Түшелдерек-ғәзиз халҡымдың рухы

«Өләсәйемдең серле һандығы»

Фәнни эштең авторы һәм етәксеһе

Түшелдерек  

Түшелдерек кейәм әле –  Теймәһен кеше күҙе,  Ҡаты күҙҙән, ҡалҡан булып,  Һаҡлап тора ул үҙе.  Түшелдеректә сағыла  Ғәзиз халҡымдың рухы,  Хыялы, ғөрөф-ғәҙәте,  Йолалары, тарихы.  Ғорурланып кейә торған  Кейем ул – түшелдерек,  Милләтемә һөйөү унда,  Унда – йәндәге ирек. 

Сағыу биҙәктәре менән  Ала күҙҙәрҙең яуын,  Ышаныс бирә, еңерлек  Хатта дошмандың яуын!  Бына ниндәй матурлыҡты  Кейгәндәр икән элек!  Хәтер аша күңелемде  Йылыта түшелдерек.  Ф. Абдуллина

Эшемдең маҡсаты: өләсәйемдең һандығында нимәләр ятҡаны менән танышыу.

Эҙләнеү эшемдең бурыстары:

-Түшелдеректең тарихын өйрәнеү.

• Башҡорт ҡатын-ҡыҙҙарының тормошонда түшелдеректең әһәмиәте тураһында мәғлүмәт табыу.
• Түшелдеректе эшләүсе оҫталарҙың эше менән танышыу.
• Түшелдерек эшләүҙең үҙенсәлектәрен өйрәнергә.
• Был тема буйынса ғилми әҙәбиәтте өйрәнеү.

Эшемдең актуаллеге: ғилми –эҙләнеү эшем актуаль тип уйлайым, сөнки рухи ҡиммәттәр үҙгәргән осорҙа йәшәйбеҙ. Оло быуын кешеләренән белгәндәрҙе һорашып, рухи хазиналарҙы яҙып алыу, быуындар сылбырын өҙмәү-йәш быуындың бурысы.Бөгөнгө көндә һәр башҡорт кешеһе үҙенең үткән тарихын, халыҡ ижадын белеп, өйрәнеп үҫергә тейеш. 2020 йылда Өфөлә үтәсәк Бөтөн донъя фольклориадаһын мәғлүмәтле кешеләр булып ҡаршылайыҡ.

Эҙләнеү эшенең гипотезаһы: башҡорттарҙың матди байлығына күҙ йүгертһәң, иң иғтибарға лайыҡлыһы – биҙәктәр. Кейем-һалыммы, урындыҡ йөҙлөгө, һандыҡ, аяҡ кейемдәре, мейес, тирмә хатта көйәнтәгә тиклем зауыҡ менән биҙәлгән. Матурлыҡ ҡара көстәрҙе килтермәй, ен ҡасыра тигән фекер йәшәгән уларҙа.

Эҙләнеү методтары

Стәрлетамаҡ районы Талас ауылында йәшәүсе ағинәйҙәр : Гайнуллина МинзифаМинияр ҡыҙы, Хайретдинова Минзифа Барый ҡыҙы, Ҡыҙрасова Хәлимә Динислам ҡыҙы менән осрашыу; уларҙың ҡул эштәре менән танышыу; интернет селтәренән кәрәкле информация йыйыу; әҙәби әҫәрҙәр өйрәнеү

Түшелдерек-популяр биҙәнсек

Зөһрә Рәхмәтуллина- философия фәндәре докторы, профессор

Түшелдерек төрҙәре:

• Алмиҙеү - ҡатын-ҡыҙ түш биҙәүестәре, аҫтан түңәрәкләнеп, йәки төҫтәге туҡыманан уҡа һәм тәңкә менән тегеү һәм сигеү юлы менән яһалған, күлдәк өҫтөнән кейелә.
• Иҙеү - ҡатын-ҡыҙҙарҙың түшен биҙәү өсөн тәңкә баҫып, уҡа һалып тегелгән күлдәк өҫтөнән кейә торған биҙәү әйбере.
• Хәситә — тәңкә тағылған йәки буй туҡымаға ваҡ аҡса, тәңкә, төймә, ҡабырсыҡ, аҫылмалы биҙәктәр теҙеп тегелгән, ҡатылыҡ өсөн эстән ҡатырҡы кертелгән биҙәнгес.

• Һаҡал - ҡатын-ҡыҙҙың аҫтан түңәрәгерәк итеп, уртаһына шау тәңкә, ситенә мәрйен баҫып яһалған күкрәк биҙәүесе.
• Әмәйлек - өс рәт итеп теҙелгән шау көмөш тәңкәнән торған, күкрәккә ҡыйыҡса итеп кейелә торған биҙәү әйбере.
• Яға - ҡатын-ҡыҙ түшенә кейә торған тәңкә, мәрйендән ғибәрәт биҙәнеү әйбере.
• Мәрйен - муйынсаҡ (коралл).
• Ҡортмош - биҙәүес итеп ҡулланылған ваҡ ҡына диңгеҙ ҡабырсағы

Шитова С.Н. китабынан. Күсей ауылы Баймаҡ районы ҡатын-ҡыҙҙар түшелдереге.

Түшелдеректә тауышлы сулпылар (ҡаптырмалар), аҙағында аҡса. Селтәрҙең уртаһында – сулпының беркетелгән элементы .

« Башҡортостан ҡыҙы» журналын уҡығандан һуң шуны белдем,түшелдеректең уртаһында йоморо- ул мәрүәт. Мәрүәт (перламутр)-диңгеҙ ҡабырсағының эске ялтырауығы. Мәрүәтте Ҡыҙыл диңгеҙҙән алғандар .

.

Ауылыбыҙҙағы иң боронғо түшелдерек

Эшемдең этаптары

Эшемдең этаптары

Эшемдең этаптары

Эшемдең этаптары

Эшемдең этаптары

Эшемдең этаптары

Ҡашмау

Түшелдерек әҙер!

Өләсәйем ҡәҙерлем!

Өләсәйемдең күңеленә түшелдерегем хуш килде!

Ҡурсағым

Ғабитова Г.А. этнофутболкалары

Этнофутболкалар

“ Һылыуҡай” конкурсынан

5-9 синыф уҡыусыларының анкета һорауҙарына яуаптары:

Класс

Уҡыусылар һаны

5

Нимә ул түшелдерек? (Һаҡал, селтәр, иҙеү)

7

6

эйе

3

2

7

8

Һеҙҙең түшелдерек тағаһығыҙ киләме?

юҡ

8

1

5

9

4

эйе

2

5

2

8

4

1

4

икеләнә

Түшелдерек яһаусы оҫталарҙы беләһегеҙме?

5

1

2

3

6

1

эйе

2

-

2

5

1

3

юҡ

2

2

7

3

6

1

4

2

6

Әҙәби әҫәрҙәрҙә түшелдерек тураһында

Селтәр йәки түшелдерек – башҡорт ҡатын-ҡыҙ кейеменең иң сағыу детале. Уның тураһында нәфис әҙәбиәттә лә һәм фольклорҙа ла осратырға мөмкин.

Таңсулпан Ғарипованың «Ай менән ҡояш бер генә» китабында үҫмер ҡыҙ бала Ғәлиә үҙ ҡулдары менән түшелдерек-хәситә яһай. Ул үҙенең түшелдерегенә сылтыраҡ тәңкә таҡҡанын һөйләй. Ғәлиә кемдең ниндәй аҡса бүләк иткәнен иҫендә тота. Тимәк, борон ауылда шундай ғөрөф-ғәҙәт булған: ҡыҙҙарға килендәр, еңгәләр тәңкәләр бүләк иткәндәр.

Шулай уҡ Степан Злобиндың «Салауат Юлаев» романында Салауаттың дуҫы Хәмит үҙенең апаһына алтын биҙәүесле түшелдерек бүләк итеү тураһында хыяллана. Ир-аттың ошондай бүләк яһауы намыҫ эше була

Зәйнәб Биишеваның «Кәмһетелгәндәр» романында Йәнештең шундай һүҙҙәре бар: «Эй аллам да, эшем бик күп ине бит әле. Саҡырмаһағыҙ ҙа ярар ине лә. Әйҙә, ҡыҙым Емеш, барайыҡ булмаһа. Мә, сатин күлдәгеңде кей. Хәситәңде таҡ. Кешмир яулығыңды ябын. Мә, сәс тәңкәңде лә таҡмай ҡалдырма, штобы матур кейен» . Күреүебеҙсә, был әҫәрҙә лә хәситә тураһында һүҙ сыға.

“ Ағас күрке – япраҡ, әҙәм күрке – сепрәк” тигән әйтем бар башҡорттарҙа.

Ғорурланып кейә торған  Кейем ул – түшелдерек,  Милләтемә һөйөү унда,  Унда – йәндәге ирек.  Бына ниндәй матурлыҡты  Кейгәндәр икән элек!  Хәтер аша күңелемде  Йылыта түшелдерек.  Фирүзә Абдуллина .

Иғтибарығыҙ өсөн ҙур рәхмәт!!!