Касб-хунар мактабларининг таълим жараенида метод ва усуллардан фойдаланиш

Buxoro shahar kasb-hunar maktabining

rus tili fani o’qituvchilari

Xolmurodova Nafosat Bozor qizi

Namozova Nazora Turayevna

Kasb –hunar maktablarining ta’lim jarayonida yangi metod va usullardan foydalanish

Hozirgi kunda ta’lim jarayonida interfaol uslublar (innovatsion pedagogik va axborot texnologiyalari)dan foydalanib, ta’limning samaradorligini ko‘tarishga bo‘lgan qiziqish. e’tibor kundan-kunga kuchayib bormoqda. Zamonaviy texnologiyalar qo‘llanilgan mashg’ulotlar o‘quvchilar egallayotgan bilimlarni o‘zlari qidirib topishlariga, mustaqil o‘rganib, tahlil qilishlariga, hatto xulosalarni ham o‘zlari keltirib chiqarishlariga qaratilgan. O‘qituvchi bu jarayonda shaxs va jamoaning rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi, shu bilan bir qatorda, boshqaruvchilik, yo‘naltiruvchilik vazifasini bajaradi. Bunday o‘quv jarayonida o‘quvchi asosiy figuraga aylanadi.

Pedagog - olimlarning yillar davomida ta’lim tizimida “Nega o‘qitamiz? Nimani o‘qitamiz? Qanday o‘qitamiz?” degan savollariga javob izlash bilan bir qatorda qanday qilib samarali va natijali o‘qitish mumkin? - degan savoliga ham javob qidirdilar.

Bu esa, olim va amaliyotchilarni o‘quv jarayoninitexnologiyalashtirishga, ya’ni o‘qitishni ishlab-chiqarishga oid aniq kafolatlangan natija beradigan texnologik jarayonga aylantirishga urinib ko‘rish mumkin, degan fikrga olib keldi. Bunday fikrning tug‘ilishipedagogika fanida yangi pedagogik texnologiya yo‘nalishini yuzaga keltirdi.

Ta’limning bugungi vazifasi o‘quvchilarni kun sayin ortib borayotgan axborot — ta’lim muhiti sharoitida mustaqil faoliyat ko‘rsata olish, turli sohalarda zamonaviy axborot texnologiyalarini samarali qo‘llash va axborot oqimidan oqilona foydalanishga o‘rgatishdan iborat. So’nggi yillarda ta’lim tizimiga shiddat bilan kirib kelayotgan yangi pedagogik texnalogiyalar, innovatsiyalar, yangi-yangi pedagogik-psixologik tushunchalar, interfaol metodlarni ta’lim beruvchi tomonidan o’zlashtirilib va qo’llanib borilishi ta’lim mazmunini tubdan o’zgartirib yubordi desak mubolag’a bo’lmaydi.

Hozirgi kunda barcha soha-yu fanlar jadal rivojlanib borayotgan bir paytda ona tili fani samarali o‘qitilyaptimi? Bugungi kunda barcha o‘qituvchilar dars mashg‘ulotini to‘g‘ri tashkil qila oladimi? Dars mashg‘ulotining samaradorligi qanday omillarga bog‘liq? Bu kabi savollarga hozircha ijobiy javob bera olmasligimiz, achinarli holdir. O’quvchilar o’rtasida ona tili fanidan o’tkazilgan test natijalari quvonarli holatda emas. Ayniqsa, ulardan talab qilingan ijodiy ishlar (ijodiy bayon va insholar) nisbatan yaxshi ko’rsatkichga ega emas. Biz bu kabi muammolarni hal qilish uchun nimalarga e’tibor qaratishimiz kerak?

Zamonaviy o’qituvchi dars jarayonida “aktyor” emas “rejissyor” bo’lishi kerak. U o’z o’quvchilarini fanga ijodkorlik bilan qarashlarini tashkil etish, ularda izlanuvchanlik xususiyatlarini shakllantirish, shuningdek yangi pedagogik texnalogiyalardan foydalangan holda darsni tashkil etishi kerak. Buning uchun esa o’qituvchi yangi ta’lim usullari va me’todlarini bilishi,dars jarayonida ulardan samarali foydalanishi maqsadga muvofiq.

Interfaol metodlar bizga nima uchun kerak?

Interfaol metodlar ortiqcha ruhiy va jismoniy kuch sarflamay, qisqa vaqt ichida yuksak natijalarga erishish maqsadini nazarda tutadi. Interfaol metod- ta’lim oluvchilarni faollashtiruvchi va mustaqil fikrlashga undovchi, ta’lim jarayonining markazida ta’lim oluvchi bo’lgan metod. Interfaol metod va usullar: “Keys-stadi”, “Blist-so’rov”, “Modellashtirish”, “Sinkveyn”, “BBB”, “Venn diagrammasi”, “T jadvali”, “Klaster”, “Balik skaleti”, “Aqliy hujum”, “Zinama- zina”, “Muzyorar” va hakozo.

Tadqiqotchilik kasblari (I). Mazkur turkumning nomi izoh berishni talab qiladi. Bu nomga qarab, mazkur kasb qidiruv ishlari bilan (masalan, geologik qidiruv ishlari bilan) yokiilmiy tadkiqotlar bilan, albatta, bog’liq kasb bo’lsa kerak, deb oylamaslik kerak. Bu yerda o’zgartiruvchi turkumga yaqin bo’lgan kasblarbevosita moddiy ishlab chiqarish jarayonida shug’ullanishga to’g’ri keladi. Masalan,nazoratchilar, sortga ajratuvchilar, pirometristlarana shunday kasbdagi kishilardir.O’zgartiruvchi kasblar (P). Juda ko’p kasblar mehnat predmetlarin io’zgartirish bilanbog’liq bo’ladi. Odamning o’zgartiruvchi faoliyati faqat buyumlargagina qaratilib qolmay,shu bilan birga energiya turlariga, axborotlarga,jarayonlarga, ijtimoiy hayotning tuzilishiga qaratilgan bo’lishi ham mumkin. Mana, bunga faqat birgina misol keltiramiz. Etakchi o’quvchilarni uyushtirdi va ular ko’chat o’tqazishda faol ishtirok etdilar. Mana shu misoldafaqat tabiatning o’zgarganligi to’g’risida gapirish kifoya qilmaydi. Bu yerda eng muhimi bolalarning mehnatga, bir-birlariga bo’lgan munosabatlari o’zgaradi va hokazo. Tadqiqotchilik kasblari (I). Mazkur turkumning nomi izoh berishni talab qiladi. Bunomga qarab, mazkur kasb qidiruv ishlari bilan (masalan, geologik qidiruv ishlari bilan) yokiilmiy tadkiqotlar bilan, albatta, bog’liq kasb bo’lsa kerak, deb oylamaslik kerak. Bu yerda o’zgartiruvchi turkumga yaqin bo’lgan kasblar to’g’risida gap boradi. Mazkur turkumdagikasbda qilinadigan mehnatning maqsadi — qandaydir bir noma`lum narsani, buning ustigako’pincha cheklangan bir vaqt sharoitida qidirishdan iborat bo’ladi.Mehnat vositalariga qarab kasblar bo’limlarga bo’linadi.1. Qo’l mehnatidan foydalanish bilan bog’liq bo’llgan kasblar (Q) . Mazkur kasbdaishlovchi kishilar qo’l mehnatidan va mexanizatsiyalashtirilgan mehnat qurollaridanfoydalanadilar. Masalan, otvyortka, skalpel (jarrohlik pichog’i), shtixel (yog’ochga yokimetallga oyib gul solish asbobi), reysfeder, tortsovka (boyoqchilar cho’tkasining bir xili),elektr drel, buyoq purkagich, pnevmatik otboyka bolg’asi va hokazolar ana shunday ishquroli hisoblanadi.

2. Qo’lda boshqariladigan mashinalardan foydalanish bilan bog’liq bo’lgan kasblar(M).Boshqacha qilib aytganda, ularni ham mashinada, ham qo’lda ish bajariladigan kasblar deyish mumkin — tokar, frezerchi, kran mashinisti, keng profildagi traktorchi,mashinist,elektrovoz mashinisti va boshqalar ana shunday ham qo’l mehnati, ham mashinadan foydalaniladigan kasblar qatoriga kiradi. Bunday kasblarda ishlaydigan kishilardan faqat texnologik bilimlarga ega bo’lish talab qilinmasdan, shu bilan birga ulardan qo’l mehnati malakasiga ega bo’lish ham talab qilinadi.3. Avtomatlashtirilgan va avtomatik sistemalardan, apparatlardan foydalanish bilanbog’liq bo’lgan kasblar (A). Avtomatlashtirish darajasiga qarab ishlayotgan kishiningzimmasiga har xil vazifa tushishi mumkin. Bu vazifa umuman agregatni va uning ta`miribilan bog’liq bo’lgan ishlarni boshqarishdan tortib o’sha agregat ishini kuzatib turish va agar zarurat tug’ilsa, kerakli mutaxassisni chaqirishgacha bo’lgan ishlarni o’z ichiga oladi.Mazkur kasb bo’limining vakillari prokat stanining operatori, energosistema dispetcheri,kimyo ishlab chiqarishi apparatchisi, avtomatik liniyalar operatori, po’lat quyuvchi vaboshqalardir.4. Funktsional vositalar, mehnat qurollari ko’proq talab qilinadigan kasblar (F) . Buyerda odam xulq-atvoridagifunktsional vositalarva uning nutqidagi ana shunday vositalar,ya`ni imo-ishoralar, tovushlar, so’zlar, jumlalarning talaffuz qilinishi, ma`no tashuvchi vaemotsional intonatsiyalar, pauzalar, yuz mimikasi mehnat quroli rolini bajaradi. Bubo’limga: o’qituvchi, tarbiyachi, san`atkor, aktyor, xor yoki orkestr dirijyori singari kasblarkiradi. Mana shu kasblarni egallagan kishilar uchun o’z xotirasida juda ko’p qoidalarni,ma`lumotlarni saqlab qolish qobiliyati, o’z-o’zini nazorat qilish va o’z-o’zini boshqarishqobiliyatixarakterli bo’ladi.Nihoyat, piramidaning oxiridan oldingi qavati — mehnat sharoitlari boyicha kasblar klassifikatsiyasiga to’xtalib o’tamiz. Kasblar to’rtta guruhga bo’linadi:1. Odatdagi («maishiy») mikroiqlim sharoitidagi mehnat (Mt). Hisobchi, iqtisodchi,chizmachi, o’qituvchiva boshqalarni manashu kasb gruppasiga kiritish mumkin.2. Harorat, namlik keskin o’zgarib turuvchi ochiq havoda ishlash bilan bog’liq bo’lganmehnat (O) . Quyidagi kasblar bunga misol bo’laoladi: quruvchi, o’t o’chiruvchi,sug’oruvchiva boshqalar.

3. Odatdan tashqari mehnat: yer ostida, suv ostida, balandlikda, havoda, qaynoq sexlarda, sog’liq uchun muqarrar zararli ta`siri bo’lgan sexlarda ishlash (G`). Bunday kasbga misollar: uchuvchi, shaxtyor, g’avvos va hokazo.

4. Odamlarning sog’ligi, hayoti uchun, katta-katta jamoat boyliklari, moddiy ne`matlar uchun oshirilgan ma`naviy mas`uliyat bilan bog’liq bo’lgan mehnat (M) . O’qituvchi,shifokor, militsiya noziri, texnika xavfsizligi muxandisi va boshqa kasblarni mana shu mehnat guruhiga kiritish mumkin.

FOYDALANGAN ADABIYOTLAR:

1. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida” gi Qonuni. «Barkamol avlod –O’zbekiston taraqqiyotining poydevori» - T. “Sharq” NMK. 1998. 15 bet

2. Uzviylashtirilgan Davlat ta`lim standarti va o’quv dasturi Mehnat ta`limi, kasb tanlashga yo’llash, Tasviriy san`at, CHizmachilik, Musiqa madaniyati,Jismoniy tarbiya. (1 - 9sinflar) “Toshkent- 2010” 5- 10 b

.3. Muslimov N.A, SHaripov SH.S. v.b. Mehnat ta`limi, kasb tanlashga yo’llashnio’qitish metodikasi. O’quv qo’llanma. –T.: 2009. 427 b

.4. Davlatov K. Mehnat va kasb ta`limi, tarbiyasi hamda kasb tanlash nazariyasi vametodikasi. – T.: «O’qituvchi», 1992. 319 b.

5. Qo’ysinov O.A., Sattorov.V.N., YAkubova H.S. Mehnatta`limi, kasb tanlashgayo’llashdan amaliy mashg’ulotlarni tashkil etish metodikasi. (Metodik qo’llanma). T.:Nizomiy nomli TDPU, 2011. 79 b.

6. Sharipov Sh.S, YAkubova H.S. Mehnat ta`limi, kasb tanlashga yo’llashnio’qitishmetodikasi. Kasb tanlashga yo’llash fanidan labaratoriya mashg’ulotlari. Metodik qo’llanma. T., 2008. 82 b

7. Muslimov N.A., Qo’ysinov O.A. Mehnat ta`limi, kasb tanlashga yo’llasho’qituvchilarini tayyorlashda mustaqil ta`limni tashkil etish. (Metodik qo’llanma). T.:TDPU, 2006. 52 b

.8. Sharipov Sh.S, YAkubova H.S Pedogogik amaliyot jarayonida talabalar kasbiymoslashishining tashkiliy-metodik omillari. Metodik qo’llanma. Toshkent-2007

.9. Arziqulov D.N. Kasbiy kamolotning psixologik o’ziga xos xususiyatlari.Toshkent 2002. - 22 b

10. Aslonov I.N. Bojxona tizimi faoliyati samaradorligini oshirishda kadrlarningshaxsiy psixologiktayyorgarligiomillari –T., 2009.- 25 b

11. Asomova R.Z. Kasb tanlash motivasiyasi va uning dinamikasi. -T., 2002. - 137b.

12. www.ziyonet.uz, www.pedagog.uz