М.М.Стрекаловскай аатынан Өнөр орто оскуолата
Уус-Алдан улууһа
«Бэриэт Бэргэн» олоҥхоҕо дьүһүннүүр даҕааһын ааты суолтатынан наардааһын
ҮЛЭНИ ТОЛОРДО:
Черноградская Моника, 6 кылаас үөрэнээччитэ
ҮЛЭНИ САЛАЙДА:
Громова А.Н., саха тылын
уонна литературатын учуутала
Өнөр, 2022 с
Үлэ тутула
КИИРИИТЭ
I баһа «БЭРИЭТ БЭРГЭН» ОЛОҤХО
«Бэриэт Бэргэн» олоҥхо
С.Н.Ушницкай – Куһуок Сэмэн туһунан
II баһа ОЛОҤХОҔО ДЬҮҺҮННҮҮР ДАҔААҺЫННАР
Дьүһүннүүр даҕааһын ааттар
«Бэриэт Бэргэн» олоҥхоҕо дьүһүннүүр
ТҮМҮК
ТУҺАНЫЛЛЫБЫТ ЛИТЭРЭТИИРЭ
КИИРИИ
Үлэ тиэмэтэ: «Бэриэт Бэргэн» олоҥхоҕо дьүһүннүүр даҕааһын ааты суолтатынан наардааһын
Үлэ сыала: «Бэриэт Бэргэн» олоҥхоттон дьүһүннүүр даҕааһыннары булуу, билии, чопчулааһын, суолтатынан наардааһын
Үлэ сыалын ситиһэргэ маннык соруктар тураллар:
1. Даҕааһын аат туһунан учуонайдар үлэлэрин ааҕыы, туһааннаах кэрчиктэри бэлиэтэнии;
2. «Бэриэт Бэргэн» олоҥхоттон үлэ тиэмэтигэр сөп түбэһэр холобурдары булуу;
3. Муспут матырыйаалы наардаан, түөрүйэҕэ олоҕуран ыпсаран суруйуу;
4. Дьүһүннүүр даҕааһын ааттар тустарынан сүрүн түмүгү таһаарыы.
Үлэ тоҕоостооҕо: Олоҥхо тылын баайын үйэттэн-үйэлэр тухары, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ тиэрдэн иһии билиҥҥи кэм тирээн турар кыһалҕата буолар.
Үлэм түөрүйэтин төрүтэ: Саха тылын үөрэхтээхтэрэ Винокуров И.П., Филиппов Г.Г., маны таһынан олоҥхону, кыраайы чинчийээччилэр А.Н.Данилова, Г.В.Попов, С.Д.Мухоплева үлэлэрэ тирэх буоллулар.
Чинчийии барыма: “Бэриэт Бэргэн”олоҥхо.
Чинчийии барамайа: Дьүһүннүүр даҕааһын ааттар
Чинчийии ньымата:Чинчийэр үлэбэр эридьиэстиир ньыманы, тэҥнээн ырытыы ньыматын туһанным.
Көдьүүһэ: Бу чинчийии матырыйаалын айымньылаахтык туһанан, оҕолор олоҥхоҕо интэриэстэрэ үрдүөҕэ, ону таһынан саха тылын баайын үөрэтэллэригэр көмө буолуон сөп. Бу үлэ учууталларга уонна үөрэнээччилэргэ туһуланар.
I БАһА
«БЭРИЭТ БЭРГЭН» ОЛОҤХО
Бэриэт Бэргэн олоҥхо
Норуот тылынан уус-уран айымньыларыттан баай ис хоһоонноох, ойуулааһынынан, толоруллуутунан, кээмэйинэн тэҥэ суох улахан, эгэлгэ сиэдэрэй олоҥхо буолар. Норуот бу сүдү баайын үйэттэн-үйэлэр тухары, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ тиэрдэн иһии билиҥҥи кэм тирээн турар кыһалҕата буолар.
Бэриэт Бэргэн олоҥхону Уус – Алдан олоҥхото диэн ааттыыр толору бырааптаахпыт. Ол курдук, Дүпсүн киһитэ, саха бастакы үөрэхтээхтэриттэн биирдэстэрэ, сырдыгы тарҕатааччы В.В.Никифоров – Күлүмнүүр, көҕүлээһининэн 1906 сыллаахха тохсунньу 3 күнүгэр бирикээсчиктэр дьиэлэригэр П.А. Охлопков-Наара Суох (Суотту) «Бэрт киһи Бэриэт Бэргэн» олоҥхотунан 3 оонньуулаах сахалыы бастакы испэктээх көрөөччү дьүүлүгэр тахсыбыта. Олоҥхоҕо оруоллары оччотооҕу саха интеллигенцията толорбута биллэр. Онон бу олоҥхо саха драматическай театрын төрүттэнэригэр олук буолбута. Бу олоҥхо саха норуотун олоҕун быдан дьыллар арҕастарыттан ыла дириҥник уобарастаан көрдөрөр айымньы буоларын тыла – өһө кэрэһэлиир. Билигин туттуллубат тыллар үгүстэр. Маны тэҥэ олонхоҕо Саха сиригэр суох үүнээйилэр, кыыллар, көтөрдөр, балыктар ааттарын көрсөҕүн. Билигин биллэринэн, олоҥхо биэс барыйаана сурукка киирбит. Норуот геройа Манчаары Баһылай эмиэ толороро диэн ахтыллар. Олоҥхо тыла баайынан, хомоҕойунан тэҥнээҕэ суох айымньы. Ол туһунан тыл үөрэхтээхтэрэ — Н.В.Емельянов, И.В.Пухов, Г.У.Эргис, В.В.Илларионов элбэхтэ этэн тураллар. Н.В.Емельянов ааҕыытынан, олоҥхо 2400 хоһоон строката кээмэйдээх. Онон кыра олоҥхолорго киириэн сөп диэбит.
2016 сыллаахха гуманитарнай чинчийиилэр институттара « Бэриэт Бэргэн» олоҥхону бэчээттэтэн таһаарда. Киирии тылга суруллубутунан, олоҥхону Нам киһитэ А.С.Попов – Муотаан Уус – Алдан олоҥхоһута С.Н.Ушницкай тылыттан суруйбута ыйыллыбыт.
С.Н.Ушницкай – Куһуок Сэмэн туһунан
Сурукка киирбитинэн, Уус – Алдан 99 олоҥхоһуттаах. Олортон биирдэрэ – Ушницкай Семен Николаевич (Хоһуок Сэмэн). Кини 1899 сыллаахха Өнөр нэһилиэгин Тандалгы алааһыгар төрөөбүт. Биһиги нэһилиэкпитигэр олорор биллиилээх поэт Н.Н.Литвинцев куоракка үөрэххэ киирэн баран биир дойдулаахтарыгар Куһуоктарга олорбут, оҕонньору кытта элбэхтик кэпсэппит. Кини ахтарынан, Сэмэн эдэр сылдьан Нам Арбыныгар көспүт, онтон Дьокуускай куоракка киирэн олохсуйбут. Саха театрыгар араас ис-тас үлэҕэ сылдьыбыт. Театрга куораттар да, тыаттан да киирбиттэр бары сылдбаллар эбит. Ол кэмҥэ П.А.Ойуунускай «Мааныга туттар үрүҥ куһуоктаахпын» дии – дии Сэмэни киллэрэн ыллатара үһү Сэмэн синньигэс соҕус куоластаах эбит, ол иһин «эн дьахтар ырыатын ыллыахтааххын» диир эбит. Онон Сэмэн оннук түмсүүлэргэ дьахтар бухатыыр ырыатын толорор буолбут. П.Ойуунускай «Үрүҥ куһуок» диэн аат иҥэрэн, билигин дьоҥҥо ити аатынан биллэр диэн ахтар Литвинцев Н.Н..
Кэргэнэ Елена Филипповна Тарскаяны кытта биир кыыс уонна түөрт уол оҕону төрөтөн, үлэһит дьон оҥорбуттар. Кинилэр бары ыал буолбуттар, оҕолоро-сиэннэрэ билигин элбэхтэр. Улахан уоллара Бүөтүр Кэбээйигэ почта начальнигынан, Ганя Саха телевидениетыгар операторынан, Сеня тутууга, Аччыгый Биэккэ Мирнэй куоракка телевидениеҕа эмиэ операторынан үлэлээбиттэр. Ольга диэн кыыстара эдэр сааһыгар ыалдьан өлбүт, кини оҕолоро билигин Уһун – Күөлгэ олороллор. Аччыгый Биэккэнэн ааттанар Петр Семенович Ушницкай – ССРС журналистарын союһун чилиэнэ, Е.Порядин аатынан бириэмийэ лауреата буолбута, хас да фотоальбом-кинигэни таһаартарбыта.
II БАҺА
ОЛОҤХОҔО ДЬҮҺҮННҮҮР ДАҔААҺЫННАР
2.1. Дьүһүннүүр даҕааһын ааттар
Даҕааһын аат суолтата. Предмет эбэтэр көстүү бэлиэтин көрдөрөр тылы даҕааһын аат дэнэр. Ханнык? Кимнээх-туохтаах? Xahааҥҥы? Ханнааҕы? Хайа? диэн ыйытыыга хоруйдуур.
Предмет бэлиэтэ араас буолуон сөп: хаачыстыбата, быһыыта-таһаата, өҥө, кээмэйэ, о.д.а. Холобур: кэрэ, итии, чэбдик, көнө, сонос, маадъаҕар, кытаанах, үрүҥ, саһархай, сандаархай, маҥаас, тураҕас, киэҥ, кыра, дириҥ уо.д.а. Араас бэлиэни ааттааһын даҕааһын аат caҥa чааһын быһыытынан бастакы уратыта буолар.
Даҕааһын ааты суолтатынан нуучча тылыгар майгыннатан, кэнники кэмҥэ икки аҥы бөлөхтүүр буоллулар: хаачыстыба даҕааһын уонна сыһыат да- ҕааһын.
Хаачыстыба даҕааһыны биһиги дьүһүннүүр даҕааһын быһыытынан көрөбүт, кини предмет тус ураты айылгытын бэлиэтиир, холобур: кыһыл былаах, төгүрүк остуол, чэгиэн оҕо, ньулуун суорат, бөдөҥ собо, сөрүүн тыал, эйэҕэс кыыс, сынтаҕар мурун, лыҥкынас куолас.
Сыһыан даҕааһын предмет тулалыыр эйгэҕэ, кэмҥэ, атын предмеккэ сыһыанынан бэлиэтин көрдөрөр: үрэхтээҕи от, олохтоох салалта, үрдүкү, суут, былыргы кэпсээн, сыллааҕы былаан, саалаах киһи, кыһалҕалаах олох.
Даҕааһын аат санааны ситэрэн-хоторон, хоһуйан этэргэ көмөлөөх. Ол иһин тылынан уус-уран айыыга олус биһирэнэр.
Норуот үйэлэргэ муспут тылынан айымньытыгар дьүһүннүүр тылы туттуу олус элбэх.
Саха литературатын төрүттээччи А,Е.Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй дьүһүннуур тыллары хартыына диэн ааттыыра: «Якутский язык представляет вверх совершенства в отношении описательности внешних форм предмета или лица (формы, фигуры, вида, движения и.т.д). Для обрисовки внешности любого предмета или животного якут употребляет очень меткое слово, которое нельзя перевести ни на какой язык... Каждое слово рисует сразу несколько признаков предмета, выражая в то же время и движения объекта разговора». Онон саха тыла ойуулуур-дьүһүннүүр тылынан ураты баай диэн сыаналыахха сөп. (А.Е.К, Научные труды. — Якутск, 1979. — С. 385.).
2.2. «Бэриэт Бэргэн» олоҥхоҕо дьүһүннүүр даҕааһын ааты суолтатынан наардааһын
«Бэриэт Бэргэн» олоҥхоҕо дьүһүннүүр тыл балай эмэ үгүстүк туттуллубут. Ол курдук, олоҥхо саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри барыта 48 дьүһүннүүр даҕааһын аат булулунна.
Киһи сирэйин -хараҕын, быһыытын-таһаатын, дьүһүнүн- бодотун бэлиэтиир даҕааһыннар
Предмет, көстүү өҥүн- дьүһүнүн бэлиэтиир даҕааһыннар
Ынах-сылгы, кыыл-сүөл өҥүн- дьүһүнүн бэлиэтиир даҕааһыннар
Киһи дьүһүнүн-бодотун бэлиэтиир тыллары уорганынан араартыахха сөп:
— Бас: сирэй, харах, уос, тиис, кулгаах;
— Моой: түөс, сарын, таһаа;
— Көҕүс;
— Куҥ, былчыҥ, уҥуох;
Предмет, көстүү өҥүн-дьүһүнүн,хаачыстыбатын бэлиэтиир 5 даҕааһын аат баар:
«эбир-чуоҕур киэҥ- дьаарбаҥ куорат»
«бастыҥата балай маҥаас, ньуурун сорҕото туос кубаҕай»
«ойуулаах уорҕалыахпыт, саадьаҕай самыылыахпыт»
«кылбаҕар халлааннаах»
Сылгы-ынах, кыыл-сүөл дьүһүнүн, ураты бэлиэтии көрдөрөр 4 дьүһүннүүр даҕааһын баар:
«хоноҕор муостаах»
«кугас аттаах»
«кулугур маҥан атыырдаах»
«Чучугур чуоҕур атын»
Дьүһүннүүр даҕааһын ордук киһи-сүөһү, кыыл-көтөр дьүһүнүн-бодотун, быһыытын-таһаатын, ону сэргэ предмет бэлиэтин ойуулаан көрдөрөргө туттуллар эбит. Аҕыйах холобурунан көрдөрөр буоллахха маннык:
Киһи (айыы дьахтарын) хараҕын быһыыта кубулуйбат эпитетинэн ойууланара 4 сиргэ хатыланар: Онуоха Дьалыстай Куо Бэриэт Бэргэн диэки алаҕар хараҕын биирдэ чыпчылыс гыннарда. ( КЯРС: большие и ласковые глаза, Л.Н.Х: смотреть грозно, ясными глазами).
Бухатыыр киһи моонньун оҥоһуута 7 сиргэ куллугур эбэтэр кулугур диэн даҕааһынынан этиллэр: Түөрт былас куллугур моойдоох (КЯРС: куллугураа: 1) издавать глухие гортанные звуки; 2) разлогольствовать глухим голосом). (JI.H.X : (тыаһы үтүктэр тыл) кулугурaa — звучно глотать, говорить глухим сдавленным голосом). Тыаһы үтүктэр тыл бөлөҕөр киирбититтэн быһа холуйдахха, киһи тугу эмэ ыйыстарыгар, моонньо иннин диэки сыҕарыйан, yhyyp быһыыта этиллэр. Онон куллугур — уһун моой диэн суолтаны бэлиэтиир.
Киһи, көтөр көхсө 13 сиргэ 3 араас суолталаах даҕааһынынан бэлиэтэнэр: Күнү күөнтүүр күлтэгир көҕүстээх күтүр улахан (КЯРС: сильно вздутый, вспученный). Күн диэки көрдөххө күнү күөнтүүр көппөҕөр көҕүстээх. Yc сиринэн бүгүлү бөкчөгөр эмээхсин ( КЯРС: горбатый).
Сылгы— сүөһү дьүһүнүн култугур маҥан диэн даҕааһынынан 1 сиргэ быһаарар : Кунаах маҥан оҕустаах, култугур маҥан атыырдаах (КЯРС: култугур — укороченный, обрезанный) аттаммыт диэн суолтаҕа туттуллубут курдук.
Онон Семен Николаевич Ушницкай – Куһуок Сэмэн «Бэриэт Бэргэн» олоҥхотугар туттуллубут дьүһүннүүр даҕааһын ааттары лексическэй суолтатынан көрөн үс бөлөххө араарыахха сөп.
Киһи сирэйин-хараҕын, быһыытын-таһаатын, дьүһүнүн- бодотун бэлиэтиир даҕааһыннар.
Предмет, көстүү өҥүн- дьүһүнүн бэлиэтиир даҕааһыннар.
Ынах-сылгы, кыыл-сүөл өҥүн- дьүһүнүн бэлиэтиир даҕааһыннар.
Киһи дьүһүнүн-бодотун бэлиэтиир тыллары уорганынан араартыахха сөп:
— Бас: сирэй, харах, уос, тиис, кулгаах;
— Моой: түөс, сарын, таһаа;
— Көҕүс;
— Куҥ, былчыҥ, уҥуох;
А) — Киһи сирэйэ: толонноох сырайдаах ( СТБКТ : толон — 1) аат. Халлаантан түһэр бөдөҥ муус тобурах. 2) аат. Туох эмэ сырдыга, сардаҥата. Холобур: Кэлтэгэй ый толонугар ...
Манна: айыы бухатыырын сырдык сирэйэ диэн суолтаҕа туттуллубут; «туналҕаннаах ньуура суһуктуйда» ( КЯРС: поэт, фолькл. Туналҕаннаах— ясный, светлый; туналҕаннаах ньуурдаах ясноликая ( эпитет красавицы в олонхо); туналы — туналы маҥан — ярко белый, ослепительно белый; туналый— быть блестяще белым). Манна: айыы кыыһын кэрэ мөссүөнэ ыраас, сырдык, маҥан диэн суолталаах даҕааһын аатынан быһаарыллыбыт.
Киһи хараҕа: икки алаҕар хараҕыттан ( КЯРС: алаҕар— большие) киэҥ, сырдык xapaҕa диэн суолтаҕа этиллэр; көрөр хараҕа кыччаҕар буолуоҕар диэри (КЯРС: кыччай — скосить глаза. Иметь косые глаза). Манна: Сорук Боллур Уол xapaҕa өрө ыйаастан тахсыар диэри, олус кыһаллан туран, тугу эмэни көрө сатаабытын күүһүрдэн биэрэр.
Киһи yoha: «обугур-чобугур уостаах-тиистээх». (КЯРС: обугур-каан: обугуркаан уостаах. Поэт. С пухленькими губками (о красавице). Манна: айыы кыыһын кэрэ оҥоһуулаах эттээх yoha ойууламмыт.
Киһи кулгааҕа: «хаптаҕай кулгаахпар иһиллимэ». (КЯРС: хаптай — быть плоским, сплющиваться, припадать к земле). Манна: айыы киһитин кулгааҕын оҥоһуута кубулуйбат эпитетинэн киэргэтиллибит.
Б) — Киһи моонньо: «түөрт былас куллугур моойдоох».( СТБКТ: кулугу— аат. 1) туох эмэ эргийэр киинэ, хараҕата; 2) көсп. Туох эмэ саамай тутааҕа, кылаабынайа. Манна: бухатыыр моонньо дьүһүннээн этиллэрин таһынан, сүрдээн-кэптээн бэриллэр. Атын холобурга: «күөкэгэр мооннъоох кыыллар буолан» (КЯРС: күөкэй— грациозно вытягивать длинную шею, иметь тонкую, гибкую шею). Манна: хайа көтөр буолара чопчу ыйыллыбатах, моой уһуна диэн суолтаны бэлиэтиирэ өйдөнөр.
Киһи түөһэ: «сэттэ мастаах лип халҕаны тиэрэ кэтэн кээспит курдук, кэтит нанаҕар түөстээх».( КЯРС: кэтит— широкий; Манна: бухатыыр түөһүн быһыыта дьиэ ааныгар тэҥнии тутуллан ойууланар;
Киһи быһыыта, санна: «дагдаҕар таһаалаах, дараҕар сарыннаах». (КЯРС: дагдай— всплывать вверх; вспухать, вспучиваться, взбиваться; дарай— иметь чрезмерно широкие плечи); «ыйы сабар багдаҕар таһаалаах».( КЯРС: багдай— быть высоким, массивным и широким в плечах; поднимать широкие плечи). Манна: айыы бухатыырын улахан, бөдөҥ, кэтит, толору быһыыта-таһаата ойууланар;
В) — Киһи көхсө: «бөкчөгөр, көппөгөр, күлтэгир».(КЯРС: бөкчөй— нагибаться, сгибаться корпусом). Манна: сүнньүнэн абааһы аймаҕын токуйбут көхсө этиллэр; көппөй— вдуваться, подниматься бугром; күлтэй— черезчур выпучиваться, вдуваться( о глазах, о животе). Манна : бухатыыр көхсүн кээмэйэ «күнү күөнтүүр (бүөлүүр, көппөҕөр) күлтэгир» диэн гиперболаҕа аллитерациялаан этиллэр.
Г) — Куҥ, былчыҥ, уҥуох: «толуу уҥуохтаах, томороон кyҥнaax». (СТБКТ: даҕ. Толуу-бастыҥ, улахан, олус көстүүлээх. Холобур: толуу улахан киһи (крупный). Манна: бухатыыр улахан унуоҕун сөҕөн-махтайан, хайҕаан этэри бэлиэтиир. (СТБКТ: даҕ. Модороон (томороон— салаҥ, модьу, ситэ нарыламматах ( тэрили, сэби-сэбиргэли этэргэ); боллоруттаҕас эбэтэр олус модьу, улахан (киһи-сүөһү миэстэлэрин этэргэ). Манна: бухатыыр толору этин - сиинин унуоҕар дьүөрэлээн даҕааһынынан бэриллибит.
2) Предмет, көстүү өҥүн-дьүһүнүн, хаачыстыбатын бэлиэтиир 5 даҕааһын аат баар: «эбир-чуоҕур киэҥ- дьаарбаҥ куорат». (СТБКТ: эбир— аат. 1) туохха эмэ кыра толбон курдук ойуу, кыра чуоҕур; 2) эбириэн— даҕ. Эриэннии чуоҕурдардаах сайыҥҥы хабдъы дьүһүнэ дьүһүннээх; чуоҕур — монг. Пестрый, чубарый; дьаарбаҥ(ка)— аат. Нууч. «ярмарка». Табаары биир сиргэ түмэн киэҥник атыылааһын. Манна: киэҥ, киин сир куорат олоҕо; атыыта-тутуута араас дьүһүнүнэн кырааскалаан этиллибит: «бастыҥата балай маҥаас, нъуурун сорҕото туос кубаҕай».(СТБКТ: даҕ. Маҥаас — маҥан сирэйдээх (үксугэр ынах cүөhү); монг. Кубаҕай — немного бледный, белокурый, блондин). Манна: бухатыыр дьахтар сирэйин өҥө өссө сырдатыллан, иккитэ төхтөрүйэн этиллибит; «ойуулаах уорҕалыахпыт, саадьаҕай самыылыахпыт». (КЯРС: ойуу+лаах — имеющих рисунок, картинку; монг. Саадьаҕай — с полосой особого цвета вдоль хребта, с белым хребтом). Манна: киһи этин-сиинин таһыйан биир тэҥэ суох, эриэн дьүһүннүөхпүт диэн суолтаҕа саанан этиллибит; (КЯРС: кылбай (килбэй) — блестеть, сиять ( о солнце); Манна: айылҕа көстүүтүн — халлааны былыта суох ыраас диэн суолтаҕа этиллибит.
3) Сылгы-ынах, кыыл-сүөл дьүһүнүн, ураты бэлиэтии көрдөрөр 4 дьүһүннүүр даҕааһын баар: «хоноҕор муостаах». (КЯРС: ср. хоной, ханай— напряженно вытянуть шею и высоко поднять голову). Манна: ынах сүөһүнү, предмет эбэтэр өйдөбүл биир чааһын ойо тутан ханалытан этэр үгэһинэн (метонимия) этиллибит; «кугас аттаах» (СТБКТ: кугас— кытархайдыҥы саһархай дьүһүннээх. Хос быһаарыы: ханан да эриэнэ суох, атын өҥ булкуспатах, биир кэлим кытарымтыйан көстөр бүтэй кугас сылгыны этэллэр; «кулугур маҥан атыырдаах». (КЯРС: образн. Култугур — укороченный, обрезанный). «Чучугур чуоҕур атын» (КЯРС: чучугураа, ср.чачыгыраа — резко, пронзительно трещать; КЯРС: чуоҕур — пестрый, чубарый). Манна: тыаһы үтүктэр тылы кытта дьүөрэлээн ат дьуһүнүн (масть) ойуулуур даҕааһын аат туттуллубут; «кэлтэгэй маҥаас эһэ баһа» (КЯРС: кэлтэй — (ср.тюрк. Кэлтэй, монг. Кэлтэ — укоротиться, наклоняться на одну сторону) — убывать, становиться не симметричным). Манна: эһэ төбөтүн аҥаар эрэ өттө маҥан өҥнөөҕүн дьүһүннээн биэрэр ис хоһоонноох икки дьүһүннүүр даҕааһын аат сэргэстэспит.
ТҮМҮК
Tүмүктээн эттэххэ, устар ууну сомоҕолуур уус тыллаах олоҥхоҕо дьүһүннүүр даҕааһын аат үс бөлөҕүнэн араас халыыба эгэлгэтик туттуллубут эбит. Дьүһүннүүр даҕааһын аат ордук чуолаан киһи- cүөhү, кыыл-сүөл, көтөр дьүһүнүн, быһыытын-таһаатын, ону тэҥҥэ предмет бэлиэтин ойуулуурга туттуллар эбит диэн тумуккэ кэлэбит.
0нон биир дойдулаахпыт Семен Николаевич Ушницкай – Куһуок Сэмэн «Бэриэт Бэргэн» олоҥхотугар саха тылын сүөгэйэ, эгэлгэ баайа — дьүһүннүүр даҕааһын аат туттуллубута төрөөбүт тылбыт кэрэтин, уратытын көрдөрөр.
ТУҺАНЫЛЛЫБЫТ ЛИТЕРАТУРА
А.Е.Кулаковский. Научные труды. – Якутск: Кн.изд-во, 1979. – 484 с.
А.С.Попов-Муотаан. Бэриэт Бэргэн.- Якутск: ИГИ и ПМНС СО РАН, 2016.-84 с.
Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта/П.С.Афанасьев уо д.а. - Дьокуускай: Бичик, 2008.- 688 с.
Краткий якутско – русский словарь: үөрэх тылдьыта/ сост.Т.И.Петрова/. – 3-е изд. - Якутск: Бичик.2008. – 256 с.
Филиппов Г.Г., Винокуров И.П. Саха тыла. Тыл баайа. Саҥа дорҕооно. Тыл тутула/ Иккис тахсыыта. – Дьокуускай: РНА СО ССНК изд-вота, 2007.-192 с
