqiqotchilik kasblari (I). Mazkur turkumning nomi izoh berishni talab qiladi. Bunomga qarab, mazkur kasb qidiruv ishlari bilan (masalan, geologik qidiruv ishlari bilan) yokiilmiy tadkiqotlar bilan, albatta, bog’liq kasb bo’lsa kerak, deb oylamaslik kerak. Bu yerda o’zgartiruvchi turkumga yaqin bo’lgan kasblar to’g’risida gap boradi. Mazkur turkumdagikasbda qilinadigan mehnatning maqsadi — qandaydir bir noma`lum narsani, buning ustigako’pincha cheklangan bir vaqt sharoitida qidirishdan iborat bo’ladi.Mehnat vositalariga qarab kasblar bo’limlarga bo’linadi.

1. Qo’l mehnatidan foydalanish bilan bog’liq bo’llgan kasblar (Q) . Mazkur kasbdaishlovchi kishilar qo’l mehnatidan va mexanizatsiyalashtirilgan mehnat qurollaridanfoydalanadilar. Masalan, otvyortka, skalpel (jarrohlik pichog’i), shtixel (yog’ochga yokimetallga oyib gul solish asbobi), reysfeder, tortsovka (boyoqchilar cho’tkasining bir xili),elektr drel, buyoq purkagich, pnevmatik otboyka bolg’asi va hokazolar ana shunday ishquroli hisoblanadi.

2. Qo’lda boshqariladigan mashinalardan foydalanish bilan bog’liq bo’lgan kasblar(M).Boshqacha qilib aytganda, ularni ham mashinada, ham qo’lda ish bajariladigan kasblar deyish mumkin — tokar, frezerchi, kran mashinisti, keng profildagi traktorchi,mashinist,elektrovoz mashinisti va boshqalar ana shunday ham qo’l mehnati, ham mashinadan foydalaniladigan kasblar qatoriga kiradi. Bunday kasblarda ishlaydigan kishilardan faqat texnologik bilimlarga ega bo’lish talab qilinmasdan, shu bilan birga ulardan qo’l mehnati malakasiga ega bo’lish ham talab qilinadi.

3. Avtomatlashtirilgan va avtomatik sistemalardan, apparatlardan foydalanish bilanbog’liq bo’lgan kasblar (A). Avtomatlashtirish darajasiga qarab ishlayotgan kishiningzimmasiga har xil vazifa tushishi mumkin. Bu vazifa umuman agregatni va uning ta`miribilan bog’liq bo’lgan ishlarni boshqarishdan tortib o’sha agregat ishini kuzatib turish va agar zarurat tug’ilsa, kerakli mutaxassisni chaqirishgacha bo’lgan ishlarni o’z ichiga oladi.Mazkur kasb bo’limining vakillari prokat stanining operatori, energosistema dispetcheri,kimyo ishlab chiqarishi apparatchisi, avtomatik liniyalar operatori, po’lat quyuvchi vaboshqalardir.

4. Funktsional vositalar, mehnat qurollari ko’proq talab qilinadigan kasblar (F) . Buyerda odam xulq-atvoridagifunktsional vositalarva uning nutqidagi ana shunday vositalar,ya`ni imo-ishoralar, tovushlar, so’zlar, jumlalarning talaffuz qilinishi, ma`no tashuvchi vaemotsional intonatsiyalar, pauzalar, yuz mimikasi mehnat quroli rolini bajaradi. Bubo’limga: o’qituvchi, tarbiyachi, san`atkor, aktyor, xor yoki orkestr dirijyori singari kasblarkiradi. Mana shu kasblarni egallagan kishilar uchun o’z xotirasida juda ko’p qoidalarni,ma`lumotlarni saqlab qolish qobiliyati, o’z-o’zini nazorat qilish va o’z-o’zini boshqarishqobiliyatixarakterli bo’ladi.Nihoyat, piramidaning oxiridan oldingi qavati — mehnat sharoitlari boyicha kasblar klassifikatsiyasiga to’xtalib o’tamiz. Kasblar to’rtta guruhga bo’linadi:

1. Odatdagi («maishiy») mikroiqlim sharoitidagi mehnat (Mt). Hisobchi, iqtisodchi,chizmachi, o’qituvchiva boshqalarni manashu kasb gruppasiga kiritish mumkin.

2. Harorat, namlik keskin o’zgarib turuvchi ochiq havoda ishlash bilan bog’liq bo’lganmehnat (O) . Quyidagi kasblar bunga misol bo’laoladi: quruvchi, o’t o’chiruvchi,sug’oruvchiva boshqalar.

3. Odatdan tashqari mehnat: yer ostida, suv ostida, balandlikda, havoda, qaynoq sexlarda, sog’liq uchun muqarrar zararli ta`siri bo’lgan sexlarda ishlash (G`). Bunday kasbga misollar: uchuvchi, shaxtyor, g’avvos va hokazo.

4. Odamlarning sog’ligi, hayoti uchun, katta-katta jamoat boyliklari, moddiy ne`matlar uchun oshirilgan ma`naviy mas`uliyat bilan bog’liq bo’lgan mehnat (M) . O’qituvchi,shifokor, militsiya noziri, texnika xavfsizligi muxandisi va boshqa kasblarni mana shu mehnat guruhiga kiritish mumkin.

FOYDALANGAN ADABIYOTLAR:

1. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida” gi Qonuni. «Barkamol avlod –O’zbekiston taraqqiyotining poydevori» - T. “Sharq” NMK. 1998. 15 bet

2. Uzviylashtirilgan Davlat ta`lim standarti va o’quv dasturi Mehnat ta`limi, kasb tanlashga yo’llash, Tasviriy san`at, CHizmachilik, Musiqa madaniyati,Jismoniy tarbiya. (1 - 9sinflar) “Toshkent- 2010” 5- 10 b.

3. Muslimov N.A, SHaripov SH.S. v.b. Mehnat ta`limi, kasb tanlashga yo’llashnio’qitish metodikasi. O’quv qo’llanma. –T.: 2009. 427 b.

4. Davlatov K. Mehnat va kasb ta`limi, tarbiyasi hamda kasb tanlash nazariyasi vametodikasi. – T.: «O’qituvchi», 1992. 319 b.

5. Qo’ysinov O.A., Sattorov.V.N., YAkubova H.S. Mehnatta`limi, kasb tanlashgayo’llashdan amaliy mashg’ulotlarni tashkil etish metodikasi. (Metodik qo’llanma). T.:Nizomiy nomli TDPU, 2011. 79 b.6. Sharipov Sh.S, YAkubova H.S. Mehnat ta`limi, kasb tanlashga yo’llashnio’qitishmetodikasi. Kasb tanlashga yo’llash fanidan labaratoriya mashg’ulotlari. Metodik qo’llanma. T., 2008. 82 b

7. Muslimov N.A., Qo’ysinov O.A. Mehnat ta`limi, kasb tanlashga yo’llasho’qituvchilarini tayyorlashda mustaqil ta`limni tashkil etish. (Metodik qo’llanma). T.:TDPU, 2006. 52 b.

8. Sharipov Sh.S, YAkubova H.S Pedogogik amaliyot jarayonida talabalar kasbiymoslashishining tashkiliy-metodik omillari. Metodik qo’llanma. Toshkent-2007.

9. Arziqulov D.N. Kasbiy kamolotning psixologik o’ziga xos xususiyatlari.Toshkent 2002. - 22 b

10. Aslonov I.N. Bojxona tizimi faoliyati samaradorligini oshirishda kadrlarningshaxsiy psixologiktayyorgarligiomillari –T., 2009.- 25 b

11. Asomova R.Z. Kasb tanlash motivasiyasi va uning dinamikasi. -T., 2002. - 137b.

12. www.ziyonet.uz, www.pedagog.uz