Мен есеп жазуда «Сын т?р?ысынан ойлауды ба?алау» тaпcыpмaсыны? мектептегі т?жірибе кезе?інде орындалуы туралы топты? таныстырылым?а ?атысуымды сын т?р?ысынан ойлауды ?алыптастыру стратегиясын к?рсету ?шін та?дадым. Себебі мен бас?а ?ріптестерімні? осы тапсырманы ?алай ж?зеге асыр?анын, я?ни сын т?р?ысынан ойлау?а ?андай тапсырма бергенін, одан не ?йренгенін, орындау барысында ?андай ?иынды?тар?а жолы??анын ж?не оларды? же?у жолдарын таба алды ма, тапса олар ?андай болды деген сауалдар мені ?ызы?тырды. Б?л тапсырманы тал?ылау барысында идеяны іске асыру ?шін топ ішіндегі ?ріптестерімізді? к?з?арасын, бір – бірімізді? ойымызды біліп, т?жірибемізбен алмаса отырып, пікірлесу ?шін ма?ызды деп санаймын. Б?л таныстырылымды ?алай дайындаймыз, ?андай н?рселерге с?йене отырып, ?ор?аймыз деген с?ра?тар бізді? алдымызда т?рды. Біра? бізді? тренеріміз Бибіг?л С?рсен?ызыны? ?сын?ан критерийлеріні? к?п к?мегі болды. Себебі берілген критерийлері ай?ын ?рі ?олжетімді екеніне к?з жеткізе отырып, ж?мысымызды ?зірлеуге кірістік. Б?л тапсырма с?ра?тарын тал?ылау барысында ?ріптестеріме ?зімні? идеяларымды т?мендегі сілтемелерді негізге ала отырып, жеткізгім келді.
Сын т?р?ысынан ойлау?а ?йрету модулі о?ушыларды? да, м??алімдерді? де сын т?р?ысынан ойлауды дамытуды саналы ж?не оймен ?абылдауын к?здейді [1.46б]. Доктор Кристианна Алгерді? д?рыс ?ойыл?ан с?ра?тар сыныпты? сын т?р?ысынан ойлауын ?алыптастыра алады деген пайымдауына келісемін [2.159б]. Себебі мен ?з т?жірибемде сын т?р?ысынан ойлату?а ?йретуді? бір т?сілі – ауызша алын?ан а?парат туралы сын т?р?ысынан ойлау дегенді с?ра? ?ою ар?ылы ?олдандым. Саба? барысында «Кезбе тілші» ?дісі ж?зінде о?ушыларды? ?андай та?амдарды ?нататыны? немесе ?андай та?амдарды ?натпайтынын ж?не неліктен деген с?ра?тарды ?олдандым. Ма?сатым о?ушыларды сыни т?р?ыдан ойлату ар?ылы а?ылшын тілінде с?йлеу ?абілеттерін дамытып, с?здік ?орларын молайту. Н?тижесінде б?л с?ра?тар?а т?мен де?гейдегі о?ушылар тек ?андай та?амдарды ?нататынын немесе ?натпайтынын айтып шектелді. Оларды? к?тілген н?тижеге жетпегеніні? себебі с?здік ?орыны? азды?ы мен тілдік кедергілер болды. Б?л орайда мен олардан толы? жауаптар алу ?шін олар?а осы та?ырып?а байланысты с?здерді жаттап келуге тапсырма беріп, алда?ы саба?тарымызда ?айтадан б?л с?ра?тар?а оралатынымызды айттым. Бас?а о?ушыларды? басым б?лігі (орта де?гейдегілер) б?л с?ра?тар?а жауап бере алды, ал жо?ары де?гейдегі о?ушыларым с?ра?тар?а жауап бергенде тек бір жауаппен шектелген жо?, керісінше оларды? жауаптары бірнеше с?здерден т?рды. Олар ?нататын, ?натпайтын та?амдарыны? ?рбіреуіне жеке то?талып, себептерін сипаттап берді. Келесі кезе?де мен к?збен к?ретін ай?а?тар негізінде сын т?р?ысынан ойлауды дамыту ?шін саба?ымда «Ми?а шабуыл» ?дісі ар?ылы жа?а саба?ты? та?ырыбын ашу ?шін ?олдандым. М?нда о?ушылар?а интербелсенді та?тадан т?рлі м?лшердегі та?амдарды? суреттерін к?рсетіп, с?ра?тар ?ойдым. ?ада?алау с?ра?ы: «Б?л суреттерден біз нені к?ре аламыз?», проблеманы шешетін с?ра?: «Мен б?л суреттерді сендерге не ?шін к?рсетіп отырмын?», сараптамалы? с?ра?: «Б?л суреттерде та?амдар ?андай м?лшерде к?рсетілген ж?не неліктен?», Ерекшелейтін с?ра?: «Біздерге та?амдарды? м?лшерін не ?шін білуіміз керек?» деген сауалдар ?ойылды. Содан кейін осы суреттерді с?рыптап орналастыру?а тапсырма бердім. Ма?сатым, о?ушыларды? жас ерекшеліктеріне байланысты сыни т?р?ыдан ойлай алатын ?абілеттерін аны?тау. Н?тижесінде олар ?ойыл?ан с?ра?тар?а жауап берді, жо?ары де?гейдегі о?ушылар суреттерде бейнеленген та?амдарды? м?лшерін сипаттайтын белгісіздік есімдіктеріні? ?олданылуына ?арай, я?ни саналатын ж?не саналмайтын зат есімдермен ?андай есімдіктер ?олданылатынын тауып, с?рыптады. Бас?алары оларды тек м?лшеріне ?арай с?рыптады. Мені? т?йгенім о?ушылар сыни т?р?дан ойлана алады, тек біз оларды сын т?р?ысынан ойлату?а к?бірек тапсырмалар беруіміз керек. Сын т?р?ысынан ойлауды дамыту ар?ылы балалар?а негізделген, ?діл сын т?р?ысынан ойлауды ?алай дамыту керектігін к?рсету ?ажет. Олар?а с?ра? ?ою, негіздеу, болжам жасау мен модельдеу да?дыларын жатты?тыру ?ажет. Сын т?р?ысынан ойлау?а о?ыту:
?алай, ?ашан ж?не ?андай негіздеу ?дістерін пайдалану керектігі туралы негізді шешім шы?ару?а ?йрету дегенді білдіреді.
Бенджамин Блумны? жіктеуінде сын т?р?ысынан ойлау «ба?алау» деген атпен ойлауды? алты да?дысыны? е? жо?ар?ысы болып табылады [2.175б]. Осы сілтеме ар?ылы біз о?ушылармыз?а саба? барысында ж?ргізілетін ба?алауды, о?ушыларды? ?зара ба?алауын, я?ни ба?алауды? н?тижелерін негіздеп, айту?а ?йретуге да?дыландыруымыз керек екенін ?ріптестеріме айта кеткенімді ж?н к?рдім. Себебі біз о?ушылар?а бір – бірін ба?ала?анда, ?діл ба?алау?а ?ол жеткізу ?шін сыни к?з?араспен ба?алау керек деген оймен т?жырымдадым.
Ба?дарламаны? жеті модулін ы?палдастыру ма?сатында сын т?р?ысынан ойлау?а ?йрету модулін ?ріптесім Г?лшара диалогтік ??гіме барысында, я?ни сыныпта?ы о?ушыларды? бірлескен с?хбаты ?лкен пайда келтіретіндігін к?рсететін д?лелдер жеткілікті. Олар: о?ушыларды? та?ырып бойынша ?з ойларын білдіруіне м?мкіндік береді; о?ушыларды? бас?а адамдарда т?рлі идеяларды? болатынды?ын т?сінуіне к?мектеседі; о?ушылар?а ?з идеяларын д?лелдеуге к?мектеседі; м??алімдерге о?ушыларды о?ыту барысында оларды? о?ушылары ?андай де?гейде екендігін т?сінуге к?мектеседі деген м??алімдерге арнал?ан н?с?аулы?тан келтірген сілтемені негізге ала отырып, «Серпілген доп» ?дic – т?ciлiн бipiгiп oтыpып о?ушыларды сыни т?р?ыдан oйлaтy?a пaйдaлaн?aн ж?не оны? н?тижесінде о?ушыларды т?гел ?амтып, озы?, ?ш?ыр ойлы о?ушыларды аны?та?анын айтты. Г?лшараны? ocы т?cтa o?yшылap?a б?л тaпcыpманы саба?ты? со?ында, ?тілген та?ырыпты бекіту ма?сатында алып, оны? тиімді бол?анын д?лелдегені ма?ан ?нады ж?не мен оны ?з т?жірибемде ?олданамын деп ?зіме т?ртіп алдым. ?ріптесім Н?рг?л сыни т?р?ыдан ойланатын тапсырмаларды ж?птастарып, беру ар?ылы, ж?птас?ан балаларды? бір – бірімен диалогтік ?арым – ?атынас?а т?сіп, еркін с?йлесе алатынын а??ардым дегенін, ?абілеті ?рт?рлі о?ушыларды топтастыр?ан кезде туындайтын ?иынды?ты же?у жолын іздестіргенін баяндады. O?yшылapды? жac epeкшeлiктepiнe c?йкec o?ытy ж?нe o?y мeн тaлaнтты ж?нe дapынды бaлaлapды o?ытy мoдyлiн ж?зeгe acыpyдa ?piптeciм ол a?ылшын тiлi п?нi бойынша caбa? бapыcындa бip тoптa oтыp?aн дe?гeйлepi ?pт?pлi o?yшылapды? сын т?р?ысынан ойлату?а ?йретуге тaпcыpмaлapды opындayдa ?иынды? тyдыp?aны ж?нiндe aйтты. Осы кедергіні жою ма?сатында ?ріптесім Н?рг?л о?ушыларды? де?гейлеріне ?арай тапсырмаларды саралап бергенін, о?ушыларды? білім алуда осындай т?р?ыда?ы тапсырмаларды? к?рделілігіні? зор ы?пaлы бар екенін айтып ?тті. Б?л ?piптeciмнi? т?жipибeciнeн жac epeкшeлiгiнe бaйлaныcты тaпcыpмaлapды дaйындayдa?ы кeдepгiлep мeндe дe бoл?aн бoлaтын, бipa? Н?рг?лді? coл кeдepгiлepдi жoюдa ж?pгiзгeн ic - ?peкeттepiн ескеру кepeк eкeндiгiн т?ciндiм.
?piптecтepiммeн бірге ocы тaпcыpмaны opындay бapыcындa кeздecкeн ?иынды?тap ж?нiндe пiкip aлмac?aндa б?piмiзгe opтa? кeдepгi – oл o?yшылapды? с?з саптауы ж?йесіз бол?анды?тан, ?з ойларын толы? жеткізе алмауы, ба?алауда берілген ба?аларды негіздеп бере алмауы бoлды. Б?л кедергілерді же?у жолдарын тал?ылау барысында ашы? с?ра?тарды к?п пайдалануды, тапсырмаларды о?ушыларды? жас ерекшеліктеріне ?арай ы??айластырып беруді, оларды ?зара ба?алауда ?діл ба?а беру ?шін ойларын негіздеп с?йлеуді ?йретуді ж?н к?рдік. Д?рыс та?дал?ан с?ра?тар, о?ушыларды? ?ажеттіліктерін ?амтитын тапсырмалар, сын т?р?ысынан ойлатуды дамытуда зор к?мегін тигізеді. Б?л о?ушыларды ?здеріні? о?уларына белсенді ?атысу?а ж?не ?здеріні? білім де?гейіне сыни к?з?араспен ?арау?а ынталандырады. Мен ?р о?ушыны? сыни ойлауы ?рт?рлі болатынын ж?не со?ан ?арай сыни ба?а беру керектігін т?сіндім, ?р о?ушыны? бірлескен топты? ж?мыс кезінде не ?йренгендерін т?сіндіру ?шін д?лелдемелер келтіре білуді ?йрендім. Ocы тaпcыpмaны opындay бapыcындa мeнi? т?йгенім «Сын т?р?ысынан ойлауды ба?алау» м??aлiмні? дe, o?yшыны? да о?у мен о?ытуды дамыту ?шін тиімді ба?алау?а ?ол жеткізуі.
Осы кезе?де мен танымды? ?абілетімді жетілдіре отырып, болаша??а жоспар жасауды ?йрендім ж?не барлы? есептерді жазуда да, Ба?дарламаны? жеті модулін ы?палдастырып, саба? жоспарын ??руда да, о?ушылар?а ?з бетімен проблемаларды шешуде ба?ыт – ба?дар беруде де к?п к?мегі болатынына к?м?нім жо?.
Пайдаланыл?ан ?дебиеттер:
М??алімге арнал?ан н?с?аулы?, Астана 2015 ж. IVбасылым
Мен есеп жазуда «Сын тұрғысынан ойлауды бағалау» тaпcыpмaсының мектептегі тәжірибе кезеңінде орындалуы туралы топтық таныстырылымға қатысуымды сын тұрғысынан ойлауды қалыптастыру стратегиясын көрсету үшін таңдадым. Себебі мен басқа әріптестерімнің осы тапсырманы қалай жүзеге асырғанын, яғни сын тұрғысынан ойлауға қандай тапсырма бергенін, одан не үйренгенін, орындау барысында қандай қиындықтарға жолыққанын және олардың жеңу жолдарын таба алды ма, тапса олар қандай болды деген сауалдар мені қызықтырды. Бұл тапсырманы талқылау барысында идеяны іске асыру үшін топ ішіндегі әріптестеріміздің көзқарасын, бір – біріміздің ойымызды біліп, тәжірибемізбен алмаса отырып, пікірлесу үшін маңызды деп санаймын. Бұл таныстырылымды қалай дайындаймыз, қандай нәрселерге сүйене отырып, қорғаймыз деген сұрақтар біздің алдымызда тұрды. Бірақ біздің тренеріміз Бибігүл Сәрсенқызының ұсынған критерийлерінің көп көмегі болды. Себебі берілген критерийлері айқын әрі қолжетімді екеніне көз жеткізе отырып, жұмысымызды әзірлеуге кірістік. Бұл тапсырма сұрақтарын талқылау барысында әріптестеріме өзімнің идеяларымды төмендегі сілтемелерді негізге ала отырып, жеткізгім келді.
Сын тұрғысынан ойлауға үйрету модулі оқушылардың да, мұғалімдердің де сын тұрғысынан ойлауды дамытуды саналы және оймен қабылдауын көздейді [1.46б]. Доктор Кристианна Алгердің дұрыс қойылған сұрақтар сыныптың сын тұрғысынан ойлауын қалыптастыра алады деген пайымдауына келісемін [2.159б]. Себебі мен өз тәжірибемде сын тұрғысынан ойлатуға үйретудің бір тәсілі – ауызша алынған ақпарат туралы сын тұрғысынан ойлау дегенді сұрақ қою арқылы қолдандым. Сабақ барысында «Кезбе тілші» әдісі жүзінде оқушылардың қандай тағамдарды ұнататының немесе қандай тағамдарды ұнатпайтынын және неліктен деген сұрақтарды қолдандым. Мақсатым оқушыларды сыни тұрғыдан ойлату арқылы ағылшын тілінде сөйлеу қабілеттерін дамытып, сөздік қорларын молайту. Нәтижесінде бұл сұрақтарға төмен деңгейдегі оқушылар тек қандай тағамдарды ұнататынын немесе ұнатпайтынын айтып шектелді. Олардың күтілген нәтижеге жетпегенінің себебі сөздік қорының аздығы мен тілдік кедергілер болды. Бұл орайда мен олардан толық жауаптар алу үшін оларға осы тақырыпқа байланысты сөздерді жаттап келуге тапсырма беріп, алдағы сабақтарымызда қайтадан бұл сұрақтарға оралатынымызды айттым. Басқа оқушылардың басым бөлігі (орта деңгейдегілер) бұл сұрақтарға жауап бере алды, ал жоғары деңгейдегі оқушыларым сұрақтарға жауап бергенде тек бір жауаппен шектелген жоқ, керісінше олардың жауаптары бірнеше сөздерден тұрды. Олар ұнататын, ұнатпайтын тағамдарының әрбіреуіне жеке тоқталып, себептерін сипаттап берді. Келесі кезеңде мен көзбен көретін айғақтар негізінде сын тұрғысынан ойлауды дамыту үшін сабағымда «Миға шабуыл» әдісі арқылы жаңа сабақтың тақырыбын ашу үшін қолдандым. Мұнда оқушыларға интербелсенді тақтадан түрлі мөлшердегі тағамдардың суреттерін көрсетіп, сұрақтар қойдым. Қадағалау сұрағы: «Бұл суреттерден біз нені көре аламыз?», проблеманы шешетін сұрақ: «Мен бұл суреттерді сендерге не үшін көрсетіп отырмын?», сараптамалық сұрақ: «Бұл суреттерде тағамдар қандай мөлшерде көрсетілген және неліктен?», Ерекшелейтін сұрақ: «Біздерге тағамдардың мөлшерін не үшін білуіміз керек?» деген сауалдар қойылды. Содан кейін осы суреттерді сұрыптап орналастыруға тапсырма бердім. Мақсатым, оқушылардың жас ерекшеліктеріне байланысты сыни тұрғыдан ойлай алатын қабілеттерін анықтау. Нәтижесінде олар қойылған сұрақтарға жауап берді, жоғары деңгейдегі оқушылар суреттерде бейнеленген тағамдардың мөлшерін сипаттайтын белгісіздік есімдіктерінің қолданылуына қарай, яғни саналатын және саналмайтын зат есімдермен қандай есімдіктер қолданылатынын тауып, сұрыптады. Басқалары оларды тек мөлшеріне қарай сұрыптады. Менің түйгенім оқушылар сыни тұрғдан ойлана алады, тек біз оларды сын тұрғысынан ойлатуға көбірек тапсырмалар беруіміз керек. Сын тұрғысынан ойлауды дамыту арқылы балаларға негізделген, әділ сын тұрғысынан ойлауды қалай дамыту керектігін көрсету қажет. Оларға сұрақ қою, негіздеу, болжам жасау мен модельдеу дағдыларын жаттықтыру қажет. Сын тұрғысынан ойлауға оқыту:
қалай, қашан және қандай сұрақтарды қою қажет екендігі;
қалай, қашан және қандай негіздеу әдістерін пайдалану керектігі туралы негізді шешім шығаруға үйрету дегенді білдіреді.
Бенджамин Блумның жіктеуінде сын тұрғысынан ойлау «бағалау» деген атпен ойлаудың алты дағдысының ең жоғарғысы болып табылады [2.175б]. Осы сілтеме арқылы біз оқушылармызға сабақ барысында жүргізілетін бағалауды, оқушылардың өзара бағалауын, яғни бағалаудың нәтижелерін негіздеп, айтуға үйретуге дағдыландыруымыз керек екенін әріптестеріме айта кеткенімді жөн көрдім. Себебі біз оқушыларға бір – бірін бағалағанда, әділ бағалауға қол жеткізу үшін сыни көзқараспен бағалау керек деген оймен тұжырымдадым.
Бағдарламаның жеті модулін ықпалдастыру мақсатында сын тұрғысынан ойлауға үйрету модулін әріптесім Гүлшара диалогтік әңгіме барысында, яғни сыныптағы оқушылардың бірлескен сұхбаты үлкен пайда келтіретіндігін көрсететін дәлелдер жеткілікті. Олар: оқушылардың тақырып бойынша өз ойларын білдіруіне мүмкіндік береді; оқушылардың басқа адамдарда түрлі идеялардың болатындығын түсінуіне көмектеседі; оқушыларға өз идеяларын дәлелдеуге көмектеседі; мұғалімдерге оқушыларды оқыту барысында олардың оқушылары қандай деңгейде екендігін түсінуге көмектеседі деген мұғалімдерге арналған нұсқаулықтан келтірген сілтемені негізге ала отырып, «Серпілген доп» әдic – тәciлiн бipiгiп oтыpып оқушыларды сыни тұрғыдан oйлaтyғa пaйдaлaнғaн және оның нәтижесінде оқушыларды түгел қамтып, озық, ұшқыр ойлы оқушыларды анықтағанын айтты. Гүлшараның ocы тұcтa oқyшылapғa бұл тaпcыpманы сабақтың соңында, өтілген тақырыпты бекіту мақсатында алып, оның тиімді болғанын дәлелдегені маған ұнады және мен оны өз тәжірибемде қолданамын деп өзіме түртіп алдым. Әріптесім Нұргүл сыни тұрғыдан ойланатын тапсырмаларды жұптастарып, беру арқылы, жұптасқан балалардың бір – бірімен диалогтік қарым – қатынасқа түсіп, еркін сөйлесе алатынын аңғардым дегенін, қабілеті әртүрлі оқушыларды топтастырған кезде туындайтын қиындықты жеңу жолын іздестіргенін баяндады. Oқyшылapдың жac epeкшeлiктepiнe cәйкec oқытy жәнe oқy мeн тaлaнтты жәнe дapынды бaлaлapды oқытy мoдyлiн жүзeгe acыpyдa әpiптeciм ол aғылшын тiлi пәнi бойынша caбaқ бapыcындa бip тoптa oтыpғaн дeңгeйлepi әpтүpлi oқyшылapдың сын тұрғысынан ойлатуға үйретуге тaпcыpмaлapды opындayдa қиындық тyдыpғaны жөнiндe aйтты. Осы кедергіні жою мақсатында әріптесім Нұргүл оқушылардың деңгейлеріне қарай тапсырмаларды саралап бергенін, оқушылардың білім алуда осындай тұрғыдағы тапсырмалардың күрделілігінің зор ықпaлы бар екенін айтып өтті. Бұл әpiптeciмнiң тәжipибeciнeн жac epeкшeлiгiнe бaйлaныcты тaпcыpмaлapды дaйындayдaғы кeдepгiлep мeндe дe бoлғaн бoлaтын, бipaқ Нұргүлдің coл кeдepгiлepдi жoюдa жүpгiзгeн ic - әpeкeттepiн ескеру кepeк eкeндiгiн түciндiм.
Әpiптecтepiммeн бірге ocы тaпcыpмaны opындay бapыcындa кeздecкeн қиындықтap жөнiндe пiкip aлмacқaндa бәpiмiзгe opтaқ кeдepгi – oл oқyшылapдың сөз саптауы жүйесіз болғандықтан, өз ойларын толық жеткізе алмауы, бағалауда берілген бағаларды негіздеп бере алмауы бoлды. Бұл кедергілерді жеңу жолдарын талқылау барысында ашық сұрақтарды көп пайдалануды, тапсырмаларды оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай ыңғайластырып беруді, оларды өзара бағалауда әділ баға беру үшін ойларын негіздеп сөйлеуді үйретуді жөн көрдік. Дұрыс таңдалған сұрақтар, оқушылардың қажеттіліктерін қамтитын тапсырмалар, сын тұрғысынан ойлатуды дамытуда зор көмегін тигізеді. Бұл оқушыларды өздерінің оқуларына белсенді қатысуға және өздерінің білім деңгейіне сыни көзқараспен қарауға ынталандырады. Мен әр оқушының сыни ойлауы әртүрлі болатынын және соған қарай сыни баға беру керектігін түсіндім, әр оқушының бірлескен топтық жұмыс кезінде не үйренгендерін түсіндіру үшін дәлелдемелер келтіре білуді үйрендім. Ocы тaпcыpмaны opындay бapыcындa мeнiң түйгенім «Сын тұрғысынан ойлауды бағалау» мұғaлiмнің дe, oқyшының да оқу мен оқытуды дамыту үшін тиімді бағалауға қол жеткізуі.
Осы кезеңде мен танымдық қабілетімді жетілдіре отырып, болашаққа жоспар жасауды үйрендім және барлық есептерді жазуда да, Бағдарламаның жеті модулін ықпалдастырып, сабақ жоспарын құруда да, оқушыларға өз бетімен проблемаларды шешуде бағыт – бағдар беруде де көп көмегі болатынына күмәнім жоқ.
Пайдаланылған әдебиеттер:
Мұғалімге арналған нұсқаулық, Астана 2015 ж. IVбасылым
Үлестірмелі материалдар ІІІ апта V күн.
Мектептегі тәжірибе кезеңінде орындауға арналған тапсырмалар.