Доклад на тему "Сёз байлыгъыны осьтюрюв"

Мундеридже

Кириш…………………………………………………………………………..….3

I. Башлангъыч сыныфтаки талебелернинъ сез байлыгъыны осьтюрювинде ишлернинъ чешитлери.

1.1. Нутукъ инкишафы дерслерининъ чешитлери……………………….…4

1.2. Оюн тарзында мешгъулиетлер…………………………………………. 4

1.3. Метиннен чалышувнынъ эсаслары……………………………………...5

1.4. Кенджелерге Исмаил Гаспринскийнинъ тевсиелери…………………..8

1.5. Башлангъычта талебелернинъ сез байлыгъыны зенгинлештирювде интенсив усулнынъ эмиети………………………………………………………8

1.6. Имитация усулнынъ эмиети…………………………………………..…9

1.7. «Сюжетни тапмакъ» - интерактив усулнынъ бир чешити…………....10

II. Юкъары сыныф талебелерининъ сез байлыгъыны осьтюрювинде ишлернинъ чешитлери.

2.1. Агъзавий инша ве суаль-джевап субет………………………………...13

2.2. Сечме шекильде эзберден шиир ве сезлерни айтмакъ………………..13

2.3. Анкета ве викторина…………………………………………….……....14

2.4. Метин узеринде чалышув……………………………………………....16

2.5. «Зеиний уджюм» - интерактив усулнынъ бир чешити………………..20

III. Амелий къысым.

Талебелернинъ сез байлыгъыны осьтюрювинде чешит мешгъулиетлер ве оюнлар…………………………………………………………………………….22

IV. Нетидже………………………………………………...……………………..34

Эдебият……………………………………………………………………………35

Кириш

Къырымтатар тили ве эдебияты оджалары огюнде буюк ве месулиетли вазифе тура. Талебелерни ана тилинде сербест лаф этмек, актив сез байлыгъыны арттырмакъ, мустакъиль фикир юрютмеге огретюв вазифелери къырымтатар оджалары ичюн энъ эсас макъсатларыдыр.

Огюмизге къоюлгъан макъсат ве вазифелерге иришмек ичюн, ана тили дерслерини чешит меракълы усулларнен байытып, оларнынъ семереличини арттырмакъ лязим. Дерслер бир типте, меракъсыз олмамакъ ичюн, оджа эвельден, программа боюнджа, дерслерни алып барув усулларыны бельгилемек керек. Эр бир дерс чешит шекиллерде, меракълы кечирюв исе оджанынъ тасавурына багълы.

Биз балаларнынъ сез байлыгыъны зенгинлештирмек ичюн чокъча дикъкъат айырмалымыз, оларны озь ана тилинде лаф этмеге етерли дереджеде огретмелимиз. Эр бир земаневий дерснинъ макъсадында талебелернинъ лугъат байлыгъыны арттырувда иш алып барув киби вазифе дегерли ер алмалыдыр.

Талебени озь джевабыны догъру тизмеге, лаф эткенде башта не айтмакъ, нени сонъуна къалдырмакъ, джевапнынъ текмилличи ичюн кириш сез ве къошумча конструкциялардан, штамп-ибарелерден, иллюстрацион мисаллерден файдаланабильмеге, берильген суаллерине там догъру джевап бермеге, муляхазаларнен пайлашкъанда озь фикирлерини бильдирмеге – бунынъ эписине огретмек керекмиз. Лякин нутукъ инкишафы боюнджа иш бир къач дерс ичинде япылмаз. Бу ишни йылларнен алып бармакъ керек.

I. Башлангъыч сыныфтаки талебелернинъ сез байлыгъыны осьтюрювинде ишлернинъ чешитлери.

1.1. Нутукъ инкишафы дерслерининъ чешитлери.

Талебелернинъ сез байлыгъыны семерели осьтюрювинде дерслернинъ эр бир чешитинде иш алып барылмалы. Стандарт олмагъын дерс тюрлерининъ базы чешитлерини алып барылувы акъкъында айрыджа токъталмакъ лязим. Умумен, нутукъ инкишафы дерслерининъ чешитлери оджанынъ тасавурына багълы. Олардан:

-конкрет бир грамматик къаиденен багълы дерс;

-белли бир вазифе узеринде чалышув (инша язув, беян этюв, метин узеринде чалышув, суаль-джевап субети, ресим устюнде чалышув, мунакъаша, конференция, викторина, тест ве иляхре).

Нутукъ инкишаф дерслери талебелернинъ дюньябакъышны шекиллендирювде, умумий бильги алувда, мустакъиль фикир юрьсетювде уйгъун бир вастасыдыр. Бойле дерслер талебелер ичюн меракълы, дикъкъатны толусынен джельп эткен, ана тили вастасы иле бильги берген ве къыяс этювни огреткен семерели дерслер, деп саям. Нутукъ инкишафы дерслеринде талебелерге функциональ янашув иле оларнынъ тиль бильгилеринден гъайры, беджереклигини, талебенинъ юксек тиль медениетини шекиллендирювини темин эте. Функциональ янашув дегенде, тиль назариеси ве нутукъ амелияты арасындаки озьара багъ ве мунасебетлер козьде тутула.

1.2. Оюн тарзында мешгъулиетлер.

Башлангъыч сыныфтаки талебелернинъ сез байлыгъыны осьтерювинде оюн тарзында мешгъулиетлер алып барылмалы. Меселя, «Керекли сезни тапынъыз», «Алчакъ-юксек», «Оюнджакъ тюкянында», «Бир ве чокъ», «Сувукъ-сыджакъ», «Уйлелик емек азырламакъ ичюн не керек?», «Миллий урба», «Кимнинъ эмеги муимдже?», «Ким кимнинъ баласы?», «Озь баланы танып олурсынъмы?», «Рессамгъа ярдым этейик» ве иляхре.

1.3. Метиннен чалышувнынъ эсаслары.

Тиль ве эдибият дерслеринде, хусусан метиннен чалышувында да талебелернинъ иджадий къабилиетлерини осьтюрюв, сез байлыгъыны зенгинлештирюв, оларда мустакъиль фикир юрсетюв, къабилиетлерини шекиллендирюв киби вазифелер муим ерни ала. Биринджи сыныфтан башлап, оджа бу макъсатны козьде тутмалы.

Метиннен ишлевнинъ меракълы бир теджрибеси М.И. Омороков, И.З. Постолованынъ «Преодоление трудностей» (М.,1990) къулланмасында, умумтасиль мектеплеринде фааль окъувгъа огретюв киби, усулий тевсиелеринде (И.З. Постолова. Одесса, 1984с.) язылгъан.

Акълий арекетлернинъ тиль огренюв эснасына фааль тарзда кирсетювнинъ бир къач ёлларыны даа бакъайыкъ.

Дерснинъ «Огренильген объектнинъ муим хусусиетлерини айырып чыкъармагъа огретмек» киби макъсады къоюлгъанда, фикир юрсетювни бойле япмакъ мумкюн:

1. Насылдыр бир предмет я да анъламнынъ аслыны ачкъанда, талебелерге огренильген несненинъ аляметлер тертибатыны бермек;

2. муим ве муим олмагъан аляметлерини тенъештирмек;

3. о я да бу алямет акъикъатен муим олгъанына мисаль кетирип косьтермек;

4. берильген анъламнынъ хасиетнамесине чыкъув;

5. онъа якъын олгъан анъламнен тенъештирмек.

Бойле вазифелерни къулланмакъ мумкюн:

• план тизинъиз, онынъ муим ерлерини бельгиленъиз:

• себеплернинъ эписинден муимни косьтеринъиз;

• метинге незарет суаллерини тизип язынъыз;

• окъулгъан метиннинъ адыны (серлевасыны) къоюнъыз;

• огренильген адисенинъ (анълам­нынъ) тек муим аляметлерини

айтынъыз;

• окъулгъан къысымдан хуляса чыкъарынъыз;

• метинде эсас фикирни ифаде эткен сатырларны тапынъыз;

• метинден эсас фикирлерни, гъаелерни язып алынъыз;

• эсас малюматны бильдирген сёзлерини тапынъыз ве язып алынъыз.

Вазифелернинъ бу чешитинен - муим аляметлерни айырмагъа, материалны яхшыджа анъламагъа ве акъылда къалдырмагъа, билвгини бир тертипке чекмеге огретмеге мумкюн.

Талиль япмакъ беджериклигине башлангъыч девирде огретмек керек, чюнки бу пек муим фикрий арекеттир (мыслительная опе­рация).

Огренильген объектнинъ къаиделери ичинде булар бар:

1. бутюнликнинъ парчаларыны айырып чыкъармакъ;

2. аиры компонентлер арасындаки муим мунасебетлерни тапув;

3. бутюнликни тешкиль этюв (органи­зация целого) эсасларыны анълав.

Бу девирде талильнинъ макъсадыны анъламакъ ве келишкен талиль объектини тапмакъ муимдир.

Талиль кечиргенде, бойле шейлерге дикъкъат этмек муимдир:

1. огренильген объект (вакъиамы, эснасмы, къаидеми, къанунмы, анъламмы, хасиет-ми) насыл тип сырасына киргенини тапмакъ;

2. талильнинъ критерийлерини сайлап алмакъ (эр бир типте олар чешит-чешит ола).

Талильнинъ макъсатлары чешит тюрлю ола биле:

• аслыны акс эткен энъ муим тыш аля­метлерни тапмакъ;

• оны мейдангъа кетирген шартларнынъ эписини тапмакъ;

• бу анъламнынъ хасиетлерини биль­дирген эсас джеэтлерини ве оларнынъ ара­сындаки мунасебетлерни тапмакъ;

• мейдангъа келюв, къулланув, шеклини денъиштирюв ве оларнынъ арасында ол­гъан уйгъунлыкъны тапмакъ;

• о, я да бу вариантнынъ зияде эффектив къулланув имкянлары ве ёлларны тапмакъ.

Фикрий арекетлернинъ инкишафы ичюн, талебелерге бойле вазифелер бермек макъсаткъа уйгъундыр:

• метиннинъ битмеген варианты;

• эсас къысым тапылгъан сонъ, балагъа икяенинъ озь вариантыны уйдурмакъ керек;

• инша, беян редактирлемек (I басамакъ мектебинде инша ве беян устюнде ишлевнинъ огретиджи хасиети бар;

• джевапларнынъ янълыш вариантларыны талиль этюв ве, исбатлайыджы фикир юрсетип, догъруларыны тапув;

• дерсте «чыкъымсыз» вазиетлерни чезюв;

• метиндеки эр бир абзац къурулышынынъ талили, эр биринде джумлелернинъ тюрлерини тапып айтув;

• метинде эсас фикир къач кере текрарлангъаныны тапмакъ;

• кетирильген джумлелер чифтлерининъ къайсы биринде вакъианынъ себеплери анълатылгъаныны тапынъыз (анълатмада бунынъ ичюн къулланылгъан сёзлерни косьтеринъиз);

• несненинъ кейфиетини ифаде эткен бир я да бир къач синтактик конструкцияны тапув;

• мевзуны ифаде эткен, окъулгъан ме­тиннинъ къурулыш компонентлерини та­пув: башланмасы, малюмат къысмы, сонъу;

• метинни къысымларгъа болюв (чешит-чешит макъсатлар къоюла биле);

• метиннинъ узеринде ишлев;

• метинде ифаделенген фикирлер микъдарыны айырып чыкъарув ве олар эсас фи-кирге насыл таби олгъаныны айтув;

• берильген метиннинъ эсас къысым-ларыны айырып чыкъарув ве эсас фикир олгъанларыны тапув;

• эсас мананы ташыгъан джумлелерни къыскъартув.

Сёз чешитлерини огренгенде, оларнынъ эр бирининъ хусусиетлерини анъламакъ ичюн, фааль талиль талап эткен вазифелер бермек керек:

• джумлелер чифтлерини окъунъыз, замир ве онынъ ифаде эткен сёзюни айтынъыз;

• бу сёз чешитлерининъ бенъзеиши ве фаркъыны косьтеринъиз;

• муим ве муим олмагъан аляметлерини айырып чыкъарынъыз;

• бу сёз чешитлерининъ фаркълы хусусиетлерини тапынъыз.

Нетиджеде, оджа оларнынъ бенъзеиши (сёз чешитлерининъ экиси де неснелерни косьтере) ве фаркълы хусусиетини (исим несненинъ адыны айта ве оны косьтере, за мир исе адыны айтмайып, озюни косьтере) акс эткен нетиджеге алып келе.

1.4. Кенджелерге Исмаил Гаспринскийнинъ тевсиелери.

Федакярэрбабымыз Исмаил Гаспринский «Оджалар ичюн къулланма» китабында оджаларгъа анълата: «Я, инсан – даа кемиклери къатмагъан бала – куню-кунюне саатлерген къыбырдамай бир ерде отурмагъа насыл даясын. О яштаки балаларгъа даимий къыбырдав, арекет керек». Бу тевсиени бизге де козьде тутмакъ керек. Оджалар балаларгъа дерсте арекетнен багълы мешгъулиетлер берелер, меселя, къырымтатар тилинде шиирлер айтып, къолларынен келишкен арекетлер яптыралар.

1.5. Башлангъычта талебелернинъ сез байлыгъыны зенгинлеш- тирювде интенсив усулнынъ эмиети.

1) Интенсив усулнынъ хусусиетлери.

Ана тили боюнджа дерсликлерни ве методик эдебиятны талиль этерек, къырымтатар тилини огретюв усулшынаслыгъы шекилленюв алында олгъаныны коремиз. Бу ишни девам этмек ичюн, табиий ки, башкъа тиллерни огретюв теджрибесинден де файдаланмакъ лязим. Рус тили, украин тили, эджнебий тиллерни огретюв усулшынаслыгъында олгъан тевсие-лер къырымтатар тилини огреткенде де къулланыла биле.

Талебелеримиз ана тилини зайыф бильгени ве къырымтатар тилини аджеле суретте сакъламакъ, гъайрыдан тиклемек зарурлыгьыны козьде тутсакъ, башлангъыч сыныфларда, хусусан биринджи сыныфнынъ башын-да, интенсив усулнен ишлемеге теклиф этемиз.

Интенсив усулны 1970-нджи сенелерде булгъар психотерапевтэкими Георгий Лозанов тюшюнип чыкъарды. Бу усул А. А. Ухтомский, И. М. Сеченов, И. П. Павлов, Н. Е. Введенский, А. Р. Лурия, Л. С. Выгодский, Д. Н. Узнадзе киби алимлер япкъан тедкъикъатлар эсасында пейда олды.

Интенсив усул — къыскъа муддетте буюк гъайретинен чалышып, юксек нетиджелерге иришюв, демектир.

Алимлер интенсив усулнынъ бойле хусусиетлерини къайд этелер:

♦ Огретюв агъзакий принципке эсаслана, тиль материалы башта агъзавий шекильде менимсениле;

♦ Талебелер оджадан ве огрениледжек материалдан къоркъмайлар;

♦ Балалар ичюн комфорт шараиглер яратыла;

♦ Окъутув муддети къыскъа ола.

Интенсив системанынъ компонентлери:

♦ Къонунгув эпизодларыны косьтерюв;

♦ Чешит роль оюнлары;

♦ Йыр ве музыка къулланув;

♦ Техника васталарындан файдаланувы

Георгий Лозанов интенсив усулны суггестив окъутув системасы, деп адландыра. (Суггестия - лат-suggestio - внушение). Онынъ бойле хусусиетлери бар:

а). Хатыра ве интеллект резервлери ачыла;

б). Окъутув мытпакъа раатлыкъ эффектинен багьлы ола, талебелер болдурмайлар;

в). Суггестив дере эр вакъыт эйи, хош дуйгъулар догъура;

г). Суггестив огретювнинъ эр вакъыт яхшы тербиевий тесири ола. («Методика интенсивного обучения иностранным языкам», М.,1975,1- 16с.)

1.6. Имитация усулнынъ эмиети.

Балалыкъ чагъында ана тилини заметсиз ве тез огренмек ичюн сонъки вакъытта имитация усулы къулланыла. Имитация усулыны инглиз алими Гарольд Пальмер «Тиллерни огретювде агъзавий усулларны къулланув» адлы китабында косьтере. Онынъ асылы шунда ки, талебе, эджнебий (чет) тильнен берабер, параллель тарзда ана тилини де огренип кете. Пальмернинъ косьтерген мешгъулиетлери ве иш вазифелери эки тильни, яни инглиз ве къырымтатар тиллерини берабер огренмеге имкян бере. Эбет, оджа тиль материалыны пек дикъкъатнен, иджатнен къулланмакъ керек.

Имитация бала ичюн табиий бир арекеттир, онынъ ярдымынен бала эсас мевзулар боюнджа заметсиз лаф этмеге огрене. Ими­тация усулынен, бала ана тилини къорантада, оюнда ве достларына къошулгъанда, яни табиий алда огрене. Шай этип, бала имита­ция эсасында ана тилини яхшы огрене.

Балагъа озь фикирлерини ифаде этмек ичюн джанлы ве джансыз предметлернинъ адларыны, оларнынъ аляметлерини (сыфат), ишарекетлерини (фииль), ишарекетлерининъ хасиетнамесини (зарф) бильдирген сёзлерни сербест бильмек керек.

Чешит предметлернинъ адларыны, адиселер ве арекетлерни менимсев эснасы семерели ола. Исимлер, шахслар, предметлернинъ адлары ве арекетлери баланынъ зеининде чокъ вакъыткъа сакъланып къалмасы ичюн, оларны аятии муитте бермек керек.

1.7. «Сюжетни тапмакъ» - интерактив усулнынъ бир чешити.

Лякин земаневий омюр бир ерде турмай, эп огге адымлай, джиддий денъишмелер азырлай. Заман мектеплерде чалышкъан оджаларнынъ огюнде юксек талаплар къоя. "Эскидже окъутув усулларына берильмезден, оджалар ве мектеп реберлери джесаретнен янъылыкъларны мектеп аятына, окьутув ве тербие эснасына кирсетмеге тырышмалылар (программа анълатмасындан). Талапдардан бириси — окъувда интерактив усулларны къулланмакъ. Интерактив усулларнынъ меркезинде шахсиет, онынъ медений, рухий ве аят ихтияджлары булуна. Оларгъа козькъулакъ олмакь керек. Тек о вакъыт оджа ве талебе арасында багь узюльмейджек, къавий олмалы. Интерактив шекил-лерининъ ярдымы иле окъугьан ве окьуткъан инсанлар сыкъ къонушалар. Бу усуллар талебелернинъ дерсте фааль иштиракчи олмасыны талап этелер. Балалар энди сессиз шаатлар олып отурмазлар. Дерснинъ мундериджеси оларны меракъландырыр. Талебелернинь чокьусы бирер сёз, ибаре, джумле айтсалар да, оджа озь макъсадына иришир. Бундан гьайры, интерактив усуллары ярдымы иле талебелерни тюшюнмеге, анъламагьа, керекли информацияны менимсемеге, тапмагьа, оны ишлетмеге, озь фикирини исбатламагьа огретмелдир. Эльбетте, «интеракгив окъув — энъ муим, ондан башкъа бир усул ишленильмейджек» деген фикир догьру дегиль.

Энъ меракълысы шу ки, интерактив усул ве нутукъ инкишафы дерслерининъ макъсатлары, вазифелери бир ёнелиште арекет этелер. Нетиджеде талебелернинь лугьат байлыгьыны зенгинлештирелер, эдебий тильни менимсеме­ге, чешит мевзуларнен багълы фикирни агьзавий ве язма шекильде икяе эте билюв къабилиети ве мелекелерини шекиллендирелер.

Оджаларнынъ дикъкъатыны джельп эткен чешит тюрлю интерактив усуллардан бири «Сюжетни тапмакъ» чешити меракъландырды. Онынъ макьсадлары бойле:

— балаларнынъ иджадий къабилиетлерини ишкишаф эттирмек;

— окъулгьан метиннинъ мундериджесини тапмакъ;

— озь фикирининъ ифаделев кьабилиетини инкишаф эттирмек;

— окъувгъа, бильгиге меракъ догъурмакъ;

— образлы фикир юрсетювни инкишаф эттирмек.

Бу дерстен сонъ талебелер:

янъы сёзлерни, окъулгьан метиннинъ мундериджесини икяе этмеге,

озь фикирини ифаде этмеге огренирлер.

Тахтада я да даркъатылгъан карточкаларда окъуладжакъ метиннинъ серлевасы языла. Дигер тарафында ярдымджы сёзлер олмалы. Талебелерге «Бойле серлевалы метиннинъ сюжетинде (мундерижесинде) не акъкъында икяе этиле?» деген суаль къоюла.

Эльбетте, ильк кереден джевапларнынъ ве дерснинъ кейфиети алчакъ оладжакъ, чюнки талебелер янъы усулларгьа мукъайт олалар. Оджа исе огреткен вакъытта бутюн сабырыны топлап, айтылгъан сёзлерни, ибарелерни, джумлелерни алгъышлайджакъ, талебелерни фааль чалышмагьа чагъыраджакъ ве дерс девамында пек джиддий олмайджакъ. Мусбет нетиджеге кельмек ичюн меракълы шиирлер, икяечиклер, макьалелерни сайламакъ керек. Эгер оджа ахлякъий мевзунен багьлы метинлерни сайласа, менимдже, дерснинъ къыймети зияде юкселир.

Метинни тизмек ичюн бир къач дакъкъа айырыла. Имкяны олдукъча, талебелернинъ чокъусы соравдан кече. Джевап бергенде талебеге ярдым этмек, янълышларны догьрутмакъ лязим. Сонъра оджа эсерден 5-10 сёз сайлай ве балаларгьа энди бу сёзлерге эсасланып, икяе тизмекни риджа эте. Энъ сонъунда эсернинъ озю окъула. Мундериджеси исе дефтерге язы­ла. Сюжетни тапкъан талебени, дерете иштирак эткенлерни алгъышламакъ лязим.

Юкъары сыныфларда сайлангъан метин­нинъ колеми балабанджа оладжакъ. Эсерни парчаларгьа болип, берильген тертип боюнджа иш отькермек керек ола. Эр парчаны окъугъан сонъ, талебелерге суаллер бериле. Олар исе джевап берелер ве икяе этелер.

Бу усулгьа азырланмакъ ичюн чокъ вакъыт керекмей. Къолумызда чешит эсерлер, терджимелер, макъалелер бар. Олардан файдаланып, меракълы дерслер азырламакъ кучь дегиль. Сёз келими, бу ишни даа муреккеплеш-тирмек мумкюн. ((Эсерде тасвирленген вакъиагъа насыл мунасебетте булунасынъыз?», «Къараманнынъ арекетлерине насыл къыймет кесесинъиз?», «Эсернинъ къараманы, онынъ арекетлери насыл теэссурат къалдырды?» деген суаллерге толу джевап берселер, «сюжет­ни тапмакъ» усулы иджадий вазифели беянгьа чевириле.

Интерактив усулларны озь дерслеринде ишлетмеге эр бир оджагьа тевсие этер эдим.

II. Юкъары сыныф талебелерининъ сез байлыгъыны осьтюрювинде ишлернинъ чешитлери.

2.1. Агъзавий инша ве суаль-джевап субет.

Агъзавий инша. Бу шекильде дерслерни кечирмектен эвель (1 дерс эвель), талебелерге вазифе бериле, келеджек нутукъ инкишафыдерсинде агъзавий инша оладжагъы ве малюмат азырланып кельмеси тайинлене. Сыныфларнынъ севиесине бакъып эвельден инша планыны тизип бермек те мумкюн. Талебелерни 3-4 группаларгъа болип, кечильген уюм (блок) мевзуларыны даркъатмакъ мумкюн. О вакъыт бир кереден бир къач талебени бааламакъ мумкюн. Бойле иш талебелернинъ агъзавий нуткъуны, фикир юрютювини инкишаф эте, сёз байлыгъыны осьтюре.

Суаль-джевап субетинен де нутукъ инкишафы дерслерини кечирмек мумкюн. Бутюн дерсни оюн шеклинде: талебелерни эки группагьа айырып (группада къач бала олса, о къадар) суаллер тизмек тайинлене. Суаллер кечирильген мевзулар (блок) боюнджа олмакъ керек. Группалар бири-бирлерине суаллер берип, толу джевап талап этелер. Оджа исе эр бир талебенинъ суали ве джевабы ичюн тахтада 2 сырагьа баа къоймалы. Дерснинъ екюнинде энъ меракълы суаль, ве энъ меракълы джевап ичюн 2 талебеге юксек балл къоймакъ мумкюн.

2.2. Сечме шекильде эзберден шиир ве сезлерни айтмакъ.

Сечме шекильде эзберден шиир ве сёзлерни айтмакъ.

Бу тюр талебелернинъ анъыны, хатырлав къабилиетини осьтюре. Кечильген мевзулар боюнджа шиирлер, сёзлер такъымы эвельден бериле. Талебелер азырланып нутукъ инкишафы дерсинде шиир айтып, агъзавий талиль этмелилер. Сёзлерни исе эзберден айтып, синонимлерини тапмакъ кереклер. Эгер сёзлерни насыл мевзулардан огренгенлерини айтсалар, джеваплары аля оладжакъ.

2.3. Анкета ве викторина.

Анкета. 10-11 сыныфларда талебелер нутукъны, тефеккюрини инкишаф этювге догърултылгъан, оларнынъ аятта ичтимаий вазиетини, гражданлыкъ алыны бильмек ичюн чешит мевзуларда анкеталар толдурмакъ мумкюн. Дерснинъ сонъунда эвге вазифе оларакъ анкета суаллери бериле. Талебелер эвде оларгъа джеваплар тапалар, тюшюнелер, азырлыкъ корелер. Керек олса, альбом япракъларына анкета суаллерини язып, джевапларыны да къайд этелер. (Базыда мевзугъа аит левхаларнен, ресимлернен безетелер).

Келеджек дерете олар азырлагъан анке­та суаллерине бирер-бирер джевап берелер. Талебелернинъ джеваплары чешит тюрлю ола ве окъулгъан вакъытта олар арасында давалар, мунакъаша башлана. Талебелер озь фикирлерини къорчаламагъа, исбатламагъа тырышалар. Бойле вакъыт оджа, вазиеттен догъру файдаланып, музакереге чыкъкъан талебеге фикирлерини догъру, толусынен ифаде этмеге шараит яратмакъ керек. Чюнки "Даваларда акъикъат догъгъа"нындан гъайры, талебенинъ нуткъу зенгинлеше, яшлар ичюн муим олгъан фикирлерини тасдыкъ эт­меге имкян бере. Мисаль ичюн, бойле суаллер олмакъ мумкюн:

№1

1. Бахт бу недир? Сиз насыл анълайсынъыз?

2. Инсан, шахсий аятында бахытлы ол­макъ ичюн не япмакъ керек?

3. Ер юзюнде адамлар бахты ичюн не япмалы?

4. Фикиринъиздже, дюньяда тынчлыкъ ичюн, не япмалы?

№2

1. Сиз насыл саясыз, Девлет тили акъкъында Къанун керекми? Озь фикирлеринъизни исбатланъыз.

2. Ана тилини бильмек сиз ичюн недир?

3. Мектепни битирген сонъ, сиз ким олмагъа истейсинъиз? Насыл бильгилер сизге чокъ керек оладжакъ? Ана тилинъиз керек олурмы?

4. Сечип алгъан зенаат ичюн, бугунь нелер япасынъыз? Азырлыкъ коресинъизми?

№3

1. Аятта инсан ичюн энъ керекли шей недир? Не ичюн?

2. Акъикъий дост насыл олмалы?

3. Иигит ве къыз арасында чин достлукъ ола билеми?

4. Сизинъдже, адамлар арасында келишмемезлик, къавгъа нелерден келип чыкъа?

№4

1. Инсанлар арасында олгъан индже дуйгъулар неден ибарет?

2. Севги недир? Севгиге инанасынъызмы?

3. Севгининъ дады неде?

4. Севгисиз яшамакъ мумкюнми? Не ичюн?

Бойле анкета суаллери музакере этильгенде, анълашылмагъан сёзлер, керек олса, икметли ибарелер, меракълы цитаталар яздырыла. Дерсте, талебелернинъ азырджеваплыгъы, нутукънынъ догърулыгъы, фикир юрьсетювине бакъып, баа къоюла.

Викто­рина.

Эгленджели суаль-джеваплардан тизильген бу тюр ишлерни 6-7 сыныфлар­да бойле кечирмек мумкюн. Бу тюрни, аиры дере этип, я да къарышыкъ типтеки дерслернинъ чешит этапларында кечирмек де мумкюн. Дерсни биринджи кере оджа озю азырлагъан суаль-джевапларынен кечире. Келеджек дерелерде исе талебелер озьлери азырланмалылар. Эгер группаларгъа болюнип, чешит мевзуларда олар менимсеген къаиделернен багълы олгъан мевзу­ларда азырлансалар, даа меракълы, семерели олур. Мисаль ичюн, башкъа фенлернен багълы олгъан суаллер:

Сиз билесинъизми?

1. Къырымда насыл дагъ энъ юксек дагъдыр? (Къырымдаки энъ юксек дагъ - Роман Къоштыр, юксеклиги - 1545м.),

2. Насыл мемлекет бутюн къытаны тешкиль эте? (Австралия)

3. Американы ким ачкъан? (Колумб)

4. Люксембург насыл девлет ве не ерде ерлешкен? (Люксембург - Авропадаки кучюк девлетлерден биридир).

5. Дюньяда анги девлетте энъ чокъ адам яшай? (Къытайда)

1. Къырым дагъларында насыл кийик айванлар яшайлар? (Домуз, муфлон, къашкъыр, тильки).

2. Бакъа ве балыкълар бир типте ялдайлармы? (Бакъа арт

аякъларынен, балыкълар исе ялдавуч къанатларынен ялдайлар).

3. Не ичюн кесертки чапа, бакъа исе секире? (Бу ал оларнынъ арт аякъларынынъ, копчик тизилишине багълы).

4. Шимальде насыл айванлар яшайлар? (Акъ аюв, пингвин).

5. Сыджакъ мемлекетлерде насыл ай­ванлар яшайлар? (Филь, зурафе, арслан, къаплан, маймун ве ил.)

6. Насыл айванларны накълие (транс­порт) ерине къулланмакъ мумкюн? (Am, эшек, деве, копек, филь, къараджа).

7. Насыл къушлар учмайлар? (Деве къуш, пингвин).

Бойле суаллер талебелернинъ сёз байлыгъыны зенгинлете ве умумий бильгилерини теренлештире.

2.4. Метин узеринде чалышув.

Бу тюр ишлер отькерильгенде, бир къач макъсатларгъа иришмек мумкюн: талебе­лернинъ окъувы (тезлиги, догърулыгъы), анълав, сёз байлыгъы, грамматик къаиделерни насыл дереджеде билюви, нуткъу.

Меракълы олгъан метин сечип алына ве оджа тарафындан бир кере окъула (керек олса, яхшы окъугъан талебе бир кере даа окъуй) ве чешит вазифелер бериле.

Метин боюнджа суаллер тизелер, анълашылмагъан сёзлерни язалар, грамматик мевзу боюнджа вазифелер беджерелер, метиннинъ мундериджесинден гъайры, о акъкъында къошма малюматлар топлайлар, ме­тин услюбини ачыкълайлар, ресимлерини тапалар (эгер олса).

Мисаль.

Леонардо да Винчи (1452 - 1519).

Леонардо да Винчи флоренциялы мешур рессам, математик, механик, муэндис, мимар эди. Ондан да гъайры, о земаневий адам анатомиясынынъ тасвирджиси эди. О, Авропада биринджилер сырасында инсан мевтасыны ярып, онынъ тизилишини мунтазам огрене эди. Леонардо инсан ич мучелери, кемиклерини, адале ве синъир системасыны огренип, онъа бакъып там ресимини сыза эди. О, джеп дефтеринде (биринджи олып) земаневий кешфиятларнынъ къараламасыны сызып къалдыргъан. Ми­саль ичюн, аэроплан, сувалты гемиси ве башкъалары. Бу малюматлар онынъ истидатлы, буюк шахс, мешур рессам, парлакъ инсан, отькюр акъыл саиби олгъаныны исбатлай.

Метинни насыл дереджеде анълагъанларыны бильмек ичюн, суаллер бериле: бир талебе суаль бере, башкъасы джевап къайтара.

1. Леонардо да Винчи ким эди?

2. Насыл миллетке менсюп?

3. О насыл инсан олгъан?

4. Насыл кешфиятларны сызып къал­дыргъан? ве иляхре. Таныш олмагъан сёзлернинъ манасы анълатыла (талебелер ярдымынен).

Мунтазам - даимий, систематически, регулярно.

Тизилиши - къурулышы Синъир - нерв

Муэндис - инженер

Кешфият - открытие

Сувалты геми - подводная лодка

Парлакъ - ярыкъ, яркий, блестящий

Мимар - архитектор

Насыл? суалине джевап берген сёзлер­ни косьтеринъиз. Мешур, земаневий, мун­тазам, истидатлы, буюк, парлакъ, отькюр. Леонардо да Винчи акъкъында даа нелер билесинъиз? Леонардо да Винчининъ "Монна Лиза" эсери энъ мешур сайыла ве иляхре.

Талебелер, нуткъуна, вазифелерни догъру беджерювине бакъып, бааланалар. Дер­сте фааль иштирак этип, къошма малю­матлар, озь фикирлерини айткъан, суаллерге догъру, толусынен джевап бер­ген талебелер юксек севие ишаретлеринен бааланалар.

Оджа дерслерге джиддий азырланмакъ, эр бир дерсни озьджесине меракълы, файдалы кечирмеге тырышмакъ керек. Дерслерде метинлерни къысымларгъа болип, "зынджырчыкъ" усулынен окъумакъ мумкюн. Окъув планындан гъайры, оджа дигер меракълы усуллардан да файдалана биле. Меселя:

- Метинни къыскъартып окъув.

- Метинни арекет, мимика, къыяфет ярдымынен окъув.

- "Джанлы сурет" оюныны кечирюв (бир талебе окъуй, дигери исе окъулгъан парчагъа даир теэссуратларыны косьтере).

- Адамнынъ юзюндеки аляметлерине (адам тааджиплене, къашыны сыта, пек дикъкъатнен окъуй) бакъып, китаптаки пар­чаны тапып окъув.

- Метинде ялварыджы аэнкнен, мыскъыллыкънен, къуванчнен, менликнен, гъам-къасеветнен окъулгъан парчаны тапып окъув.

- Энъ узун сёзни тапып окъув.

- Муреккеп сёзни тапып окъув.

- Метинни тахтада язылгъан сёзлерни тапып окъув (меселя: х...къ...р (халкълар), ..укъ...д...с (мукъаддес), эс... (эсапнен), .....рлап (хатырлап).

- Ассоциатив тарзда фикир юрсетюв.

1) футбол огълан, мейдан, топ, аякъ...

2) армут / булут / скемле киби сёзлерден джумле тизмек (Бала скемле устюнде отура ве армут ашап, булутларны сейир эте).

- Ресимлерге бакъып, джумлелер тизюв. Дерсликлернинъ сонъунда басылгъан ресимлер узеринде талебелер мустакъиль чалыша билелер (бири ресимге даир суаль бере, дигери исе джевабыны къайтара).

- Лугъат ишини кечирюв.

- Эсернинъ мундериджесине эсасланып сызылгъан ресимге бакъып, метинни онъа келишкен парчаны тапвга окъув.

- Метинни окъугъанда акъикъатны ве уйдурманы сечип окъув (масаллар, дестан-лар, эфсанелер).

- Эв вазифелерини тешкергенде оджа метинни аседет хата къачыра. Эгер талебе­лер эвде метин узеринде керчектен де чалышкъан олсалар, олар хатаны тез тапарлар.

- Оджа джумленинъ башыны окъуй, талебелер исе сонъуны тапалар.

- Берилвген суальге джевап бермеге ярдым эткен парчаны тапып окъув.

- Эсернинъ эсас гъаесини белвгилеген парчаны я да джумлени тапып окъув.

- Образны анълаткъан сёзлерни, тасвирий джумлелерни тапып окъув.

- Сыфат+исим, исим+фииль, сыфат+фииль, зарф+фииль ибарелерини тапып окъув. Бу усул кечкен мевзуларны текрарламагъа ярдым эте ве фенлернинъ багъыны мукеммеллештире.

Юкъары сыныфларда дерсликлер хрес­томатия шекилинде тертип олунгъанлар. Мында эксери метинлерни къыскъартылгъан эсерлер тешкиль этелер. Лугъат ишине эвельки киби буюк эмиет берильмей, лякин лугъат иши дерснинъ муим бир къысмы оларакъ къала.

Оджа дерсликлерден ер алгъан эсерлернинъ мевзу ве гъаелерини талебелерге анълатув ишине иджадий янашмакъ керек. Бу янашувнынъ усуллары чешиттир. Юкъарыда анъылгъан мешгъулиетлерден гъайры, бойле усулларны да нумюне оларакъ кетирмек мумкюн.

- Агъзавий прортретни яратувда ярдым эткен сёзлерни тапып окъув;

- Эсернинъ серлевасыны окъугъанда талебелерге бойле суаль бермек мумкюн: "Балалар, эсернинъ серлевасыны окъуп тюшюнинъиз, бойле адландырылгъан эсерде не акъкъында икяе этильмеси мумкюн?".

- Оджа эсернинъ къараманлары арасындаки мунасебетлер хусусында бойле суаль беребиле: "Бу къараманлар догъру лаф этелерми? Эгер сиз оларнынъ еринде олса эдинъиз, сиз насыл сёзлер айтыр эдинъиз, арекетлеринъиз насыл олур эди?".

- Эсерни окъугъан сонъ мантыкъий план тизюв (бойле план эсерни даа эйи анъламагъа ярдым эте).

- Инша язмагъа ярдым этеджек джумлелер ве сёз бирикмелерини окъуп ве сечип язув (меселя, эсерден цитаталарны сечмек мумкюн).

- Тезислер язув (бойле иш эсерни агъзавий суретте анълатмагъа ярдым эте).

- Конспект язув (конспектлер саде я да муреккеп, къыскъа я да тафсилятлы олабилелер).

2.5. «Зеиний уджюм» - интерактив усулнынъ бир чешити.

«Зеиний уджюм»

«Зеиний уджюм» (мозговой штурм) - янъы чезимлерни тапмагъа ярдым эткен фердий фикир юрютюв къабилиетлер вастасынен иджадий фикир этюв усулыдыр.

Бу усулны бундан он йыллар эвельси Баттер, Бартон, Дастин ве Осборн ширкетинде чалышкъан Алекс Ф. Осборн рекламаны чыкъарув вакъытында ильки кере къуллангъан эди. Бу усул бир къач адамнынъ фикир юрютюв къабилиетлеринден файдаланып, белли бир проблемге бераберликте «уджюм

зтмекни» козьде тута. Сонъки вакъытта бу усул кениш сильтем алып башлады.

«Зеиний уджюм»нинъ усулиети адийдир. Башта адамлар топланалар, проблемней танышалар, сонъра олардан эр бир озюнинъ чезюв вариантыны теклиф эте. «Зеиний уджюм» эснасында кимсекимсеге къыймет кесмей, айтылгъан фикирлерге изаат бермей. Эр кес озь гъаелерини (фикирлерини) сербест айтабиле. Эгер бутюн делиллер бакъылгьан сонъ проблемни чезювнинъ 5-6 ёлу бельгиленсе, уджюм мувафакъиетли кечти, демек мумкюн.

«Зеиний уджюм»нинъ усулы:

1. Мешгъулиеттен эвель ребер мевзуны ве иштиракчилернинъ эркяныны сечип ала.

2. Ребер группагъа «зеиний уджюм»нинъ эмиетини ве ашагъыдаки къаиделерни анълата:

- макъсад - микъдары, яни гьаелер (фикирлер) не къадар чокъ олса, о къадар яхшыдыр;

- хульянъызны чалыштырынъыз, эр анги бир фикир файдалы олабиле;

- эр бир айтылгъан фикир башкъаларны да ильхамландыра биле;

- башкъаларнынъ фикирлерини эшиттинъми шу ерде оларгъа къыймет кесмеге ашыкъма - эр шейнинъ озь вакъты-саати бар.

3. Ребер гъаелерни язып аладжакъ кятипни тайинлей ве «уджюм» башлангъаны акъкъында сигнал бере. Иджадий фикир юрютюв вакъытында ребер эр кеске айны бир дикъкъат айыра, бирев тешеббюсни бутюнлей озь кьолуна алмасына ёл бермей. «Уджюм» фикирлер ве гьаелер битмегендже девам эте.

4. Бираздан сонъ иштиракчилер иджадий фикир юрютювден тенкъидий фикир юрютювге кечелер. Гъаелер джедвелини машинкада джыйып, эр бир иштиракчининъ къолуна бермек мумкюн. Бундан сонъра гъаелер группалаштырыла ве эр бирине айрыджа къыймет кесиле. Проблемни чезмек ичюн энъ эльверишли гъае сечип алына.

5. Эгер де «зеиний уджюм» нетиджесинде проблемни чезмек ичюн бир де бир келишикли гъае (фикир) тапылмаса, иштиракчилер бунынъ себеплерини бераберликте къыдыралар.

III. Амелий къысым.

Талебелернинъ сез байлыгъыны осьтюрювинде чешит мешгъулиетлер ве оюнлар.

Инсанлар бири-биринен лаф эте. Къонушкъанда адамлар динълей, лаф эте, окъуй, яза, демек, нутукънен файдалана. Къонушув меракълы ве файдалы олмасы ичюн тилимизни бильмек керекмиз, нуткъумыз сербест олмакъ керек. Эр бир атыладжакъ нуткънынъ макъсады олмалы. Нуткъумыз кимге багъышлангъаныны да козь огюмизде тутмакъ керекмиз.

Демек, тиль ве нутукъ бири-биринен багълы. Тиль васталырынен къулланып, къщнушамыз, тильсиз нутукъ олмаз. Къырымтатар тили дерслеринде биз нуткъумызны зенгинлештиремиз ве онынъ инкишафы устюнде чалышамыз.

«КЕРЕКЛИ СЁЗНИ ТАПЫНЪЫЗ»

Макъсад: Балаларны предметнинъ сыфатларыны ве арекетлерни айтмагъа огретмек.

- Мен насыл предмет акъкъында ай-там: «Томалакъ, татлы, къырмызы -бу недир?».

Предметлер бири-биринден дады, ко­леми, ренки, шекили джеэтинден фаркъ эте билелер.

- Меним сёзлериме якъын олгъан сёзлеринъизни къошынъыз:

«Тышта беяз... (йымшакъ) къар ягъа». (Къарнынъ даа насыл сыфатла­рыны билесинъиз?). «Шекер - татлы, лимон исе - ... (экши)». «Баарьде ава джыллы, къышта исе... (сувукъ) ола.

-Мына бу ода ичиндеки тёгерек, юк-сек, алчакъ шейлерни косьтеринъиз.

-Анги айван насыл арекет эткенини хатырланъыз.

Къаргъа... (уча), балыкъ... (ялдай), бакъа... (сычрай), йылан... (сюйрюкле-не).

-Анги айванлар насыл сес чыкъаралар?

Къуш... (оте), арслан... (ырылдай), сыгъыр... (мунърей), ат... (кишней).

«АЛЧАКЪ - ЮКСЕК»

Макъсад. Балаларны манаджа бири-бирине акс олгъан сёзлерни тапмагъа эм де предметлерни бири-биринен къыясламагъа огретмек.

Бу оюн ичюн ашагъыдаки ресимлер керек оладжакъ:

Юксек нарат, узун къарандаш, кенъ шерит, шорба къоюлгъан терен чанакъ, шенъ черели къызчыкъ, устю-башы кирли огълан, эм де:

Кучюк наратчыкъ, къыскъа къаран­даш, тар шерит, юзю гъамлы къызчыкъ, устюбашы темиз огълан, сай чанакъ.

-Балалар, ресимлерге бакъып, манад­жа бирибирине акс олгъан сёзлерни тапынъыз. Ресимлердеки предметлер, балаларнынъ юзьлери бирибиринден ненен фаркъ этелер?

Юксек - алчакъ (нарат), узун - къыс­къа (къарандаш), кенъ - тар (шерит), шенъ - гъамлы (къызчыкънынъ череси), терен - сай (чанакъ), темиз - кирли (огълан).

Невбеттеки ресимде: буюк эв ве ку­чюк эвчик, озен, ирмакъ.

-Бу ресимлерде не коресинъиз? Ма­наджа бири-бирине акс сёзлерден джумле тизинъиз.

«Мен буюк эвнинъ ве кучюк эвнинъ ресимини яптым»; «Озен терен, ирмакъ исе сайдыр».

«ОЮНДЖАКЪ ТЮКЯНЫНДА»

Макъсад: Педагогнынъ косьтердиги аляметлерге эсасланаракъ, предметни сечип алмагъа огретмек, козьачыкълыкъны инкишаф эттирмек, нутукъта муреккеп джумлелерни къулланмагьа огретмек.

Оюн материалы: 3-4 сыралы ариф джыюв тахтасы. Сыраларгъа бир чешит олгъан 3-4 оюнджакънынъ тасвирлеринден ибарет предмет ресимлери къоюла. Оюнджакъларнынъ тасвирлери бири-биринден базы бир аляметлернен фаркъ этелер (буюклигинен, ренкинен, уфакъ деталлеринен).

Предмет ресимлери: чешит ренкли автомобиллер (3 дане), чешит юксекликте пирамидалар (оларнынъ къалпачыкълары чешит ренктедир), сачлары эм де антерлерининъ ренкинен фаркъ эткен 3 дане къокъла, буюклиги ве ренкинен айырылып тургьан къопкъачыкълар.

Оюн кетишаты.

- Балалар, тасавур этинъиз ки, сиз къардашынъызгъа бахшыш сатын ал-макъ ичюн оюнджакълар тюкянына кельдинъиз.

Энвер, сенинъ къардашынъ къырмызы къалпакълы пирамиданы истей.

Алие, сенинъ къардашынъ мавы тюслю машина истей экен.

Эгер бала догъру джевап берсе, яни къардашы ичюн шу оюнджакъны не себептен алмагъа истегенини анълатып олса, тербиеджи онъа тахтадаки ресимни алып бере.

«БИР BE ЧОКЬ»

Макъсад: Сёзлерни чокълукъ шекилинде яратмагъа ве келишлерде догъру ишлетмеге огретмек, сёзлерге уйгъун арекетлер ве аляметлерни косьтермек; сёзлерде биринджи сеслерни тапмакъ, эджаларнынъ сайысыны бельгилемек, айтылув джеэтинден аэнкдаш сёзлерни тапмакъ.

- Бу - пуска, булар исе ... (пуска-лар). Асаннынъ ... (пускалары) чокъ. Пускалар насыл тюстелер? (Къырмызы). Къырмызы тюслю два нелерни билесинъ-из? «Къызыл аскер» деген ибарени на­сыл анълайсынъыз? Бойле ибаре не ерде ишлетиле?

Тапмаджаны тапынъыз: «Къат-къат-тыр, Къатмер дегильдир. Къырмызыдыр. Алма дегильдир». Бу ... (согьан). Согъан насыл о л а? (Къырмызы, сэры, аджджы, файдалы,). Сепетке не къойгъанлар? (Со­гъан).

- Я, булар недир? Мында не чокъ?

- Буларнынъ эписи бир кереден гъайып олса, нелер джоюлды дермиз? (Инелер, пычкъылар, джедвеллер, къашыкълар, пычакълар, пелитлер).

«СУВУКЪ - СЫДЖАКЪ»

Макъсад:. Муайен мевсимде, муайен авада насыл урба кийильмек кереклиги акъкъындаки бильгилерни пекитмек; кийинюв тертибини догьру бельгилемек, урбаны темиз тутмагьа огретмек; балаларнынъ нутукъ лугъатында урба предметлерининъ адларыны пекитмек.

Материал: Къокълалар, мевсимге коре къокъла урбалары; долап; урба темизлемек ичюн чётки; мевсим адиселери тасвирленгеы ресимлер.

Оюн кетишаты: Балалар табиаттаки мевсим адиселери тасвирленген ресимлерни бакъалар. Тербиеджининъ ярдымынен къокълаларны авагьа коре кийиндире, кезинтиге алып чыкъалар, кезинтиден сонъ къокълаларны союндыра, урбаларыны темизлеп къоялар.

УЙЛЕЛИК ЕМЕК АЗЫРЛАМАКЪ ИЧЮН НЕ КЕРЕК?

Макъсад: Ашайт маллары деген анъламны пекитмек; ашайт малларыны бири-биринден айырмагьа эм де оюн кетишатында бойле малларнынъ фиятларыны бильмеге огретмек; балаларнынъ нутукъ лугъатында миллий емеклер-нинъ, эрзакъ чешитлерининъ, мейва ве себзелернинъ адларыны фааллештирмек.

Оюн къаиделери: Не себептен илле шу ресимлер теклиф этильгенини анъ-латып, аркъадашынынъ ярдымына къыймет кесмели.

Материал: Ашайт маллары ве айры емеклерни тасвирлеген ресимлер.

Оюн кетишаты. Тербиеджи балаларгьа уйлелик емек пиширмекни теклиф эте ве бунынъ ичюн шу емекнинъ тасвири олгьан ресимлерни даркъата. Балалар исе бу емекни азырламакъ ичюн масадаки зарур ашайт малларыны сечип алмакъ кереклер.

МИЛЛИЙ УРБА

Оюнда къарарнен 10 бала иштирак эте. Эр бир бала оджа теклиф этильген ресимлерден бир ресимни сечип ала.

Материал: Къырымтатар миллий ур­балары кийдирильген эки къокъла (огълан бала ве къыз бала) я да оларнынъ тасвири; айрывджа огълан бала ве айрыджа къыз балаларгъа къарарлаштырылгъан миллий урбаларнынъ элементлери тасвирлеген ресимлер; къокъла фигураларынынъ къалын картондан ясалгьан трафаретлери; ренкли ве беяз кягъыт, фломастер, къарандашлар, макъас.

Вазифе: Балалар озь эллериндеки ресимлерге коре ойле такъсимленмелилер ки, эр бир командада огълан бала яхут къыз балагьа къарарлаштырылгьан миллий урбанынъ бутюн элементлери мевджут олсун.

Балалар эки группагьа болюнип, бу­тюн команда ичюн умумий олгъан вазифени эда этелер, яни фигуралар ичюн керек олгъан азырлав усулыны бирликте сечип алалар ве сонъундан шу урбаны азырлайлар.

Нутукъ вазифеси: Айрыджа огълан балагьа ве айрыджа къыз балагьа къарарлаштырылгьан миллий урбалар акъкъында бирликте икяе тизмек.

Нутукъ вазифесининъ дигер вариан­ты. Миллий урбаларнынъ эр бир элемен­таы акъкъында тариф икяесини тизмек.

КИМНИНЪ ЭМЕГИ МУИМДЖЕ?

Макъсад: Балаларнынъ эмек фаалиетининъ чешитлери акъкъындаки бильгилерини пекитмек, эмек фаалиетининъ чешитлерини макъсадларына коре айыра бильмек.

Оюн кетишаты. Балаларгъа буюк яштаки адамларны тасвирленген тюрлю ресимлер косьтериле. Ресимлерде, джумледен, юкълаяткъан адам, хастаны козетеяткъан эким, муштериге мал сатаяткъан сатыджы, чамашыр юваяткъан къадын, топракъ къазаяткъан эркек тасвирленген.

1-нджи вазифе. Ичтимаий файдалы эмек, деп билинерек, акъ тёленген фаалиет (меселя, эким, сатыджынынъ эмеги) тасвирленген ресимлерни бир ерге топламакъ.

2-нджи вазифе. Экилеме функциягьа малик олгъан арекетлер тасвирленген ресимлерни сечип алмакъ (меселя, ча­машыр юваяткъан къадыннынъ ресими. Бу - эм эв бикеси, эм чамашыр ювуджы хадим ола биле).

«КИМ КИМНИНЪ БАЛАСЫ?»

Макъсад: Айванларнынъ ве оларнынъ балаларынынъ адларыны догьру айтмагьа, айванларнынъ арекетлерини догь­ру ифаделемеге огретмек.

Балалар ресимлерни козьден кечире-лер. Ресимлерде айванлар озь балаларынен бирликте тасвирленгенлер: тавукъ ве чипче азбарда чёпленелер (вариант: сув ичелер), мышыкъ ве онынъ баласы тепсидеки сютни ичелер (вариант: юмакънен ойнашалар), копек ве кучелек кемик кемирелер (вариант: афыралар), сыгьыр ве бузавчыкъ отлайлар (ва­риант: мунърейлер), ат ве тай пичен ашайлар (вариант: чапалар), папий ве онынъ чипчеси ялдайлар (вариант: вакъылдайлар).

- Булар насыл айванлар? Я, олар­нынъ балаларынынъ адлары бармы?

Айван балаларынынъ адларына келишикли сыфатлар тапынъыз. Меселя: чипче ... (сары), бузав ... (юваш), тай ... (къувнакъ), мышычыкъ ... (эрке).

АЙВАНЛАР АКЪКЪЫНДА ТАПМАДЖАЛАР

Балаларны азырлав. Айванлар ве оларнынъ балалары тасвирленген ресим­лерни бакъув, ресимлерни тарифлев.

Материал: Чешит тюрлю айванлар тасвирленген ресимлер.

Къаиделер:

Тербиеджининъ даветинен ортагъа чыкъкъан бала ресимни тарифлей, къалгъан балалар исе лаф насыл айван акъ­къында кеткенини айталар.

Ресимни ойле тарифлемели ки, ба­лалар лаф не акъта кеткенини ич бир зорлукъсыз анъласынлар.

Оюн кетишаты: Тербиеджи балалар­гъа айванлар акъкъында чешит тапмаджалар уйдурмакъны теклиф эте ве бунынъ ичюн маса устюнде тюрлю айванлар тасвирленген ресимлерни яйдырып къоя. Бир дебир бала маса янына келип, бир дане ресимни ала ве оны башкъаларына косьтермейип, ресимде тасвирленген айванны тарифлей. Бун­да айваннынъ характерли аляметлери-ни мытлакъа косьтермели. Меселя: «Онынъ бою юксек (алчакъ), бу къадар аягъы бар, тюсю бойле, фелян ерде яшай, фелян шей ашай, адамларгъа фелян файда (зарар) кетире».

Балалар оюннынъ шартларыны яхшы анъламалары ичюн башта тербиеджи масадаки ресимлернинъ бирисини алып, онда тасвирленген айванны тарифлей: «Бу - буюк айван, онынъ териси къара, къаверенки тюстедир. Айванынъ дёрт аягъы, узун кьуйругъы, башында бойнузлары бар. О бизге эт ве сют бере. Бу насыл айван?».

Балалар айваннынъ адыны тапалар, сонъра невбетнен озьлери де тапмаджалар тизелер. Эгер базы балалар вазифени эда этювде зорлансалар, тербиеджи ярдымджы суаллер берип, балаларда шу айван акъкъында тасавурларны шекиллендире.

ОЗЬ БАЛАНЪНЫ ТАПЫП ОЛУРСЫНЪМЫ?»

I) Оюнда 10-12 бала иштирак эте. Эр бир бала теклиф этильген ресимлер-ден бир ресимни сечип ала.

Материал: Чешит тюрлю айванлар ве къушлар тасвирленген ресимлер; бу ай-ванларнынъ балалары тасвирленген ресимлер айрыджа олмалы; беяз ве ренкли кягьыт, къарандашлы стерлер, макъас, туткъал ве туткъалны сюртмек ичюн фырчы.

Нутукъ вазифеси: Айван баласынынъ ресимини сечип алгъан иштиракчи шу айван баласы акъкъында тапмаджа шекилинде тарифлев икяесини тизе. Шу айван баласынынъ анасы тасвирленген ресимни сечип алгъан дигер иштиракчи исе биринджи иштиракчининъ тарифине эсасланып, «озь баласы»ны тапмакъ ве онынъ адыны догьру айтмакъ борджлу.

Бойлеликнен, балалар вазифени экишер олып эда этелер: башта тюшюндиклери шейни насыл усулнен иджра этеджеклерини анълашып, сонъра тасвирлевге киришелер.

Нутукъ вазифесининъ варианты. Ай­ванлар акъкъында сюжетли икяе тизюв.

Тавукъ - чипче; аюв - аювчыкъ, къаз - къазчыкъ, тильки - тилькичик, папий - папийчик, тавшан - тавшанчыкъ, ат - тайчыкъ, къой - къозучыкъ.

РЕССАМГЪА ЯРДЫМ ЭТЕЙИК

Макъсад. Балаларны озь арзу-истеклери, позициялары, планларыны ифаде этмеге, оларны аркъадашларынен анълашмагъа, бирликте япылгьан ресим эсасында иджадий икяени коллектив олып уйдурмагъа огретмек.

Оюн кетишаты. Балалар группаларгьа болюнелер. Эр бир группагьа буюк колемли кягьыт табагъы ве фломастерлер (къарандашлар) бериле. Кягъытта битирильмеген ресим япылгьан: дайре, овал, квадрат, чешит сызыкълар.

Вазифе. Рессамгьа башлагъан реси­мини битирмеге ярдым этмек, эм бу ресим бельгиленген мевзуда олмалы (орман, яз, шеэр, къыш ве иляхре).

Балалар ресимни тамамлагьан сонъ иджадий икяе тизелер. Сонъра эр бир группа озь ишини косьтере ве онынъ акъкъында икяе эте.

Бугуньки куньде оджаларнынъ огюнде тургъан энъ муим вазифелерден бири – ана тилимизге меракъ догъурмакъ. Бу макъсаткъа иришмек ичюн талебелернинъ бильги алув къабилиетлерини осьтюрмек керек. Эгленджели оюнлар, мешгъулиетлер, шакъалы суаллер, ребус ве кроссвордлар бильги алув къабилиетлерини осьтюрмеге ярдым эткен васталардан биридир. Бойле оюнлар тилимизнинъ грамматикасыны огренювге авесликни остюре, талебелернинъ зийреклигини арттыра, сез байлыгъыны зенгинлештире. Чешит эгленджели мешгъулиетлер дерслерни джанлы ве меракълы кечирмеге ярдым эте.

IV. Нетидже

Талебелернинъ сез байлыгъыны зенгинлештирмек ичюн, оджа актив ве пассив сезлерини айырмакъ керек. Чюнки талебелер базы сезлерни анълагъанындан гъайры, джумлелерде къулланмай. Актив сезлерни исе анлай ве нутукъта сыкъ къуллана. Онынъ ичюн талебелер сезлерни огренмек ве пекитмек кереклер.

Оджа ана тилимизде лаф этмеге, фикир юрсетмеге огретювни элифбеден башламакъ керек. Окъув къулланмалары, юргезмек чокъ оса, дерслеримиз семерели кечер ве талебелеримизде фенге нисбетен авеслик пейда олур.

Бизлер исе озь-озюмизден: "Ана тилимизни сакълап къалмакъ ичюн, мен не яптым?" - деп сорайыкъ. Энди ойле бир заман кельди ки, эр биримиз ана тилимизни гъайрыдан тиклемек, оны джанландырмакъ, онъа экинджи нефес бермек, шу тильде эр ерде - эвде, сокъакъта, транспортта, иште лакъырды этмек киби мукъаддес вазифелерни огюмизге къоймалымыз.

Эдебият

1. Акимова С. М. Эдебият дерслерине усулий тевсиелер.-Акъмесджит: Къырымдевокъувпеднешир,-2005.-с. 58-59.

2. Асанова Ф.М. Къырымтатар эдебиятынынъ тарихы. 9 сыныф: I къысым. Методик тевсиелер ве дерслернинъ план-конспектлери.- Акъмесджит: Къырымдевокъувпеднешир, - 2006.- 18 с.

3. Алиева Л.А. Къырымтатар тилини огретюв усулшынаслыгъы.- Акъмесджит:- Къырымдевокъувпеднешир,- 1998.-с. 13-15.

4. Асанова Л.А. Башлангъы сыныфларда къырымтатар тилини огретювни интелсивлештирюв меселеси: Методик къулланма. - Акъмесджит: Тарпан,- 1999.- с. 18-26.

5. Гаенива Э.С., Сейдаметова Н.С. Эгленджели мешгъулиетлер. – Акъмесджит: -Къырымдевокъувпеднешир, - 2006.- с.20-25.

6. Кемилева Э. Балаларнынъ нуткъуны инкишаф эттирюв боюнджа оюн тарзында мешгъулиетлер // Тасиль.-2006.-№3(10).-с.16-19.

7. Асанова Ф. Ана тилини огренювде нутукъ инкишафы дерслернинъ эмиети // Тасиль.-2003.-№3.-с.41-43.

8. Девлетов Р. Р. Словарь синонимов крымскотатарского языка.-Симферополь: Доля,-2002.

9. Усеинов С. Къырымтатарджа – русча лугъат.- Акъмесджит: Тарпан,-1994.

10. Абдуллаев Э. М., Умеров М. У. Русско – крымскотатарский учебный словарь.- Симферополь, 1994.

35