I.Отбасы психологиясындағы тұлғаралық қарым – қатынастың теориялық мәселелері.
1.1 Отбасы мәселесінің психологиялық негіздері...............................................5
1.2 Ата-ананың қамқорлығынсыз қалған балалармен жұмыс.Толық емес отбасы жағдайының баланың эмоционалды – тұлғалық сферасының әсері...................................................................................................8
ІІ. Ата-ананың қамқорлығынсыз қалған балалармен жұмыс.Толық емес отбасындағы баланың психологиялық жағдайы.
2.1 Ата-ананың қамқорлығынсыз қалған балалармен жұмыс.Толық емес отбасындағы ана мен баланың қарым –қатынасы....................9
2.2 Ата-ананың қамқорлығынсыз қалған балалармен жұмыс.Толық емес отбасындағы әке мен баланың қарым – қатынасы..................10
2.3 Ата-ананың қамқорлығынсыз қалған балалармен жұмыс .Жүргізілген зерттеу жұмыстары....................................................................12
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.............................................................................19
Кіріспе
Отбасындағы баланың ең жақын әлеуметтендіру ортасы. Осы ортада баланың өмірдің мақсаты, оның құндылықтары, не біліп, өзін қалай ұстау керектігі туралы алғашқы мағұлматтар меңгеріледі және онда басқалармен қарым –қатынас орнатуға дағдыланады. Сөйтіп, өзінің «кім» және «қандай» екенін басқалардың «кім» және «қандай» екенінтәжірибеде сынап байқап көреді. Балалар отбасында әртүрлі жағдаяттар мен төтенше ахуалдарда өзін ұстаудың нормаларын, мінез – құлқын реттеудің өлшемдерін меңгереді. Отбасы психологиясын зерттеушілер А.Г.Харчев, А.Н.Антонов, З.И. Файнбург, Д.Горборинко оның функцияларын ата – ананың үгіт – насихаты, түсіндіруі, олардың үлгі – өнегесі, үйдегі ахуал, отбасының психологиялық тынысы арқылы балалардың әдеті, мінез – құлқы, жақсы – жаманды бағалау уәзіндері (критерий) қалыптасуымен бірге қандай қылықтары үшін сөгіс алып, не үшін жазаланатынын, әділдік пен адалдық ұғымдарын меңгереді деген тұжырымдар жасады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында «балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу ата – ананың табиғи құқығы әрі парызы» деп, отбасының міндеті нақты көрсетілген.
Қазіргі заманда отбасының құрылымы өзгеріп, оның мүшелер саны азайып, бала саны да кеми түсті. Қоғамдағы әлеуметтік, мәдени экономикалық жаңғырулар, әртүрлі сипаттағы әлемдік деңгейдегі ақпарат алмасу, отбасы мүшелерінің арасындағы қарым – қатынас сипатына да өз әсерін тигізіп отыр. Қазіргі аналардың көпшілігі жұмыс жасайтын болғандықтан бала уақытының көбін пассивті тәрбиешілермен өткізеді. Бала тәрбиесі қалалық отбасына тән болып отырған келесі ерекшеліктерімен шартталған: балалардың көбісі күннен күнге ұлғайып отырған айырылысулардың нәтижесінде әкесіз немесе анасыз өседі: теледидар, жеке бөлме т.с.с өркениетті жетістіктері балалар мен олардың ата –аналарының арасында қарым – қатынас процесін қиындатады.
Отбасы ұғымына анықтама беру, оның атқаратын қызметтерін нақтылау отбасындағы қарым – қатынас мәселелерін талдау көптеген зерттеулерде орын алған. Отбасы қызметінің ортақ топтамасы немесе жіктемесі жетік түрде толық жасалмаған. Г.М.Свердлов және В.Л.Ресенцев (1985) отбасының маңызды қызметтерін ұрпақ жалғастыру, тәрбиелеу, шаруашылық және өзара көмек көрсету түрлеріне жатқызған.
Отбасылық қатынастар бойынша құрылған отбасы анықтамаларының ішінде А.Г.Харчевтің ұсынған анықтамасы бойынша – «отбасы – бұл жұбайлар арасындағы ата – аналар мен балалар арасындағы қарым қатынастардың жүйесі, оның мүшелері бір – бірімен некелік және туыстық қатынаспен айналысады, ортақ тұрмыс пен өзара адамгершіліктің жауапкершілікпен, қоғамның қажеттіліктеріне шартталынған әлеуметтік тәуелділікпен сипатталады» (1, 63). «Отбасы денелік өмір ағза өмірінің арасында байланыстырушы звено» деп берген А.Б.Харчевтың отбасы ұғымына анықтамасы жалпылама түрде болып табылады.
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінде Ата-ананың қамқорлығынсыз қалған балалармен жұмыс соның ішінде«толық емес отбасы» деген сөз күнделікті елең еткізбейтін сөз тіркесіне айналды. Қазіргі қоғамда ер балалардың тәрбиесіне көңіл бөлініп жатқан жоқ. Неке қияр орталықтарының мәліметтеріне жүгінсек, жаға ұстатын мәліметтерге тап болады екенбіз. Некеге отырғандардың 65 пайызына жуығы көп ұзамай ажырасып кетеді екен. Мектеп оқушыларының арасында 70 пайызға жуық бала әкесіз тәрбиеленіп отырған толық емес отбасыларының ұл – қыздары.
Күн көріс қамымен әке бір жақта, ана бір жақта – балалары бөлек өзінше өмір сүріп жатқандардың да куәсі болып жүреміз. Бала тәрбиесінен алыс тірлігі беймәлім әкенің бала тәрбиесіндене қандай ықпал болады? Әке неғұрлым баланың қасында жүрсе, соғұрлым бала әке тәрбиесін көріп өседі. Осында мәселені алға қоя отырып, зерттеу жұмысымның тақырыбын «Толық емес отбасындағы баланың психологиялық жағдай» деп алдым.
Зерттеу мақсаты: Ата-ананың қамқорлығынсыз қалған балалармен жұмыс және отбасында тұлғааралық қарым – қатынасты қабылдаудың психологиялық аспектілерін теориялық жағынан негіздеп және қарым – қатынаста орын алатын қақтығыс жағдайлардың теріс әсерлерін төмендету жолдарын анықтау, сонымен қатар толық емес отбасындағы балалардың психологиясын зерттеу.
Зерттеу обьектісі: Ата-ананың қамқорлығынсыз қалған балалармен жұмыс және толық емес отбасындағы бала психологиясы.
Зерттеу пәні: отбасында тұлға аралық қарым – қатынасты қабылдаудың психологиялық аспектілерінің ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу міндеттері:
1.Толық емес отбасы туралы, толық емес отбасында қарым –қатынасты қабылдаудың психологиялық ерекшеліктері туралы ғылыми – теориялық әдебиеттерге талдау.
2. Толық емес отбасындағы балалар психологиясын қарым – қатынас ерекшеліктерін зерттеу әдістемелерін жинақтау.
Зерттеу жұмысының құрылымы: кіріспе, екі бөлім, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Отбасы психологиясындағы тұлғааралық қарым – қатынастың теориялық мәселелері
1.1 Отбасы мәселесінің психологиялық негіздері
Отбасы – адамның эмоциясы, уайымы, көзқарасы мен қатынасымен байланысты емес ол – ерекше феномен. Отбасы фонеменінің бір жолы оның құрылымын тарихи уақыт талабына сай өзгеруін және бір отбасының өмірлік циклінің логикалық түсіндірілуі. С.И. Голод (1998) пікірінше отбасы феноменінде құрылымдық өріс ерлі – зайыптылар және ата – ана мен бала қатынасы деп қарастырады. Отбасы – неке негізінде немесе қан жағынан туыстас шағын топ, олар өзара көмек көрсету, жауапкершілік алу және тұрмыстық жалпылықта байланысады. (Эййдмиллер, Э.Г.Юстицкий В.В 1990). Отбасы балаға ықпал етеді, оны қоғамдық өмірге жетелейді. Отбасының тәрбие институты ретінде маңызы онда бала өмірінің маңызды бөліктерін өткізеді. Және де тұлға ретінде қалыптасуына ықпал ету ұзақтығы жағынан басқа тәрбие институттарына бой бермейді деп көрсетті Шужебева А.И өз зерттеу жұмысында.( 2, 21)
Терең тұлға аралық қатынастарды реттеу механизмдеріне арналған жұмыстарды талдауда шетелдік ғалым Э. Фромм және ресейлік ғалым М.И. Лисина ол өзіміздің қазақстандық ірі ғалымдардың бірі С.М.Жақыповтардың қойылған мәселені толығымен шешуге мүмкіндік берді.Бірінші,отбасы жағдайында бірлескен іс –әрекетті орындау барысында жеткіншектердің құндылықты – мағыналық құрылымдардың қалыптасу жағдайларын нақытылауға мүмкіндік берілді.
Екіншіден, жеткіншектердің тұлғалық дамуында аутқулардың пайда болуының отбасы ішіндегі алғышарттарын анықтауға мүмкіндік береді. Зерттеудің медологиялық бағытына қарай жеткіншектерге отбасы ішілік құндылықтарды беру процесі, отбасы мүшелері арасындағы бірлескен әрекет пен эмоциялық өзара байланыстардың үйлесімділік механизмдерін қолдануға негізделген. (4,10)
Отбасы бүкіл ғасырлар бойы адам баласы тәрбиесінің құралы болып келеді. Сондықтан ол адам үшін ең үлкен мәнге ие орта.
Отбасы белгілі дәстүрдің , жағымды өнегелердің, мұралардың сақтаушысы. Онда бала алғаш рет өмір жолымен танысады, моральдық нормаларды игереді. Сондықтан отбасылқ өмір жеке адамның азамат болып өсуінің негізі.
Отбасы – оқыту мен тәрбие жұмысындағы мектептің одақтасы. Ол бала тәрбиесі жөнінде мектеппен тығыз байланысты болуды өте жақсы түсінеді. Өйткені бала тәрбиесінің отбасында, мектепте нәтижелі болуы осындай ынтымақтастыққа негізделеді.
Отбасы тәрбиесі бұл қоғамдық тәрбиенің бір бөлігі, мемлекет алдындағы ата – аналардың борышы. Оған балалардың мекемелері жөніндегі халықтың қажеттілігінтолық қанағаттандыру, балалардың еңбек, спорт лагерлерінің, жас натуралист станцияларының, ғылыми – техникалық және көркемдік шығармашылық үйірмелерінің жүйесін кеңейту; ананы, балалық шақты қорғауға ерекше көңіл бөлу; отбасы мүшелерінің демалуы үшін санаторийлердің, демалыс үйлерінің жүйесін кеңейту; аналар жағдайын еске алып, әйелдердің халық шаруашылығына қатысуын үйлестіру.
Отбасында басты мәселелердің бірі – баланың тіршілік әрекетін ұйымдастыру. Бұған баланың күн ырғағы, міндеттері, қойылатын талаптар, оның үй еңбегіне қатысуы, оқу іс –әрекеті бос уақытын ұйымдастыру жатады.
Отбасы барлық уақыттада, өсіп келе жатқан ұрпақтың тәрбиесі мәселелерін шешеуде үлкен мүмкіндіктерге ие болған. Қазіргі заманғы отбасының өсіп келе жатқан ұрпақтың тәрбие мәселелерін шешудегі ерекшелігі ата – ананың білім және жалпы мәдени деңгейінің жоғары болуы.
Балалардың отбасындағы тәрбиесі оның белгілі бір тұрақты әлеуметтік институт ретінде анықталады. Ол отбасы мүшелері арасында өзара қптынастардың қалыптасуымен дамуына септігінтигізетін адамдардың жақындығы, туыстық қатынастар, өзара үйлесімдік, тұрмыстық өмір. Отбасы тәрбиесінің арақашықтығы да осы қатынастарда, оның тәрбиесінің ешқандай да түрі алмастыра алмайды.
Отбасы – болашақ адамзаттың әлеуметтену жолындағы алғашқы қадамдарын жасайтынбастапқы адым. Ол бала моральдық қалпы туралы алғашқы түсінік береді оны еңбекке баулып, өз – өзіне қызмет ету дағдыларын қалыптастырады. Ата – ананың іс – әрекеті мен мінез – құлқы, өмір сүру салты арқылы балаға дүниетанымдық, адамгершілік, әлеуметтік – саяси құндылықтар беріледі.
Отбасы тәрбиесінің қоғамдық және мемлекеттік тәрбиеге қарағанда артықшылығы басым. Алайда, қазіргі қоғамдық өмірде болып жатқан әлеуметтік, экономикалық және демографиялық өзгерістер отбасын белгілі бір қиыншылықтар туғызады.
Ата – аналардың білім деңгейіне байланысты да отбасында ерекшеліктер орын алады. Мысалы: ата – аналардың білім жоғары болған сайын олардың балалары мектепте жақсы оқиды. Қазіргі ата – аналар жұмысбасты болғандықтан бала тәрбиесі көбінесе білім төмен ата мен әжелерге жүктеледі.
Қоғамда жүріп жатқан тұрғындардың материалдық жағдайға байланысты жіктелуі отбасы тәрбиесіне материалдық жағдайы әртүрлі ата – аналардың қарым – қатынасына әсер етеді. Отбасында балаларға отбасылық бюджеттің 25 – 50% жұмсалады. Материалдық кіріс мол отбасыларда педагогикалық көзсоқырлық, тойынғандық жағдайға алып барады. Тойынғандық дегеніміз - өмірге, өмірдегі материалдық және рухани құндылықтарға деген жеккөрінішті, келекетті қатынас.
Жастайынан осындай ортада өскен балалардың арасында торығушылар, қаңғыбастар «қызықты» әсерді іздеушілер өсіп шығады.
Қазіргі кезде отбасының «уақталу» процесі жүруде. Ол дегеніміз – жас ата – аналардан тұратын әжесіз, атасыз отбасылар. Бұл отбасының беріктігін нығайтып дербес ұжымды қалыптастырады. Қиындықтар достық пен ынтымақтастықты нығайтып, қуаныш пен қайғыны бөлісуге тәрбиелейді. Дегенмен, жас отбасында алғашқы кезде тұрмыстың түзелмеуі, бала тәрбиесі сияқты қиындықтар кездескенімен, өларды шешу қоғамның құзырында.
Отбасы мүшелерінің келуі, туылған бала санының азаюы да отбасы дамуының ерекшелігін құрайды. Қалалық отбасында бір – екі бала ғана тәрбиеленеді. Бала туудың азаюының себептері сан алуан және өте күрделі; олар ата – аналардың жұмысбастылығын; мектепке дейінгі мекемелермен қамтамасыз етілмеуі; бала тәрбиесіне шығынның көп жұмсалмауы; әйел ананың шамадан тыс жұмысбастылығы; отбасының қолайсыз тұрғын үйі; тұрмыстық жағдайы; ата – аналардың «өзі үшін өмір сүруге» ұмытылған тоғышарлық ұмтылысы және т.б. Бала туудың азаюы – шағын отбасындағы тәрбие әдістерін жасау деген және педагогикалық проблеманы алуға тосады.
Қазіргі отбасында ажырасу санының едәуір артуымен сипатталады. Ажырасудың 90% тұрмыс қолайсыздығы мен дайындықсыздығының салдары. Дегенмен барлық ажырасуларға жағымсыз баға беруге болмайды, өйткені кей жағдайда ажырасу баланың психикасына теріс әсер ететін ұрыс – жанжал , отбасылық кикілжіңді алдын алады.
Бір балалы отбасы көпшілікпен араласу, ұжымдық қызмет тәжірибесін игеру жағынан баланы қиын жағдайға қалдырады. Мұндай отбасыларда аға, әпке сияқты тәлімгер іні, қарындас сияқты қамқорлығына алатын бауырдың болмауы ұжымдық туыстық қатынастар аясын мүлдем тарылта түседі. Осындай жағдайда баланың қызығушылығы мен қажеттілігін қамтамасыз етуде ата - аналардың ата – аналардың педагогикалық нормаларды сақтамауынан бастуыш сынып кезінен оның бойында тоғышарлық, ұжымды жатырқаушылық қасиеттердің қалыптасқандығын аңғарамыз.
1.2 Ата-ананың қамқорлығынсыз қалған балалармен жұмыс.Толық емес отбасы жағдайының баланың эмоционалды – тұлғалық сферасына әсері
Толық емес отбасы жағдайы тек ерлі – зайыптылардың эмоционалды – тұлғалық сферасына әсер етіп қоймай, сонымен қатар, олардың балаларының, әсіресе, балалық шақтағы эмоционалды – тұлғалық сферасының бұзылуын да қамтиды.Бұл жерде біз баланың бойында қандай күйзелістер туындайтынын түсінгіміз келеді.Толық емес көбіне ата-анасының ажырасуы салдарынан туындайтыны анық.Бірақ ажырасуды қайғыру кезеңінде нені түсінуіміз керек,және бұл қайғыру басқа қайғылармен салыстырғанда қандай?деген мәселе туындайды.Бала үшін ажырасудың заң түріндігі актісінің ешқандай жанама ролі жоқ,яғни оның ата-анасы заңды түрде некеде ме,жоқ әлде заңсыз түрде ме-ол оған маңызды емес.бірақ кей кезде ата-анасы заңды түрде некелескен болса да,заңды түрде ажырасу отбасылық қарым-қатынаста тек қосымша рольде болуы мүмкін.Мысалы,ажырасудан кейін де ата-аналар кейбір кезде әрі қарай да жалғасымды түрде бірге тұра береді.
Ата-ананың ажырасулары әрбір баланың өмірінде маңызды роль атқарады.Ажырасудың ұзақтығы ажырасу жағдайын қайғырудың критериі болып табылады.Мысалы,кейбір балалар өзінің анасын немесе әкесін бір ай немесе бір жыл бойы асыға күтеді.Олар мұнаяды,бірақ дегенменденсулықтары сау қалпында болады.Ал кейбіреулері ажырасқаннан кейін ертеңінде-ақ бірден өзгеріп,мүлдем басқа болып кетеді,яғни бұл баланың ажырасуды қалай түсінетіндігіне байланысты:әкесі немесе анасы мәңгіге кетіп барама,жоқ әлде қайтадан қайтып келеме деген ойлардың мазалауы.Ажырасу басқа барлық айырылулардың түрінен (ата-ананың біреуінің өлімін қоспағанда несімен ерекшеленеді; бұл дегеніміз соңғы шешім бе,қайтып келместік немесе үйреншікті жағдайлардың өзгерісі ме; әдетте бұл жағдай балаға «анасы мен әкесі ажырасады») деп жариялауды естіген кезде пайда болады,яғни балаға әкесі немесе шешесі мәңгі кетіп барады, әкесі немесе шешесі олармен енді қайтып тұрмайды, және т.б деп айтқан уақытта туындайды.Бұл жағдай ажырасушылықты жоғалтып алушылыққа айналдырады.
Балаға өзінің аффектілерін көрсетуге мүмуіндік беру,ұзақ әңгімелесу кезінде анық қайғысын бөлісу және онымен қорқыныштары жайлы сөйлесу,коалация жасауға тырыспау,яғни басқа ата-ананы кінәламау,осыған байланысты болған конфликтілерді балаға жүктемеу-бұлардың барлығы бала үшін күрделі жағдайда ата-аналардың көрсеткен көмектерінің алғашқы қадамдары болып табылады.
Толық емес отбасы-бұл толық емес,үзілді-кесілді байланыстығы,дәстүрлі қарым-қатынас жүйесі кіші топ:ана-әке,әке-бала,ана-балалары,бала-ата-әже.Толық емес отбасында психологиялық климат бұзылады,оған тән нәрсе шеттетілу,қоғамнан тыс қалу.Көбінесе толық емес отбасы-ананың бір немесе одан да көп балаларының болуы.Мұндай отбасында ана өзіне тән емес көптеген қызметтерді ажыратуға болады,сонымен қатар толық емес отбасында балалар біржақты феминистік тәрбие алады.
Балалар толық емес отбасында өскендіктен,олар ер мен әйелдің арасындағы қарым-қатынастың толық үлгісін елестете алмайды.Педагогтар жүргізген зерттеу материалдары көрсеткендей балалардың оқу үлгерімі көбінесе отбасылық қарым-қатынас,отбасының тұрақтылығы немесе дұрыс ұйымдаспауына тәуелді болады.Шын мәнінде де,толық отбасында баланың мінез-құлқын бақылау сапалы түрде болады.Көп жағдайларда кәмелетке толмаған заң бұзушылардың арасындағылардың көбін толық емес отбасынан шыққан балалар құрайды.
II.Толық емес отбасындағы баланың психологиялық жағдайы
2.1Толық емес отбасындағы ана мен баланың қарым-қатынасы
Отбасында адам бойындағы асыл қасиеттер жарқырайкөрініп,қалыптасады.Отанға деген ыстық сезім-жақындарына,туған-туысқандарына деген сүйіспеншіліктен басталады.Н.Ә.Назарбаев
Отбасы адам баласының өсіп-өнер алтын ұясы.Адам өміріндегі ең қуанышты қызық дәурені осы отбасында өтіп жатады.Бала өміріндегі алғашқы күнінен бастап,ата-ана өздерінің негізгі борыштарын тәрбие жұмыстарын атқаруға кіріседі.Ата-анада өздері жанұяға кірген кезде бір-біріне шексіз сүйіспеншілікпен,махаббаттық сезімдері табысқан кезде қалыптасады.Әке мен ананың арасындағы сыйластық,өзара түсінушілік,олардың бір-бірін ұғынысуы,сыйласуы,қандай мәселелер болсын,материалдық,әлеуметтік,қоғамдық және экононмикалық мәселелерді шешуде пайымды шешімдер тауып жатса,бұл отбасының берекесі мен берері де мол болатыны мәлім.
Отбасының ұйытқысы,берекесі,мейір-шапағаты көзі ол-әйел.Әйелдің бұл рөлі отағасының жамағатына,бала-шағаның анаға деген сүйіспеншілігімен,қамқорлығымен,ана жанын қас-қабағынан,жанарынан танығыштықпен нығая,биіктей береді.Әрине,әйел де өзінің аналық борышын ұмытпағанда,әсіресе ерімен қабағы жарасып,тату-сүйіспеншілікте тұрғанда мәртебесі арта түспек.
Әйелдің еріне қарым-қатынасы балалардың әкеге көзқарасының сипатын анықтайтыны берік есте болуы тиіс.Мұның өзі бір жағынан,үй ішіндегі әдептің бастау көзі екені анық.Демек,балалар үшін әке беделі аналарының сөзі,іс-қимылы,қас-қабағы арқылы қалыптасады.Мысалы ерлі-зайыптылар балаларының көзінше бір-біріне қатты,балағат сөздер айтыспақ түгілі,дауыс көтеріп,керісуге тиісті емес.Олай еткенде,өз беделдерін жоғалтудың,бала-шағаның жүрегін шошытып,зәресін ұшырудың үстіне,олардың жанына кейін өздері үй болғанда,алдарынан шығатын жаман әдет ұрығын егеді.
Тәрбиенің алғашқы бастамасы отбасынан басталады.Ата-ананың баламен жасайтын қарым-қатынасы үлкен тәрбиелік мәнге ие.Әсіресе отбасындағы ата мен ананың қарым-қатынасы үлкен тәрбиелік мәнге ие.Мәдениетті отбасындағы ерлі-зайыпты кісілердің бір-біріне айтқан игі ниеті,кішіпейілділігі,отбасы қажеттілігінен туындаған мәселелерді ақылдаса отырып шешуі бала мінезіне жағымды әсер етеді.
Әрбір ата-ана өз баласының мінез ерекшеліктерін тәрбиелеумен бірге басқа кісілердің балаларындағы жарамсыз қылықтарды сезе қалған жағдайда,оларға да өз баласындац көңіл аударып жәрдем бергендері жөн.
Балалардың мінез ерекшеліктерін қалыптастыруда отбасындағы еңбек тәрбиесі айрықшы орын алады.Еңбектің барлық түрі баланы қызықтыра бермейді.Сол үшін балаға тапсыратын жұмыстар олар ойлайтын ойындардың мазмүнына қарайлас болғаны абзал.Отбасындағы еңбек тәрбиесін баланың сәби кезінен-ақ бастау керек.Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын процесін еңбекке тәрбиелеумен ұштастыра отырып жүргізген дұрыс.
2.2 Толық емес отбасындағы әке мен бала қарым-қатынасы
И.Г.Песталоцци:«Бала тәрбиесі,оның дүниеге келген күнінен басталуы керек.Баланың дүниені түсінуі отбасында басталып,мектепте әрі қарай жалғастырылуы шарт»-деген қағиданы ұсынды.Француздың ұлы ағартушысы Ж.Ж.Руссо бала тәрбиесінің көзі еңбекте,сондықтан баланы жан-жақты жетілген азамат етіп тәрбиелеуді отбасында еңбекке үйретуден бастау керек деп қараса,әйгілі орыс педагогы К.Д.Ушинский бала тәрбиесіне тоқтала келе,мектеп жасына дейінгі бала тәрбиеснің негізгі ортасы-отбасы.Бала отбасында қарапайым білім,іскерлік,дағдыларды меңгеріп,ата-анасынан тәртіп,мінез-құлық ережелерін үйренеді деп көрсетті.Сонымен бірге,қазақ халқында отбасы тәрбиесіне,ұрпағынығ жан-жақты болып өсуіне айрықша мән берілген.Баланы қайратты,қайырымды,ақылды,өнерлі,әділ адам етіп тәрбиелеу-әр уақытта қазақ отбасындағы басты мәселенің бірі болған.Қазақ отбасындағы ата-ана мен баланың кісілік қарым-қатынасы,эмоцияналды сезімдері-олардың жаны мен қанының табиғи бірлігі негізіндегі жақындық арқылы орындалған.Қазіргі уақытта баланы заман талабына сай жеке тұлға етіп қалыптастыру қазақ отбасындағы барлық ата-аналар үшін көптеген қиындықтар туғызуда.Бұрын бәрімізге белгілі халқымыздың аса күшті қасиеті балажандылығы деп саналған.Тіпті қазақ әйелі әулиеге түнеп перзенті үшін өмір сүретін.Ал,қазір қазақ әйелдері арасында балаға деген сүйіспеншілік күрт бәсеңдеп кеткен сияқты.
Әр шаңырақта әкенің орны ерекше.Әке-отбасының асыраушысы,отбасы мүшелерінің тірегі,қамқоршысы.Әкенің мінез-құлқы,өзгелермен қарым-қатынасы,өнері мен білімі-баланың көз алдындағы үлгі,өнеге алатын,оған қарап өсетінтнысанасы.Отбасының пейілі-береке ынтымымағы үшін отағасының әділ,ұстамды болуы орасан маңызға ие.Оның тәрбиелік рөлі де зор.
Ер бала әкесімен сырлас,әкесі мен жолдас,дос.Ол әрқашан бір әрекет жасау үшін әуелі әкесімен сырласады.Ер баланың өсіп,жетіліп,өз алдына жеке тұлға болып қалыптасуына,қоғамдағы өз орнын дұрыс табуына әкенің атқарар еңбегі ерекше.
Отбасының ұйытқысы,берекесі мейір-шапағат көзі-әке.Әкенің бұл ролі бала-шағаның әкеге,анаға деген сүйіспеншілігімен,қамқорлағымен,ана жанын қас-қабағынан,жанарынан танығыштықпен нығая биіктей береді.Әрине,ер азамат өзінің әкелік борышын ұмытпағанда,әсіресе әйелімен қабағы жарасып,тату,сүйіспеншілікке тұрғанда,оған деген көзқарасында халқымыздың ізгі дәстүрін,өнегелі өміршкң салтын,діни жол-жосығымызды ескергенде ғана оның қадір-қасиеті,бүкіл отбасын,ауылды ағайын-туысты топтастырушылық мәртебесі арта түспек.
2.3 Жүргізілген зерттеу жұмыстары
Үшағаш негізгі орта мектебінің толық емес отбасының қатарына жататын 7 отбасы жатады оқушыларға және оның ата-анасына сауалнама жұмысын жүргіздім.
Ата-анаға сауалнама
1)Кез-келген ісіңізді тастай салып, баламен айналыса аласыз ба?
10)Балаңызға уәде беріп,жақсы мінез-құлқын ескере отырып,уәдеңізді орындайсыз ба?
11)Балаға қалаған ісін жасауға,өзін ұстауға кедергі жасамай бір күн еркіндік бересіз бе?
12)Басқа бала сіздің балаңызға дөрекілік көрсетсе,себепсіз ренжітсе көңіл аудармайсыз ба?
13)Балаңыздың көз жасы,дөрекі еркелеуі уақытша екенін білесіз,оған қарсы тұра аласыз ба?
Жауабы:
Әрқашан жасаймын,келісемін-3 ұпай
Кейде ғана келісемін-2 ұпай
Келіспеймін-1 ұпай
0-16-Бала тәрбиесі-сіз үшін үлкен проблема.Бала тұлғасын дұрыс қалыптастыру үшін педагог немесе психолог мамандарының көмегіне сүйеніңіз.
17-30-Балаға қамқорлық жасау-бірінші кезектегі маңызды іс.Сіздің бойыңызда тәрбиелік қабілет бар,тәжірибеде әрқашан бір қалыпты,бір бағыттағы мақсатпен әрекет етесіз.Кейде қатал,кейде мүлдем жұмақсыз.Сізге жауапкершілікпен ойлану керек.
31-39-Бала сіздің өміріңіз үшін ең құнды болғаны.Сіз балаңызды тек түсініп қана қоймай,әрі ойын тануға,сыйлы көзбен қарауға тырысасыз.
Ата-ана жауабы:
1)әрқашан жасаймын,келісемін
2)әрқашан жасаймын,келісемін
3)әрқашан жасаймын,келісемін
4)әрқашан жасаймын,келісемін
5)әрқашан жасаймын,келісемін
6)әрқашан жасаймын,келісемін
7)әрқашан жасаймын,келісемін
8)әрқашан жасаймын,келісемін
9)әрқашан жасаймын,келісемін
10)әрқашан жасаймын,келісемін
11)әрқашан жасаймын,келісемін
12)келіспеймін
13)әрқашан жасаймын,келісемін
Нәтижесінде сауалнамаға жауап берген ата-аналар 37ұпай жинады.Ол дегеніміз-бала сіздің өмірініз үшін ең құнды болғаны.Сіз баланызды түсініп қана қоймай,әр ойын тануға жәнеде балаға сыйлы көзбен қарауға тырысатындығыныз байқалды.
Оқушыға арналған сауалнама
Сыныбы 1-9
1.Сен бос уақытыңды қалай өткізесін?
1)спортпен айналысамын
2)достарыммен қыдырамын
3)туыстарыммен бірге боламын
4)үй шаруасымен айналысамын
5)кітап оқимын
2.Сенің ойынша,қазіргі таңда оқушылар арасында қандай өзекті мәселелер бар?
1)нашақорлық,маскүнемдік
2)басқа діни ағымдарға секталарға өту
3)ата-аналармен түсініспеушілік
4)отбасының материалдық жағдайының төмендеуі
5)білім алуға деген немқұрайлылық
3.Сенің басында бопсалау,зорлық-зомбылық (әлімжеттік,қорқыту,ұрып-соғу) т.с.с сияқты мәселелер орын алып жатыр ма?
1)ия,орын алып жатыр
2)ата-анам тарапынан ұрып-соғу
3)сыныптастарымнан әлімжеттік
4)үлкен балалардан,қыздардан қысым
5)ұстаздардан (таяқ жеу,қысым,бөлушілік)
4.Сен ұстаздарыңның сабақ беруіне көңілін толады ма?
1)көңілім толады
2)көңілім толмайды
3)өз пікірін
5.Сыныппен қарым-қатынасын қалай?
1)жақсы
2)жаман
3)қанағаттанарлық
6.Мұғалімдермен қарым-қатынасын қалай?
1)жақсы
2)жаман
3)қанағаттанарлық
4)өз пікірін
7.Саған мүмкіндік берілсе мектептің білім және тәрбие жүйесіне қандай өзгерістер енгізер едің?
1)Өз пікірін
8.Сен қай мұғалімнің сабақ түсіндіргені ұнайды оңай түсінесін? (сабақ беруі ұнайды)
(есмін жаз)
9.Саған қай мұғалімнің сабақ түсіндіргені ұнамайды?
(есмін жаз)
10.Саған мектеп ұнайды ма?
1)ия,ұнайды
2)жоқ,ұнамайды
3)басқа мектепке кеткім келеді
Себебі:
11.Сен мектепке қуанышпен барасын ба,әлде үйде қалғын келе ме?
1)ия,мектепке асыға қуанышпен барамын
2)жоқ барғым келмейді
Себебі:
12.Сен сабақтан көп қаласын ба?
1)ия,себепсіз көп қаламын
Себебі:а.денсаулығыма байланысты көп қаламын
ә.үйдегі мәселелерге байланысты қаламын
б.әлеуметтік жағдайға байланысты (киім,аяқ-киімнің жоқ болуы)
2)жоқ қалмаймын
3)себепсіз ғана қаламын
13.Сен бағалап,үлгі тұтатын мұғалімдеріңнің есімін жаз
Оқушы жауабы:
1)үй шаруасымен айналысамын
2)білім алуға деген немқұрайлылық
3)жоқ,болмайды
4)көңілім толады
5)жақсы
6)жақсы
7)барлығы өз қалпында болса деймін
8)Света Қайдарова
9)барлық мұғалімнің сабақ бергені ұнайды
10)ия,ұнайды
11)ия,мектепке асыға қуанышпен барамын
12)жоқ қалмаймын
13)Света Қайдарова
Ақдонов Бақытжан
Кенжесов Еділ т.б жалпы мектептегі барлық мұғалімдерден үлгі аламын
Нәтижесі:Оқушының берген сауалнамасынан шығатын қорытынды сабақты жақсы оқитындығы,жәнеде үй шаруасымен айналысып анасына көмектесетіндігін көруге болады.Сонымен қатар мектептегі мұғалімдермен тығыз қарым-қатынаста болып сабаққа бар ынтасымен қатысатынын түсіндім.
Қорытынды
Отбасы-салыстырмалы түрде тәрбиенің тұнық институты,ата-аналардың тәрбиелік күш қуаты мен мүмкіндігінің әр түрлі деңгейде болатынын ескеру қажет.Сондықтан ата-аналармен жұмыста мектеп түрлі амалдар мен әдістерді саралап қолдану керек.
Жанұя-өмірдегі туысқандық қарым-қатынастық ортақ белгісі.Үйелмен-ғасырлар бойы өмір сүріп келе жатқан адам баласының әлеуметтік ортасы.Отбасы-некеге немесе қандас туысқандыққа негізделген қоғамдық шағын топ,адам тұрмысын ұйымдастырудың бастапқы формасы.Осы төрт анықтамадан түйіндейтініміз-адамның өз өмірінің негізгі үдерістерін бастан кешіретін кіші әлеуметтік топ-отбасы болып табылады.Отбасындағы әрбір адам өмірінің онымен тығыз байланыстылығы сонша,ол әрбір отбасы мүшесінің дамуына шешуші әсер етеді.Отбасы еркек пен әйелдің табиғи физиологиялық және басқа қажеттерін рухани,этикалық,эстетикалық,т.б қажеттерін өтеп,ұрпақ өсіру арқылы қоғамды қалпына келтіре дамытушы әлеуметтік топ.Қазіргі кезде отбасының типтері мыналар:патриархалды туыс топ,патриархалды отбасы және жеке отбасы.Жеке отбасы-бүгінгі таңда дүниеде ең кең тараған отбасының түрі.Бұл отбасы әлеуметтік топ қана емес,сондай-ақ заң жүзінде бекітілген топ.Қазіргі заманғы отбасы-ерлі-зайыпты екі адамның арасындағы некеге құрылғын негізгі әлеуметтік топ,отбасыға сонымен бірге ұрпақтары (ұл-қыздары) кіреді.Отбасы нақты қоғамда өмір сүреді,сондықтан отбасының жалпы сипатымен қатар өзі өмір сүретін қоғамдық қатынастардың мазмұнына сәйкес ерекше белгілері де болатыны түсінікті.Философиялық тұрғыда «отбасы»-қоғамның ажырамас құрамды,өмірде зор мәні бар кішігірім ұйым.Оның мүшелері бір-бірімен тұрмыстық,морольдық жауапкершілік,өзара жәрдем көрсету қарым-қатынаста болып,әлеуметтік құрылыс ретінде қоғамның экономикалық базисінің дамуына байланысты өзгертіп,жекелей дербестікте болады.
Жоғарыда аталғандардың барлығын жүйелей келіп,балалардың толық емес отбасылық жағдайға бейімделудің психологиялық мәселелерін қарастырдым.Бұл мәселені талдау кезінде біз баланың тек бейімделу мәселесін ғана емес,сонымен қатар оның отбасындағы болған толық емес отбасылық жағдайға бейімделуі кезінде көрсететін реакцияларын,соның салдарынан болатын бала тұлғасындағы мінез-құлықтық,эмоционалды-психологиялық және әлеуметтік ортаға бейімделуіндегі өзгерістерді ашып қарастырдым.
Ата-анасы ажырасқан балалардың көбі бақытты жұп құруға қатты тырысады және өз ата-анасының қателіктерін қайталамауға,әуелі балаларына қатысты ата-анасының жіберген қателіктерін өз балаларына қайталамауға үлкен талпыныстар жасайды.
Жоғарыда айтылғандай,ата-аналардың ажырасуы баланың өз жеке отбасыларына әсері жоғары болады.Сонымен қатар,ажырасудан отбасындағы балалар өз қатарластарына қарағанда ертерек үйленіп,өзіне жетіспеген эмоционалды жылулықты өзі қалыптастыруға,өз сәйкестілігін табуға тырысады.Алайда мұндай ерте некелесулер көп жағдайда ажырасуға алып келеді.
Ата-ананың ажырасуы баланың құндылық бағыттарының қалыптасуына да әсерін тигізеді.Зерттеулер нәтижесінде 18-19 жастағы ата-анасы ажырасқан студент жастардың өмірлік қүұндылықтар иерархиясы-эмоцианалды жақындылық,шынайы махаббат,бақытты отбасылық өмір және т.б деген өмірлік құндылықтарды құраса,ал толық емес отбасындағы студенттер жоғарыдағылармен қоса өз мүмкіндіктерін,қабілеттіліктерін максималды түрде пайдалана білу,яғни өзін-өзі жетілдіру,дамыту құндылықтарын да маңызды деп санауды жөн көрген.(4,45-60)
Сонымен қатар,көптеген зерттеулердің нәтижесі бойынша ажырасу фактісі емес ажырасудан кейінгі қалыптасқан қарым-қатынастың сипаты маңызды деп санайды.Отбасындағы ажырасу жағдайының баланың эмоционалды-тұлғалық сферасына әсерін көптеген ғалымдар зерттей келіп,ажырасқаннан кейінгі екінші жылдың аяғында бала мінез-құлқы ажыраспаған,бірақ үнемі жиі конфликтіде болатын ата-аналардың балаларымен салыстырғанда агрессивтілігі әлдеқайда төмен екендігі анықталған.
Адам тағдыры көбінесе оның бейімделу деңгейімен анықталған.Бұл дегеніміз-өмірде болатын әртүрлі жағдайларға бейімделу,туа пайда болған және өмір сүру барысында қалыптасқан қабілеттердің болуы.Зерттеушілердің айтулары бойынша бейімделу деңгейі тәрбиелеу,оқыту,өмір бейнесі мен жағдайының әсерінен жоғарылап немесе төмендейтіндігін көрсеткен.
3.Абдракова А.Б. Роль общения в воспитании трудных подростоков.Афтореф.дис.канд.Алматы,2004
4.Атоян А.Д Конфликтология М.: Смысл,2006
5.Әбдумүтәліп К.Д. Тәртібі қиын жасөспірімдерді арнайы мектеп жағдайында тәрбиелеудің және қайта тәрбиелеудің педагогикалық жолдары Афтореф канд.дис.Алматы,2004
6.Мұқанов М.М Жас және педагогикалық психология А.:Білім 2002
7.Петровскии А.В Педагогикалық және жас ерекшелік психологиясы А.:мектеп,1998
8.Жақыпова С.М, Бизакова Ф.Ә білім беру жүйесінде қолданылатын психодиагностикалық жаттығулар.Тараз.:Қорғау,2007
