Ваттисен сăмахĕсем - халах аслалахепе верентеве

Тема:

• А.С.Артемьев çырнă «Салампи» повеçри ваттисен сăмахĕсемпе афоризмсем».

Тĕллев:

• «Салампи» повеçри сăнарсем усă куракан ваттисен сăмахĕсене, афоризмсене тупса палăртасси, пĕтĕмлетÿсем тăвасси, повеçри сăнарсем ваттисен сăмахĕсемпе усă курнин диаграммине тăвасси.

Ыйтусем:

• Пирĕн ума çакăн пек ыйтусем тухса тăчĕç:
• 1.Чăваш çыравçисем халăх сăмахлăхĕн тĕслĕхĕсемпе усă кураççĕ - и?
• 2. А.С.Артемьев хăйĕн хайлавĕсенче ваттисен сăмахĕсемпе усă курать – и?
• 3. Ваттисен сăмахĕсемпе мĕн тĕллевпе усă курнă?
• 4 . Паянхи куншăн тема актуаллă – и?
• 5. Ĕçĕн çĕнĕлĕхĕ пур – и? Пурнăçра ку тема кирлĕ – ши?
• 6. Çак темăпа çырнă ĕçсем пур – и?

Тема актуаллăхĕ:

• Мĕншĕн суйласа илтĕмĕр – ха эпир çак темăна? Артемьевăн «Салампи» повеçне вуланă хыççăн ваттисен сăмахĕсем тăтăшах тĕл пулни интереслентерсе ячĕ пире. Эпир ваттисен сăмахĕсене çырма тытăнтăмăр. Анчах та пĕр тĕпчев ĕçĕ те тупаймарăмăр. А.С.Артемьев пултарулăхне сăнарсем енчен тишкернĕ ĕçсем пур, анчах та чĕлхе енчен тишкернĕ ĕçсем пачах та çук иккен.Унсăр пуçне А.Артемьев çуралнăранпа кăçал 90 çул çитет.Çавăнпа та эпир ку темăна актуаллă тесе шутлатпăр.

Çĕнĕлĕх:

• Кун пек ĕç чăваш литературинче çук пирки эпир ăна çĕнĕлĕх тесе шутлатпăр. А.С.Артемьев хăйне евĕр çыравçă пулнине, вăл сăнарлă чĕлхепе вырăнлă усă курма пĕлнине куратпăр. Çак ĕçпе вĕрентекенсем литература урокĕнче усă курма пултараççĕ.

Меслетсем:

• Хамăр ума кăларса таратнă тĕллевсене татса пама çак меслетсемпе усă куртăмăр: вулав, шырав, тĕпчев, петĕмлетÿ, хаклав. Чи малтан Артемьев çырнă произведенисене вуласа тухрăмăр. Унтан ыйтусене тĕрĕс ăнлантарас тесе тĕрлĕ тĕслĕхсемпе çирĕплетме тăрăшрăмăр.

Курăмлăх хатĕрĕсем:

• «Салампи» повесть, компьютер, тĕрлĕ авторсен кĕнекисем, интернетри статьясем.
• Ваттисен сăмахĕсем ăса вĕрентсе калакан, пысăк шухăша кĕскен те сăнарлăн палăртакан хайлавсем. Вĕсем сĕм авалах пуçланса кайнă. Вĕсем пурнăçăн тĕрлĕ пулăмĕсене – ырлăхпа шырлăха, чăнлăхпа суяна, ĕçченлĕхпе наянлăха туспа тăшмана пĕр – пĕринчен уйăрса илме, хаклама вĕрентеççĕ. Вĕсенче халăхăн сăн – сăпачĕ, кăмăл – туйăмĕ палăрать.
• Ваттисен сăмахĕсем ăруран ăрăва куçса пынă. Ашшĕ – амăшĕ хăй ачине пурнăçа вĕрентсе пынă май час – часах ăслă сăмахсемпе усă курнă. Ăса вĕрентекен ваттисен сăмахĕсем пур çыншăн та усăллă, тĕрĕс, тарăн шухăшлă та витĕмлĕ. Кĕскен те ытарлă каланă пирки кашни сăмахĕ асра юлать, кашни сăмахĕ чун чĕлĕхĕсене хускатать.
• Ваттисен сăмахĕсем – хальхи илемлĕ литература чĕлхине сăнарлă кÿрекен мелсенчен пĕри. Вĕсем произведении тĕп шухăшне уçса пама, витĕмлĕ те ĕнентерÿллĕ сăнарсем тума пулăшаççĕ. Çак паха ен чăваш писателĕсен пултарулăхĕнче те аван палăрать.

Тĕп пайĕ:

• Ваттисен сăмахĕсемпе пĕлсе, вырăнлă усă курасси А.Артемьев пултарулăхĕнче те анлă сарăлнă. Тăван чĕлхене илем кÿрессишĕн сахал мар вăй хурса ĕçленĕ, тăрмашнă А.Артемьев.
• Александр Артемьевăн «Салампи» повеçĕ ваттисен сăмахĕсемпе, афоризмсемпе çав тери пуян. Шăпах çак хайлаври сăнарсем усă куракан ваттисен сăмахĕсене тупса пĕтĕмлетÿсем тăвăпăр.

• Произведенири сăнарсене пăхса тухнă хыççăн ваттисен сăмахĕсем ытларах ваттисен калаçăвĕнче тĕл пулни палăрчĕ: вĕсем Анна Ивановна, Салампи амăшĕ, Лена амăшĕ, Анна Матвеевна. Пăхса тухар – ха Анна Ивановна калакан ваттисен сăмахĕсене.

• Кĕрхи кун тутă пулать, ачам (Петьăна)(54 стр.)
• Хĕр чухнехи тунсăх – хĕвел аннă хыççăнхи çывхаракан сĕмлĕх.(68 стр.)
• Чан çурăкки çапса пăхмасăр та палăрмасть теççĕ.(72 стр.)
• Телей сăнтан пăхса килмест çав.
• Каснă чĕлле каялла çыпăçтараймăн.
• Чăн, ĕмĕр ĕмĕрлесси уй урлă каçасси мар: пурăнан пурнăçра тем тĕрлĕ кун та килсе тухать.
• Çапла çав пурăнма пĕлмесен: вĕçме тĕнче ирĕклĕ те – ларма тăвăр.
• Ыр çынтан ырлăх, усаллинчен – шырлăх.
• Çамрăклăх килессе мăн çулпа килет, пурăнма майне пĕлмесен вак çулпа иртсе каять.
• Талантлă çынни нимĕнле пысăк ĕç туманни – халăха улталанипе, çаратнипе пĕрех.(11 стр.)
• Качча кайиччен малтан сарă кăткă тĕми çине ларса пăхма хушаççĕ.(79 стр.)
• Кайăк – кĕшĕк пĕчĕккĕн сăхсах тăранать.(82 стр.)
• Хĕрĕ пăхма хĕвел пек, ăшĕ – чикки – чикан пек.(115 стр.)

• Çак ваттисен сăмахĕсене Анна Ивановна хăйĕн хваттерĕнче пурăнакан студентсемпе калаçнă чухне усă курать. Паллах, вăл пурнăçа тĕрĕс те нумай пĕлекен ăслă ватă пулнине пĕлетпĕр. Хăйпе юнашар пурнакан çамрăксене вăл пурнăçра таса пулма, ăна пĕлсе пурăнма, кирек мĕнле йывăрлăхра та пуçа усмасăр, киревсĕр çул çине тăмасăр ăна çĕнтерсе тухма вĕрентет.

Салампи амăшĕн сăмахĕсем:

• Ваттисем калани пуш çăвартан тухнă сăмах мар.(63стр.)
• Ăслăран та ăсли татах та пур, ухмахран ухмаххи те тупăнать.(59стр.)
• Тиркекене тирĕк тĕпĕ, чавсу çывăх пулĕ те – çыртаймăн. Хĕр ĕмĕрĕ вăрăм мар.(28 стр.)
• Ашшĕсĕр ача – çур тăлăх, амăшĕсĕр ача – хăр тăлăх.(29 стр.)
• Амăшĕн çĕр шухăш, хĕрĕн пĕр шухăш.(29 стр.)
• Çырни çырлан курăнать.(29 стр.)
• Ырă кÿршĕ – çур пурнăç. Пускил усал пулсан пурнăç саланасси те инçе мар.(139 стр.)
• Шывра та путас çук, вутра та çунас çук.(21 стр.)

Лена амăшĕн сăмахĕсем.

• Çылăх вăл çири кĕперен те çывăх.(40 стр.)
• Салампи амăшĕпе Лена амăшĕ çак сăмахсене хĕрĕсене вĕрентсе калаççĕ. Авалтанах чăваш хĕрарăмĕ хăйĕн хĕрне сăпайлă, ĕçчен, тирпейлĕ, çынпа çын пек пулма, хĕр чысне яланах упрама вĕрентнĕ. «Салампи» повеçре те эпир Ленăпа Салампие амăшĕсем вĕрентсе каланă çак ваттисен сăмахĕсем хĕр чысне çамрăкран упрама, ял çыннисен умĕнче яланах ятуллă, кÿршĕ – аршăпа туслă пулма вĕрентеççĕ.

Анна Матвеевна калакан ваттисен сăмахĕсем:

• Телей сăнтан пăхса килмест çав.(102 стр.) Усал сăмах утпа çÿрет, çилпе вĕçет, чÿречерен кĕрет.(146стр.)
• Сывалман суран яланах кĕтмен çĕртен вĕрĕлсе , сурса ыратма тытăнать.(151стр.)
• Вутă хурса тăмасан темле хĕрÿллĕ юрату та сÿнет.(169стр.)
• Ĕмĕр ĕмĕрлесси – уй урлă каçасси мар.(185стр.)
• Шанчăк пуррисем телейлĕ.(246стр.)
• Çыннăн пурнăçĕ, шухăш – ĕмĕчĕ, хуйхи – суйхи, савăнăçĕ халăх пурнăçĕпе, халăх шухăш – ĕмĕчĕпе, халăх хуйхи – суйхипе, халăх савнăçĕпе пĕр пулсан – çав çын вара – телейлĕ.(218стр.)
• Халăхран уйрăм савăнăç – пĕчĕк савăнăç, халăхран уйрăм телей – пĕчĕк телей, вĕсем нумай пыраймĕç.(170стр.)
• Пĕччен вут пуççи кăмакара та сÿнет, темиçе вут пуççи уйра та çунать теççĕ.(185стр.)
• Вилсен те пĕччен выртмалла ан пултăр, çăва çинче те йышпа выртмалла пултăр тенĕ пĕччен пурнăçа ылханнă çынсем.(192стр.)
• Чăн: юрату вут пулсан уйрăлу – çил, вăйсăр çунакан вута çил тÿрех сÿнтерет, вăйлине – тата хытăрах чĕртсе ярать. (246стр.)
• Юратса кĕтме пĕлекенсем , шанчăка çухатманнисем – телейлĕ.(246стр.)

• Александр Артемьев ваттисене кăна мар, çамрăксене те ваттисен сăмахĕсемпе калаçтарать. Вĕсем те çамрăкран ваттисен сăмахĕсене, вĕсен вĕрентĕвне чунпа туйса ăсра тытса пыни малашлăхра ырă çынсем пуласса систерет, пурнăçра усала, киревсĕрлехе ырринчен уйăрса илме вĕрентет.

Салампи калакан ваттисен сăмахĕсем:

• Элекĕн чĕлпĕрĕ çук – таçта та çитет, тытса чараймăн.(42 стр.)
• Янкăс хĕрĕн турăшĕ – тĕкĕр.(48 стр.)
• Чечен алăллă ар çын ют çын янтăланине хапсăнать.(51 стр.)
• Каснă чĕлле каялла çыпăçтараймăн.(115 стр.)

Лена калакан ваттисен сăмахĕсем:

• Карма çăвара тутăр карса та чараймăн.(36 стр.)

Виктор.

• Ташла пĕлмене яланах кĕвĕ килĕшмест.(38 стр.)

Пĕчĕк Нина.

• Улми улмуççинчен аякка ÿкмест.
• Чараксăр чĕлхеллĕ çын çăварне яланах элек йăва çавăрать.(108 стр.)
• Куçпа кур та - урупа тар.(114 стр.)

Алмазов.

• Çил ÿкернĕ йывăçăн тымарĕнчен ытла турачĕ нумайрах.(137стр.)
• Шухăшлă çынта сăн тăмасть.(103стр.)
• Ăнсăртлăха, шăпана парăнма юрамасть. Шăпана карланкăран тытма тăрăшмалла.(106стр.)
• Телей килессе ан кĕт, ăна ху çывхартма тăрăш.(127стр.)

• Таруç.
• Чаплă хĕрĕн чапĕ часах каять çав.(14 стр.)
• Шăтăклă шăрçа çĕрте выртмĕ.(119 стр.)
• Маруç:
• Хĕр ĕмĕрĕ – хăналăх, арăм ĕмĕрĕ – яланлăх.
• Сын куçĕнчи çÿппе лайăх куратăн, ху умăнти каскана курасчĕ.(13 стр.)

• Вирьялов:
• Чан çурăкки çапса пăхмасăр та палăрмасть.(76 стр.)

• Повеçре çамрăксен калаçăвĕнче автор усă курнă ваттисен сăмахĕсем вĕсен кăмăлне, сăнарне уçса пама та витĕмлĕ пулăшаççĕ.

• Афоризмсем – пĕр – пĕр автор каланă тарăн шухăшлă, кĕске те вырнаçуллă, илемлĕ те сăнарлă сăмах çаврăнăшĕсем. «Салампи» повеçре те пуçласа вĕçне çитичченех вулакана тыткăнлакан, геройсемпе пурăнтаракан, пăшăрхантаракан, савăнтаракан, çĕклентерекен афоризмсем çав тери йышлă. Вĕсем хайлаври сăнарсене уçса паракан, проблемăсене кăларса тăратакан, тĕрĕс пĕтĕмлетÿсем тума пулăшакан сăмахсем. Писатель пултарулăхĕ чĕлхе ăсталăхĕ тетпĕр пулсан ытти илемлĕх мелĕсемпе юнашар çыравçă ваттисен сăмахĕсемпе, афоризмсемпе усă курни повеçе тата пуянрах тума пулăшнă.

«Салампи» повеçре автор каланă тарăн шухăшлă çунатлă сăмах çаврăнăшĕсем.

• Пĕр пурăнса ирттернĕ вăхăта каялла тавăраймăн, иртнĕ куна çил çунатлă урхамахпа та хăваласа çитеймĕн.(93стр.)

«Салампи» повеçри сăнарсем ваттисен сăмахĕсемпе усă курнин диаграмми.

Пĕтĕмлетÿ

• Пĕтĕмлетсе çапла калама пулать: ваттисен сăмахĕнче, афоризмсенче халăхăн çивĕч ăс – хакăлĕ, анлă тавра курăмĕ, чун – чĕре пуянлăхĕ – иксĕлми!
• Çак сăмахлăх – халăхăн ылтăн çÿпçинчи чи хаклă еткер: халăх тĕнче курăмĕ, иртнипе малашлăхĕ, тăванла туйăмĕ.
• Тĕпчев ĕçĕнче ума лартнă тĕллевсене пурнăçларăмăр тесе шухăшлатпăр.
• Йывăрлăхсемсĕр пулмарĕ паллах. Вĕсенчен пĕри - çыравçă пултарулăхне тишкерсе çырнă статьясем çукки. Вырăс литературинче писательсен произведенийĕсенчи ваттисен сăмахĕсене пăхса тухнă статьясем пур. Пирĕн вара кун пек ĕçсем тупăнмарĕç. А.С.Артемьев пултарулăхĕ пысăк хака тивĕç. Унăн произведенийĕсен чĕлхи сăнарлă та витĕмлĕ, хăйне евĕр. Пĕр «Салампи» повеçре кăна мĕн чухлĕ ваттисен сăмахĕ, каларăшĕ, илемлĕ те ăслă сăмах каларăшĕ, илемлĕ те ăслă сăмах çаврăнăшĕ. Чăннипех те Артемьев - чĕлхе ăсти. Прозăра ăна ку енĕпе çитекен сахал.

Усă курнă литература:

• 1.А.С.Артемьев «Салампи» роман.- Шупашкар.Чăваш кĕнеке издательстви, 1991.-256 с.
• 2.Г.Я.Хлебников «Пултарулăх тĕшши».-Шупашкар.1981.
• 3.Чăваш халăх сăмахлăхĕ. – Шупашкар.1984.
• 4. http :/ www / Chuvash . org – Чăваш халăх сайчĕ.