Ойын - адамны? ?мір танымыны? ал?аш?ы ?адамы. Ал шахмат ойындарында логикалы? ойлау ?абілеттерін дамытып, о?ушылар ойын ар?ылы ?мірден к?птеген м?ліметтер алып, білімін желтілдіреді. Шахмат-бір ?ара?анда ?арапайым ??былыс не ?рекет іспетті. Ол міндетті т?рде екі адамны? ?атынасуымен іске асады. ?ай же?гені же?імпаз болса, біреуі же?іліс табуы тиіс. Шахматты? ережелерін о?ушылар са?тай отырып, ойнаушылар арасында?ы ?иынды ой ?абілетіні? дамуы, бір-біріне деген сыйласты? ?ажеттіліктерімен саналуы ?р ойыншыны? жеке ?рекеттерінен туындайды. Шахматты? басты шарты же?іске жету болса, ?р ойыншы ?з ?арсыласыны? м?мкіндігімен саналып, бір-біріне деген сенімдерін арттырады.
?лы Абай айт?андай: «Ойын ойнап ?н салмай, ?сер бала бола ма?» дегендей, сол пікір бала ?мірінде ойынны? ма?ыздылы?ын шешуге к?п ?серін береді. Т?менгі сынып о?ушыларыны? психикасыны? дамуына шахмат ойындарыны? ?рекеті шешуші р?л ат?аратынды?ы туралы белгілі ?алымдар: Ж?сіпбек Аймауытов, Ма?жан Ж?мабаев, Ш?к?рім ??дайберді?лы, С?лтанмахм?т Торай?ыровтар ?з е?бектерінде к?рсете білген. Сол кісілерді? т?лім – т?рбиесі ?рпа?тан-?рпа??а жал?асуда. Ал ертедегі ?лы ?алым-ойшылдар Жан Жак Руссо мен Песталоции ойын ар?ылы балаларды болаша? ?мірге бейімдеу керек деп т?сіндірген. ?йірме ж?мысында?ы ойынны? теориясы мен ма?ыздылы?ы туралы К.Д.Ушинский мен П.Ф.Лесгафт, т?рбиеде ж?не о?ыту барысында ойынны? алатын орны туралы С.П.Шацкий ж?не Н.К.Крупская да ?з пікірлерін білдірген.
Шахмат-интеллектуалды? спорт т?рі ?ана емес, сонымен бірге баланы? ойлау ?абілетін дамытуды? керемет ??ралы. Шахматты? о?ушы дамуына орасан зор м?мкіндіктерге ие екенін В. А. Сухомлинский де айт?ан болатын.
Шахматты міндетті п?н ретінде мектеп ба?дарламасына енгізу м?селесін к?теріп ж?рген педагог ?стаздарды? барлы?ы да бірауыздан шахматты? о?ушы бойында ?мірге ?ажетті ?асиеттерді ?алыптастыратынына сенімді. Балаларды? ерте жастан дамуына шахматты? игі ?сер ететіні к?птеген зерттеулер барысында д?лелденген. Шахмат?а ?йрету мектеп ба?дарламасына енгізілген Татарстан, Ресейді? Свердловск облысында шахматшы о?ушыларды? барлы? п?ндер бойынша жалпы о?у ?лгеріміні? де?гейі ед?уір жо?ары екенін к?рсеткен. Сингапур, Т?ркия, Греция, А?Ш, Испания сия?ты мемлекеттерде ж?ргізілген эксперименттер осындай н?тижелерді к?рсетті.
?р мектепте шахмат?а ?йрету п?ні енгізіліп, о?ытушы ?стаздар шахмат пен математиканы? арасында?ы тере? ж?не ты?ыз байланысты а??ара білуге ?йретсе, онда б?л ежелгі, тамаша ойынмен айналысу о?ушылар ?шін ?те пайдалы ?рі н?тижелі болар еді.
А?ыл-ойды дамыту бір б?лек, математикадан бастап бас?а да к?рделі ?ылым саласын игеруде шахмат ойыныны? пайдасы бір б?лек. ?алымдар шахматты? ?ашан, ?айда, не ?шін пайда бол?ан ойын екенін бая?ыда-а? зерттеп, д?лелдеп, оны? адам ?міріне ?ажеттігін аны?тап ?ой?ан. Дегенмен, санамыз спортты? бір т?рі ретінде ?абылдайтын б?л интеллектуалды? шахмат ойыныны? адамны? жан-жа?ты болып ?алыптасуына, ?мірінде ?андай жа?дай?а тап болса да м?селені ойланып шешуіне, белгілі бір ж?йе ??руына да?дыландыратын, бала т?рбиесінде ?те ма?ызды екенін та?ы бір айта кеткім келеді. Осы негізде ?азіргі та?да аудан, облыс, республика бойынша шахмат ойыны ке? таралуда. Осы орайда ?р баланы? жа?сы о?уына, оларды? ойлау ?абілетіні? дамуына ж?не сана сезіміні? артуы ма?сатында мектепті? ата-аналары со??ы кездері шахмат ойынымен к?сіби айналысуына к??іл б?ліп, о? к?з?арастарын ?алыптастырып келеді. М?селен, Арзымбетова ??ралай, Мурзалина ?азыг?л, Ас?ар Г?лшат т.б. сынды ата-аналар балаларыны? шахмат?а деген ?ызы?ушылы?тарын бай?ап, оларды? ойлау ?абілетіні? дамуына ?з ?лестерін ?осып, ?олдап келеді.
Сонды?тан к?птеген мектептерде, ?ала мен ауылдарда шахмат ?йірмелері, клубтары ашылып, ж?мыс жасауда. Бізді? мектебімізді? о?ушылары спортты? осы т?рімен айналысады.
Шахмат адамны? математикалы? ойлауын, логикасын, зейінді шо?ырландыру ?абілетін дамытатынын сеніммен айту?а болады.
Осыдан келе, мен 3 жылдан бері сыныптар арасында шахмат ?йірмесінен саба? беріп келемін. Осы саба? беріп келе жат?ан о?ушыларым шахмат ойнау ар?ылы математикамен ты?ыз байланыста бола отырып, ?здеріні? логикалы? ойлау ?абілетіні? арт?анымен ?оса ?мірге деген к?з?арастары арта т?сті. Сонымен ?атар, осы о?ушыларым аудан, облыс, республика к?леміне жарыстар?а ?атысып, ж?лделі орындар?а ие болуда. Атап айтар болсам, 2011 жылы облыстан 2-сынып о?ушылары На?ашыбай А?монша? ж?лделі ІІ орын Н?радинов А?арыс ал?ыс хат алып, 2012 жылы Астанада ?ткен республикалы? чемпионат?а ?атысып жа?сы ойын ?рнегін к?рсетіп келді. 2013 жылы ауданды? жарыстан 8 жас бойынша Ыбырайымова Дияра І орын, Иса Айк?ркем ІІ орын, Ілиясов Нияз І орын, Алдан ?асымхан ІІ орын, 10 жас бойынша На?ашыбай А?монша? І орын, Н?радинов А?арыс І орын, Есен?алиев Н?ртас ІІ орын, 12 жас бойынша Бердібаева Альмира ІІ орын, Ж?мам?ратов Айсан ІІ орын, 14 жас бойынша Ж?мам?ратов Досан І орын алды. Осы о?ушылар 2014 жылы ?а?тар айында облысты? чемпионат?а ?атысып Ыбырайымова Дияра І орын, Иса Айк?ркем ІІІ орын алды. К?кшетау ?аласында?ы «Балдаурен» сауы?тыру лагерінде На?ашыбай Бекзат І орын алып келді. Павлодар ?аласында ?ткен республикалы? чемпионатта Ыбырайымова Дияра мен На?ашыбай Бекзат «Же?іске деген ынтасы ?шін» мада?тамамен марапатталды. Атырауда ?ткен республикалы? шахмат фестивалінде Н?радинов А?арыс пен Ж?мам?ратов Досан «?здік ойын к?рсеткені ?шін» ал?ыс хатпен марапатталды. 2014 жылды? 4- 12 маусым аралы?ында ?аза?стан Республикасыны? балалар кубогы ?шін ?останай ?аласында ?ткен жарыста На?ашыбай Бекзат пен Н?радинов А?арыс ойын?а белсене ?атыс?аны ?шін, Ыбырайымова Дияра «Е? жас шахматшы» ата?ымен ж?не «Алтын король» сыйлы?ымен марапатталды. Міне осы негізде аты атал?ан о?ушылар?а ?йде ата-ана тарапынан ?олдау к?рсетіп, оларды? шахмат?а деген к?з?арастарыны? артуына орай, ?здеріні? логикалы? ойлау ?абілеттеріні? шы?дау ма?сатында к?птеген н?тижелеріні? ар?асында ж?лделі жетістіктерге жетіп отыр. Сонымен ?атар шахмат?а деген ?ызы?ушылы?ы бар о?ушыларды? ?атары жылма жыл к?беюде.
Осы орайда баланы? ?мірі, ?орша?ан ортаны танып, е?бекке ?атынасы, психологиялы? ерекшеліктері ойын ?стінде ?алыптасады. Орыс ?алымы, д?рігер, педагог К.А.Покровский «ойын-к?нделікті бала е?бегі, болаша? ?міріні? бастамасы. Ойын ?стінде баланы? ерте?гі ?мірге деген ?абілеті бай?алады»-деген. Олар ойын ойнау барысында ?здерін еркін сезінеді. Іздемпазды?, тап?ырлы? ?рекеті (сезіну, ?абылдау, ойлау, зейін ?ою, ерік ар?ылы) бай?алады.
С?зімді ?орыта келгенде, бізді? ойымызша, бала т?рбиесіндегі ойынны? т?рлері, соны? ішінде логикалы? ойлау ?абілеттерін дамытатын шахмат ойыны – б?л адамны? мінез-??л?ын, ?зі бас?ару мен аны?талатын ?о?амды? т?жірибені ?алыптастыру?а арнал?ан жа?дайлар негіздегі іс- ?рекетті? бір т?рі болып саналады. Сонды?тан, адам баласыны? д?ние танымы ке?ейеді, с?здік ?оры, ойлау ?абілеті дамиды, білім сауаттылы?ы математика, физика, химия сия?ты п?ндеріне к?п септігін тигізері ха?.
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
фантазиясыз толық мәніндегі ақыл-ой тәрбиесі болмайды.
В.М. Сухомлинский .
Мақсаты:
-Оқушылардың логикалық ойлау қабілетін дамыту.
Өзекті мәселе:
-Шахмат ойыны арқылы оқушылардың математикалық ойлауын, логикасын, зейінді шоғырландыру қабілетін дамыту.
Ойын - адамның өмір танымының алғашқы қадамы. Ал шахмат ойындарында логикалық ойлау қабілеттерін дамытып, оқушылар ойын арқылы өмірден көптеген мәліметтер алып, білімін желтілдіреді. Шахмат-бір қарағанда қарапайым құбылыс не әрекет іспетті. Ол міндетті түрде екі адамның қатынасуымен іске асады. Қай жеңгені жеңімпаз болса, біреуі жеңіліс табуы тиіс. Шахматтың ережелерін оқушылар сақтай отырып, ойнаушылар арасындағы қиынды ой қабілетінің дамуы, бір-біріне деген сыйластық қажеттіліктерімен саналуы әр ойыншының жеке әрекеттерінен туындайды. Шахматтың басты шарты жеңіске жету болса, әр ойыншы өз қарсыласының мүмкіндігімен саналып, бір-біріне деген сенімдерін арттырады. Ұлы Абай айтқандай: «Ойын ойнап ән салмай, өсер бала бола ма?» дегендей, сол пікір бала өмірінде ойынның маңыздылығын шешуге көп әсерін береді. Төменгі сынып оқушыларының психикасының дамуына шахмат ойындарының әрекеті шешуші рөл атқаратындығы туралы белгілі ғалымдар: Жүсіпбек Аймауытов, Мағжан Жұмабаев, Шәкәрім Құдайбердіұлы, Сұлтанмахмұт Торайғыровтар өз еңбектерінде көрсете білген. Сол кісілердің тәлім – тәрбиесі ұрпақтан-ұрпаққа жалғасуда. Ал ертедегі ұлы ғалым-ойшылдар Жан Жак Руссо мен Песталоции ойын арқылы балаларды болашақ өмірге бейімдеу керек деп түсіндірген. Үйірме жұмысындағы ойынның теориясы мен маңыздылығы туралы К.Д.Ушинский мен П.Ф.Лесгафт, тәрбиеде және оқыту барысында ойынның алатын орны туралы С.П.Шацкий және Н.К.Крупская да өз пікірлерін білдірген.
Шахмат-интеллектуалдық спорт түрі ғана емес, сонымен бірге баланың ойлау қабілетін дамытудың керемет құралы. Шахматтың оқушы дамуына орасан зор мүмкіндіктерге ие екенін В. А. Сухомлинский де айтқан болатын. Шахматты міндетті пән ретінде мектеп бағдарламасына енгізу мәселесін көтеріп жүрген педагог ұстаздардың барлығы да бірауыздан шахматтың оқушы бойында өмірге қажетті қасиеттерді қалыптастыратынына сенімді. Балалардың ерте жастан дамуына шахматтың игі әсер ететіні көптеген зерттеулер барысында дәлелденген. Шахматқа үйрету мектеп бағдарламасына енгізілген Татарстан, Ресейдің Свердловск облысында шахматшы оқушылардың барлық пәндер бойынша жалпы оқу үлгерімінің деңгейі едәуір жоғары екенін көрсеткен. Сингапур, Түркия, Греция, АҚШ, Испания сияқты мемлекеттерде жүргізілген эксперименттер осындай нәтижелерді көрсетті. Әр мектепте шахматқа үйрету пәні енгізіліп, оқытушы ұстаздар шахмат пен математиканың арасындағы терең және тығыз байланысты аңғара білуге үйретсе, онда бұл ежелгі, тамаша ойынмен айналысу оқушылар үшін өте пайдалы әрі нәтижелі болар еді.
Ақыл-ойды дамыту бір бөлек, математикадан бастап басқа да күрделі ғылым саласын игеруде шахмат ойынының пайдасы бір бөлек. Ғалымдар шахматтың қашан, қайда, не үшін пайда болған ойын екенін баяғыда-ақ зерттеп, дәлелдеп, оның адам өміріне қажеттігін анықтап қойған. Дегенмен, санамыз спорттың бір түрі ретінде қабылдайтын бұл интеллектуалдық шахмат ойынының адамның жан-жақты болып қалыптасуына, өмірінде қандай жағдайға тап болса да мәселені ойланып шешуіне, белгілі бір жүйе құруына дағдыландыратын, бала тәрбиесінде өте маңызды екенін тағы бір айта кеткім келеді. Осы негізде қазіргі таңда аудан, облыс, республика бойынша шахмат ойыны кең таралуда. Осы орайда әр баланың жақсы оқуына, олардың ойлау қабілетінің дамуына және сана сезімінің артуы мақсатында мектептің ата-аналары соңғы кездері шахмат ойынымен кәсіби айналысуына көңіл бөліп, оң көзқарастарын қалыптастырып келеді. Мәселен, Арзымбетова Құралай, Мурзалина Қазыгүл, Асқар Гүлшат т.б. сынды ата-аналар балаларының шахматқа деген қызығушылықтарын байқап, олардың ойлау қабілетінің дамуына өз үлестерін қосып, қолдап келеді.
Сондықтан көптеген мектептерде, қала мен ауылдарда шахмат үйірмелері, клубтары ашылып, жұмыс жасауда. Біздің мектебіміздің оқушылары спорттың осы түрімен айналысады.
Шахмат адамның математикалық ойлауын, логикасын, зейінді шоғырландыру қабілетін дамытатынын сеніммен айтуға болады. Осыдан келе, мен 3 жылдан бері сыныптар арасында шахмат үйірмесінен сабақ беріп келемін. Осы сабақ беріп келе жатқан оқушыларым шахмат ойнау арқылы математикамен тығыз байланыста бола отырып, өздерінің логикалық ойлау қабілетінің артқанымен қоса өмірге деген көзқарастары арта түсті. Сонымен қатар, осы оқушыларым аудан, облыс, республика көлеміне жарыстарға қатысып, жүлделі орындарға ие болуда. Атап айтар болсам, 2011 жылы облыстан 2-сынып оқушылары Нағашыбай Ақмоншақ жүлделі ІІ орын Нұрадинов Ақарыс алғыс хат алып, 2012 жылы Астанада өткен республикалық чемпионатқа қатысып жақсы ойын өрнегін көрсетіп келді. 2013 жылы аудандық жарыстан 8 жас бойынша Ыбырайымова Дияра І орын, Иса Айкөркем ІІ орын, Ілиясов Нияз І орын, Алдан Қасымхан ІІ орын, 10 жас бойынша Нағашыбай Ақмоншақ І орын, Нұрадинов Ақарыс І орын, Есенғалиев Нұртас ІІ орын, 12 жас бойынша Бердібаева Альмира ІІ орын, Жұмамұратов Айсан ІІ орын, 14 жас бойынша Жұмамұратов Досан І орын алды. Осы оқушылар 2014 жылы қаңтар айында облыстық чемпионатқа қатысып Ыбырайымова Дияра І орын, Иса Айкөркем ІІІ орын алды. Көкшетау қаласындағы «Балдаурен» сауықтыру лагерінде Нағашыбай Бекзат І орын алып келді. Павлодар қаласында өткен республикалық чемпионатта Ыбырайымова Дияра мен Нағашыбай Бекзат «Жеңіске деген ынтасы үшін» мадақтамамен марапатталды. Атырауда өткен республикалық шахмат фестивалінде Нұрадинов Ақарыс пен Жұмамұратов Досан «Үздік ойын көрсеткені үшін» алғыс хатпен марапатталды. 2014 жылдың 4- 12 маусым аралығында Қазақстан Республикасының балалар кубогы үшін Қостанай қаласында өткен жарыста Нағашыбай Бекзат пен Нұрадинов Ақарыс ойынға белсене қатысқаны үшін, Ыбырайымова Дияра «Ең жас шахматшы» атағымен және «Алтын король» сыйлығымен марапатталды. Міне осы негізде аты аталған оқушыларға үйде ата-ана тарапынан қолдау көрсетіп, олардың шахматқа деген көзқарастарының артуына орай, өздерінің логикалық ойлау қабілеттерінің шыңдау мақсатында көптеген нәтижелерінің арқасында жүлделі жетістіктерге жетіп отыр. Сонымен қатар шахматқа деген қызығушылығы бар оқушылардың қатары жылма жыл көбеюде.
Осы орайда баланың өмірі, қоршаған ортаны танып, еңбекке қатынасы, психологиялық ерекшеліктері ойын үстінде қалыптасады. Орыс ғалымы, дәрігер, педагог К.А.Покровский «ойын-күнделікті бала еңбегі, болашақ өмірінің бастамасы. Ойын үстінде баланың ертеңгі өмірге деген қабілеті байқалады»-деген. Олар ойын ойнау барысында өздерін еркін сезінеді. Іздемпаздық, тапқырлық әрекеті (сезіну, қабылдау, ойлау, зейін қою, ерік арқылы) байқалады.
Сөзімді қорыта келгенде, біздің ойымызша, бала тәрбиесіндегі ойынның түрлері, соның ішінде логикалық ойлау қабілеттерін дамытатын шахмат ойыны – бұл адамның мінез-құлқын, өзі басқару мен анықталатын қоғамдық тәжірибені қалыптастыруға арналған жағдайлар негіздегі іс- әрекеттің бір түрі болып саналады. Сондықтан, адам баласының дүние танымы кеңейеді, сөздік қоры, ойлау қабілеті дамиды, білім сауаттылығы математика, физика, химия сияқты пәндеріне көп септігін тигізері хақ.
