Схемы по морфологии по башкирскому языку

Һү ҙ төркөмдәре

Ярҙамсы

Үҙаллы

Сифат

Һан

Исем

Алмаш

Рәүеш

Ҡылым

Ымлыҡ

Мөнәсәбәт

(модаль) һү ҙ

Оҡшатыу һүҙ

Теркәүес

Бәйләүес

Киҫәксә

ҮҘГӘРЕШЕ

*зат

*заман

*һан

*барлыҡ - юҡлыҡ

Һөйләмдәге урыны

*эйә

*хәбәр

*аныҡлаусы

*тултырыусы

*хәл

ТӨРКӨМСӘЛӘРЕ

*исем ҡ.

*сифат ҡ.

*уртаҡ ҡ.

*хәл ҡ.

Ҡылым

эш - хәрәкәт

ЯҺАЛЫШЫ

*тамыр

*яһалма

*ҡушма

ҠЫЛЫМ ҺӨЙКӘЛЕШТӘРЕ

*хәб. Һ.

*шартһ.

*бойороҡ һ.

*теләк һ.

ҠЫЛЫМ КҮЛӘМДӘРЕ

*тамамлау

*саҡ эшләмәй ҡалыу

*әҙ эшләү

*тиҙ эшләү

*дауам итеү

*башлау

ҠЫЛЫМ ЙҮНӘЛЕШЕ

*ҡайтым

*төшөм

*йөкмәтеү

*уртаҡлыҡ

*төп

ҠЫЛЫМ РӘҮЕШЛЕГЕ

* кәмһетеү

* мөмкин булыу

*икеләнеү

*ысынға тап килмәү

2.

Яң ғыҙлыҡ исем (Нәфисә,Моратова, Ағиҙел,… )

Уртаҡлыҡ исем

(өй, ауыл,ҡала,…)

1.Яһалышы

Тамыр(нигеҙ)

Яһалма

Ҡушма

4.Һөйләмдәге функцияһы

Эйә

Хәбәр

Аныҡлаусы

Тултырыусы

Хәл

Исем предмет

кем? нимә?

3. Үҙгәреше

Һан : берлек, күплек -дар/-дәр

- ҙар/ -ҙәр

-тар/-тәр

-лар/-ләр

Зат: эйәлек хәбәрлек

I –ым/ -ыбыҙ I – мын, -быҙ

II –ың/ - ығыҙ II – һың, - һығыҙ

III –ы-һы, -һе III

Килеш: төп к кем? нимә?

Эйәлек к. кемдең? нимәнең?

Төбәү к. кемгә? нимәгә?

Төшөм к. кемде? нимәне?

Ур.в.к. кемдә? нимәлә?

Сығанаҡ к. кемдән? нимәнә?

2.

Төп с . (предметтың билдәһен атай: аҡ сәскә)

Шартлы с. ( урынға, ваҡытҡа, башҡа предметтарға бәйле билдәне белдерә : Өфөләге йорт, ҡышҡы төн, алтын сәғәт)

Сифат

предметттың билдәһе

(форма, тәм, төҫ, характер,күләм)

ниндәй? ҡайһы?

1.Яһалышы

Тамыр (аҡ, ҙур, матур)

Яһалма (фәнни, түләүле,ҡурҡаҡ, илаҡ, тоҙло, йөҙлө)

Ҡушма (аҡлы – ҡаралы, көслө-көслө, оҙон нәҙек буйлы)

4.Һөйләмдәге функцияһы

Эйә

Хәбәр

Аныҡлаусы

3.Сифат дәрәжәләре

Төп д.(аҡ , йәшел)

Сағыштырыу д.(йәшелерәк, ағыраҡ)

Аҙһытыу д. (ҡыҙғылт, күкһел, алһыу,күгелйем)

Артыҡлыҡ д.(ҡап -ҡара,туп -тура, ап-аҡ, йәм – йәшел, күм –күк, бик аҙ, иң йыуан,ифрат ҙур, сөм ҡара, дөм ҡараңғы)

Һан

предметтың иҫәбе, һаналыу тәртибе

нисә? күпме? нисәнсе?

3.Һөйләмдәге функцияһы

Эйә

Хәбәр

Аныҡлаусы

Тултырыусы

Хәл

1.Яһалышы

ябай (ун, туғыҙ, мең)

ҡушма (ун туғыҙ, егерме ике)

2.Төркөмсәһе

Төп (нисә? ) бер, өс, ун

Рәт (нисәнсе?) унынсы, беренсе

Сама (нисәләп?) унлап, ун тирәһе, унлаған

Йыйыу (нисәү?) алтау, бишәү, етәү

Үлсәү (нисәле?) алтылы калуш, йөҙлө лампочка

Бүлем (нисәшәр?) өсөшәр, бишәр, унар

Кәсер (нисә?) дүрт бөтөн икенән бер

4.Нумератив һүҙҙәр

башҡорт н.һ. (саҡрым, дана, бөртөк, тотам, ус, иле, баш, тәңкә)

үҙләштерелгән н.һ. (грамм, метр, литр, га, ар)

Алмаш

Исем, сифат, һан һәм башҡа һүҙ төркөмдәре урынында ҡуланылған һүҙҙәр

Төркөмсәләре

1.Зат а .- мин, һин, ул, беҙ, һеҙ, улар

Мәғәнәһе дөйөм була

2.Күрһәтеү а. –был, теге, шул, ошо, ул, бындай, тегендәй, былай, тегеләй

Һөйләмдәге функцияһы

Эйә

Хәбәр

Аныҡлаусы

Тултырыусы

Хәл

3.Һорау а. – кем?,нимә? ни? ҡайһылай? нисә?

4.Билдәләү а. –һәр, үҙ, һәр кем, бөтә, бөтәһе

5.Билдәһеҙлек а. –әллә кем, әллә нимә, әллә ниндәй, кемдер, нидер

6. Юҡлыҡ а. – һис кем, һис нимә, һис нисек, һис ҡасан, һис бер, бер кем, бер нәмә, бер ҡайҙа ла, бер ҡасан да

7.Эйәлек а. – минең, һинең, уның, минеке, һинеке, уныҡы

2.Төркөмсәләре

1.Төп

2. Ваҡыт

3.Урын

4.Оҡшашлыҡ

5.Күләм-дәрәжә

6.Сәбәп -маҡсат

Рәүеш

эштең билдәһе

нисек? ҡасан? ҡайҙа? күпме?

1.Яһалышы

Тамыр (хәҙер, яй, тиҙ, шәп)

Яһалма (аҡсалата, көҙөн, йәштәрсә, айыуҙай)

Ҡушма (барыбер, быйыл, яҙлы-көҙлө, иртәле- кисле, йыш-йыш, шәп-шәп, тиҙ-тиҙ)

3.Дәрәжәһе

Сағыштырыу (шәберәк, тиҙерәк)

Артыҡлыҡ (үтә яҡшы, ғәжәп шәп, иң элек, бик насар)

4.Һөйләмдәге функцияһы

Хәл (һирәкләп хәбәр, эйә, тултырыусы)

Бәйләүестәр

Функцияһы

Эйәреүсе һүҙҙе эйәртеүсе һүҙҙгә, эйәрсән һөйләмде баш һөйләмгә бәйләй.

Һөйләм киҫәге булмай.

Бәйләүес һүҙҙәр

(Ал, арт, аҫ, өҫ,ара, арҡа, буй, сит, тирә, төп, тыш, урта, эргә, эс, ян) Иҙән буйына һалыу, һинең арҡаңда һуңлау,ағас эргәһендә тороу, ут эсендә ҡалыу

Төркөмсәләре

Төп һәм эйәлек килеш менән ҡулланыла торған

Арҡылы, аша, буйынса, кеүек, ҡәҙәр,менән, өсөн,саҡлы, төҫлө, тураһында,хәтле, һайын, һымаҡ,шикелле:

тау саҡлы сәләм,күпер аша сығыу,ауыл һайын туҡтау

Төбәү килеш менән ҡулланыла торған

Күрә, ҡаршы,ҡәҙәр, саҡлы, таба(н), тикле(м), хәтле(м):

ауылға табан боролоу,кискә тиклем йөрөү, елгә ҡаршы барыу

Сығанаҡ килеш менән ҡулланыла торған

Ала, башҡа, бирле, ҡала, һуң, элек:

Дәрестән һуң барыу, көҙҙән бирле ауырыу, төркөмдән башҡа эшләү

киҫәксә

Төркөмсәләре

1.Көсәйтеү раҫлау к. (да баһа, ҙа баһа, -сы/ -се, бит, инде, тағы, теге, ап-, һап-, да/дә, ҙа/ҙә, ла/лә, та/тә)

2.Икеләнеү к. (-дыр/-дер, -ҙор/-ҙөр, -лыр/-лер, -тыр/-тер)

3. Һорау к. (-мы икән /-ме икән)

4. Сикләү к. (ҡына/кенә, уҡ/үк)

Һөйләм киҫәге булмай

Функцияһы

Айырым һүҙ йәки һөйләмгә өҫтәлмә мәғәнән төҫмөрө өҫтәй

Теркәүестәр

Эйәртеүсе

Те ҙеүсе

Йыйыусы

Һәм, вә, да/дә, ҙа/ҙә, ла/лә, та/ тә, йәнә, тағын, ни…ни

Ҡаршы ҡуйыусы

Ләкин, ә, әммә, тик, бәлки, вәләкин, мәгәр, иһә, бары

Бүлеүсе

Йә, йәки, йәиһә, әле…әле, әллә…әллә

Сөнки ,гүйә, гүйәки, ки, әгәр, гәрсә, йәғни, әйтерһең, айырыуса, бигерәк тә һ.б.

Ымлыҡ

Төрлө хис тойғо белдерә

Һан, зат, эйәлек, хәбәрлек заты, килеш, заман һәм дәрәжә менн үҙгәрмәй

Башҡа һүҙ төркөмө яһай (уфтана)

• Асыҡ ишетелмәһә, һуҙынҡы яҙылмай (тсс, мм)
• Ҡабатланып,Ю һуҙып әйтелһә, дефис аша яҙыла (Эй-й-ййй!)
• Көслө тойғо менән әйтелһә, ! ? билдәһе ҡуйыла. (Ур-ра! Белдем- белдем!)
• Интонацияға ҡарап, ымлыҡтарҙан һуң өтөр, күп нөктә ҡуйыла. (Эй-й-й-й, бар ине заманалар.)
• Өндәш һүҙҙәр менән килгәндә, мәғәнә яғынан яҡын торһалар, и, әй, эй, о, их, эх ымлыҡтарынан һуң тыныш билдәһе ҡуйылмай. (Эх секундттар, секундттар оса!)

Мөнәсәбәт (модаль)

һүҙҙәр

Функцияһы

Мәғәнәләре

• Һөйләүсенең үҙ фекеренә мөнәсәбәтен белдерә.
• Һанда, затта, килештә, барлыҡта- юҡлыҡта үҙгәрмәй.
• Һөйләмдә өтөр менән айырыла.
• Хәбәрҙән һуң килһә, һөйләүсе мөнәсәбәтен белдерә

Фараз итеү

Бәлки,

ихтимал, ахыры, имеш

Раҫлау

Юҡ, бар, ысынлап та, дөрөҫ, әлбиттә

Йомғаҡлау

Тимәк, ғөмүмән

Киҫәксәләр менән:

оҡшаш яҡтары: улар икеһе лә һөйләмгә мәғәнә биҙәге бирә, һан , зат, килеш һ.б. менән үҙгәрмәй;

айырым яҡтары: мөнәсәбәт һүҙҙәр һөйләмдең төрлө урынында килә ала.