Создайте Ваш сайт учителя Курсы ПК и ППК Видеоуроки Олимпиады Вебинары для учителей
Ережелер
1. Ма?ыналары жа?ынан бір-біріне жуы?, дыбысталуы ?р т?рлі с?здерді синонимдер деп атайды.
Синонимдерді? негізгі белгілері
1. С?здерді? дыбысталуы ?р алуан болуы тиіс.
2. С?здер бір ма?ына т??ірегінде болуы шарт.
3. Бір с?з табына ?ана ?атысты болуы керек.
4. С?йлемде с?зді синонимдес с?зімен ауыстыр?ан жа?дайда бір ?ана с?йлем м?шесіні? ?ызметін ат?аруы тиіс (ел, халы?, халайы?, ж?рт, к?пшілік, ?ауым, ?леумет): Жиыл?ан ел (ж?рт, ?ауым, ?леумет, к?пшілік, халы?, халайы?) т?ра?а с?зін ?йып ты?дады. Осында?ы ел, ж?рт, ?ауым, ?леумет, к?пшілік, халы?, халайы?- с?з табында зат есім, кім? деген с?ра??а жауап береді, с?йлемде бастауышты? ?ызметін ат?арып т?р.
Тілдегі синонимдес с?здер лексиканы? белгілі бір арнасына ?арай ?олданылады.
Синонимдер кем дегенде екі с?зден болады. Одан да к?п с?зден болуы да м?мкін.
Синонимдер негізінен ?ш с?з табынан жасалады. Мысалы:
Зат есім Сын есім Етістік
кескін ?ай?ылы айту
пішін уайымды жеткізу
бейне м??ды с?йлеу
м?сін ?асіретті капалы хабарлау
2. Тілдегі ма?ыналары бір-біріне ?арама-?арсы с?здерді антоним деп аталады.
Мысалы: жа?сы-жаман, ескі-жа?а, бар-жо?.
С?здерді? барлы?ына бірдей антоним с?з табыла бермейді. Мысалы: д?птер, ?алам, бала с?здеріні? антонимдері жо?. Антоним болатын с?здер к?біне сапалы? белгіні білдіретін сын есімдер мен ?имыл-?рекетті аны?тайтын етістіктерден болады.
Антонимдес с?здер бір с?з табына ?атысты. Мысалы: ?тірік-шын( зат есім),
жо?ары-т?мен(?стеу), а?-?ара(сын есім).
Антоним ж?не ж?рна? ар?ылы немесе негізгі с?з ж?не к?мекші с?з тіркесі ар?ылы жасал?ан болымды-болымсызды? ма?ынаны те?естіруге болмайды.
Тілде бір-бірімен ж?птасып, ?немі ?андай м?нде ?олданылса да, антонимдес ж?п ??райтын с?здер болады. Мысалы: д?рыс-б?рыс, ?лкен-кіші, пайда-зиян т.б. Сонымен бірге бір с?з ?р ма?ынасында ?р т?рлі с?здермен антонимдес болуы м?мкін. Мысалы: ашы?-жабы?. Б?л ?атарда?ы ашы?
с?зі жасырын, т?йы? с?здерімен де (ашы? дауыс-жасырын дауыс, ашы? адам-т?йы? адам) антоним бола алады.
Антонимдер –ойды ?сірелеп, бейнелеп, с?зге зат, ??былыс, сапа, белгі, ?имылды білдіретін с?зді ?арама-?арсы жарастыра, ?атар ?ою ар?ылы д?л, на?ты ашуды? ??ралы. К?ркем ?дебиетте, ?сіресе поэзияда, халы?ты? ма?ал-м?телдерінде к?п кездеседі.Мысалы : ?лкенге-ізет, кішіге-??рмет. 3. Айтылуы, дыбысталуы бірдей, ма?ынасы ?р т?рлі с?здер - омоним с?здер деп аталады.
Сырт?ы дыбысталуы жа?ынан омонимдер к?п ма?ыналы с?здерге ??сас келеді. Омонимдер мен к?п ма?ыналы с?здерді? айырмашылы?ы: к?п ма?ыналы с?здер бір ма?ынадан тара?анды?тан, т?пкі ма?ынаны? бірлігі са?талады, бір с?з табына ?атысты болады, омоним с?здер ма?ыналары жа?ынан бір-бірінен алша? болады ?рі бір с?з табына жататын с?здер ?ана кірмейді, олар ?р с?з табынан ??рала береді.
Мысалы: ж?з.
1) Ж?з кітап - затты? санын білдіретін соз.
2) Ж?з жар?ын - бет-?лпетті, т?рді білдіретін зат есім.
3) Пыша?ты? ж?зі - пыша?ты? ?айрал?ан, ?ткір жа?ы.
4) Суда ж?зу - ?имыл ма?ынасында?ы с?з.
Омонимдерді? жасалу жолдары
1. Т?бір с?зге ж?рна? жал?ану ар?ылы: кір+іс.
а) Ж?мыс?а кіріс - ж?мысты баста, істе ма?ынасында?ы етістік.
?) Кіріс - табыс деген ма?ынада?ы зат есім.
2. С?здерді? фонетикалы? ?згеріске ?шырауынан пайда болады: бігіз.
а) Біз - тігін к?ралыны? к?не дыбысталуы ы?шамдалып, біз формасына айнал?ан.
?) Біз - жіктеу есімдігі: Біз аула?а кірдік.
3. Бас?а тілден енген с?здер мен ?азіргі ?аза? тіліндегі с?здерді? омоним болуы: мата.
Ауыспалы ма?ына
С?зді? ма?ынасын ауысып, ?зге ма?ынада ?олданылуы.
Ауыспалы ма?ына к?біне екінші с?збен тіркескенде пайда болады.
Мысалы: «к?з» с?зі –дене м?шесі атауы. Ал ж?мысты? к?зі, к?нні? к?зі, б?ла?ты? к?зі деген тіркестердегі «к?з» с?зіні? білдіретін ма?ынасы оны? ауыспалы (туынды) ма?ынасы болады.
Тере? ой, ашы? мінез, ана тілі, кона? к?ту.
а т?р?ан с?зді табы?дар .
1.?айсысы ?ай ма?ынада? 1. Т?тті ?й?ы, т?тті ?иял, т?тті алма.
2. Ашы? аспан, ашы? ??гіме, ашы? мінез.
3. Инені? к?зі, байлы?ты? к?зі, адамны? к?зі.
4. ?ткір ой, ?ткір мінез, ?ткір пыша?.
2. Мынама?ал-м?телдерден ауыспалы ма?ыналы с?здерді табы?дар.
1.Анамны? тілі – аяулы ?ні.
2.Ата – ас?ар тау,
Ана – бауырында?ы б?ла?,
Бала – жа?асында?ы ??ра?.
3.Тіл – к??ілді? кілті.
4.Е?бекті? наны т?тті,
Жал?ауды? жаны т?тті.
3.Мына с?йлемдегі ауыспалы ма?ынада т?р?ан с?зді табы?ыз.
Елбасы «?аза?стан-2030» ба?дарламасында болаша? ?ркениетті ?аза?станны? барыстары білімді, ?нерлі, сауатты болу керек дегенді айтады. 4.С?здерді ?атыстырып тура, ауыспалы ма?ынадас?йлем ??ра?дар.
Ас, адам, ж?рек, к?сіп, ??с, тері, май, маса, а?аш, темір, са?ырау, алыс, ойыншы?, б?ла?, ?ол, жал.
5.Мына ма?ал-м?телдерден ауыспалы ма?ыналы с?здерді табы?дар.
• Анамны? тілі – аяулы ?ні.
• Ата – ас?ар тау,
Ана – бауырында?ы б?ла?,
Бала – жа?асында?ы ??ра?.
• Тіл – к??ілді? кілті.
• Е?бекті? наны т?тті,
Жал?ауды? жаны т?тті.
Т?ра ма?ына
С?зді? белгілі бір ??ымды білдіретін бастап?ы ма?ынасы, я?ни ?рбір затты? ??ымны? ?зіне ?ана т?н ма?ынасы. Мысылы: «кітап» с?зі затты? ??ымды, «екі» с?зі санды? ??ымды, «бер» с?зі ?имылды? ??ымды, «кеше» с?зі мезгілдік ??ымды атайды.
Тере? к?л, ашы? терезе, адамны? тілі, далада к?ту. 1.Т?р?ан с?зді? ?айсысы тура ма?ынада т?р?анды?ын тауып жазы?ыз.
К?зді? жасы-тура ма?ына
Жас адам-ауыспалы ма?ына
Жасы ?лкен-ауыспалы ма?ына
2.Берілген тіркестер ??рамында?ы с?здерді тура ж?не ауыспалы ма?ынаны білдіруіне ?арай б?ліп жазы?ыз. 1) Жа?сы с?з, жа?сы адам, жа?сы ой, жа?сы к?н, жа?сы бала, жа?сы ?мір.
2) Тере? сай, тере? білім, тере? адам, тере? ??ды?, тере? су, тере? сезім.
3) Долы дауыл, долы к?ш, долы жел, долы адам, долы те?із.
3.Жа?ылтпаш ішінен тура ма?ынада?ы с?здерді табы?ыз.
1. А?аныбалаа?алама?аны, 2. Жасылк?ктем,
Балаа?аныба?алама?аны. Жасылжіппен
А?аны бала ба?алама?аны, Жа?сытіккен.
?депті бала бола алма?аны. Жібекк?рпежамылдырды.
Жасыл??гемалындырды. «Омоним» та?ырыбына байланысты жатты?улар
1. Мына с?здерді омоним етіп ?олданып, бірнеше с?йлем ??ра?дар
Жаз, т?с, ер, тер, аш, жас, ай.
2.Т?мендегі с?здерге омонимдес с?здерді тауып, с?йлем ??ра?дар.
Ж?з, жасты?, сыр, жары?, ас, ?ас, тама?.
3.Ж?мба?ты? шешуін тауып, ?ара жазыл?ан с?зді? омонимін табы?дар.
Жары? т?нде – жалдасы?,
?ара??ыда ?ор?ады.
(к?ле?ке)
4.Омоним с?здерді? ма?ынасын ашы?дар.
?лгі: Кір к?йлегі?ді киме – таза емес к?йлегінді киме
а) Кір к?йлегі?ді киме.
?) ?йге ая?ы?ды тазалап кір.
б) Ат — адамны? ?анаты.
в) ?ызыны? аты Ме?с?лу екен.
г) Д?лдеп атса?, о?ы? теріс кетпейді.
5. Берілген с?здерден омоним с?здерді аны?та?дар.
1. Алмас алма жеді.
2. Жаз – демалыс кезі.
3. Жайлауда ат ж?р.
4. А?аштан т?с. 5.?зірше еште?е алма.
6.?демі жаз. 7.Допты к?здеп ат.
8.Т?с кезінде егіншілер дем алады.
6. Омоним с?здерді теріп жаз. Ма?ынасын т?сіндір.
Т?йені? ?сті жайлы, ж?рісі де ма? ж?ріс ?ой. Ж?зге жуы? ??лын байланды. Дене?ді шыны?тырамын десе?, спортпен айналыс, к?й су?а ж?з. Сен аттан т?с. А? т?с кіршіл болады.
«Синоним» та?ырыбына байланысты жатты?улар
1.Синоним с?здерді теріп жазы?ыз.
Зат, кіші, н?рсе, к?ш, б?йым, а?, с?лу, биік, ?демі.
2. С?йлем ма?ынасына к??іл аудары?дар.
?лгі: Б?ркіт алыс?а ?шты, за??ар биікке к?терілді, о?ша зымырап, к?зге к?рінбестей сам?ады.
а) ?шты, к?терілді, зымырады, сам?ады;
?) б?рыннан, ертеден, атам заманнан;
б) ?адірлеу, сыйлау, ??рметтеу;
в) ?ажап, керемет, с?мды?.
3. Синоним с?здерді тап.
Ел, халы?, м??алім, ш?кірт, ?демі «Антоним» та?ырыбына байланысты жатты?улар.
1.К?рсетілген антонимдерге ?атыстырып ма?ал – м?тел ??растыры?дар.
К?шті – ?лсіз,
дос – д?шпан
Жаман – жа?сы,
білімді – надан
Ащы – т?тті,
?зын – ?ыс?а.
* Свидетельство о публикации выдается БЕСПЛАТНО, СРАЗУ же после добавления Вами Вашей работы на сайт