Презентация посвященная жизни и творчеству Н?би Д??ли.
Урок татарской литературы.
8 класс.
Н?биулла Х?с?н улы Д??л?тшин1910 елны? 1 июненд? элекке Казан губернасы Спас ?язе (х?зерге Татарстанны? ?лки районы), М??л?ш? (Иске Камка) авылында Х?с?н Ми?лебаев исемле ярлы крестьян семьясында туган. Н?биуллага сабый чакта? ук тормышны? б?тен ачысын татырга туры кил?: д?рт яше чагында аны? ?тисе ?л?, ? ?нисе, Ставрополь якларында батраклыкта й?рг?н Х?йрулла Д??л?тшин диг?н кешег? ян? кия?г? чыгып, ?ч баласы бел?н шул якларга к?ченеп кит?. Берникад?р вакыттан со? ?ги ?ти бел?н ?ни кеше, авылдагы йорт-?ирне сатып кил? нияте бел?н, я?адан туган авылларына кайталар. Шунда Н?биулланы? ?нисе д? кин?т вафат була, ? ?ги ?ти ятим балалар янына кире ?йл?неп килми. Шулай итеп Н?биулла чит-ят ?ирд? япа-ялгыз торып кала.
1921 елда унбер яшьлек Н?биулла Царицын (х?зерге Волгоград) ш???рен? килеп балалар колониясен? эл?г?(4-5 СЛАЙД). Царицына ул х?зерге Волгоград ш???ре, ? а?а кад?р аны Сталинград дип й?ртк?нн?р. 6 СЛАЙД. Шунда ?идееллык м?кт?пне т?мамлый, аннары «Красный Октябрь» заводы каршындагы м?кт?пт? укый. Бераздан ул Донбасска кит? ??м Донецк ш???ренд?ге металл эшк?рт? заводында тимерчелек ??н?рен? ?йр?неп, цехта эшли башлый. Бер ?к вакытта укуын да д?вам иттер?. (7 СЛАЙД).
1928 елда Н. Д??ли ?стерхан ш???рен? совет-партия м?кт?бен? укырга ?иб?рел?. Л?кин укуы озакка бармый, ул я?адан Донбасска кайта. Шушы елларда ул Донбасста татар шахтерлары ?чен чыгарыла торган «Пролетар» газетасында языша башлый: х?б?рл?р, шигырьл?р, очерклар бастыра. Со?га таба ул ?зе д? шушы газета редакциясен? ?д?би хезм?тк?р булып эшк? кер? ??м армия хезм?тен? алынганчы шунда эшли.
1931—1933 елларда Винница ш???ренд?ге полк м?кт?бен т?мамлаганнан со?, Н. Д??ли старшина чинында Кызыл Армияне? Ерак К?нчыгыштагы чик буе гаск?рл?ренд? хезм?т ит?.
1935 елда Н. Д??ли Казанга кил? ??м Б?ек Ватан сугышы башланганга кад?р Татарстан республика яшьл?р газетасы «Яшь сталинчы» (х?зерге «Татарстан яшьл?ре») редакциясенд? ?д?бият ??м с?нгать б?леге м?дире булып эшли. Бу — Н?би Д??лине? ?д?биятка ныклап аяк басу ??м шагыйрь буларак эзл?н?-формалашу еллары. (8 СЛАЙД) 1937—1941 елларда аны? д?рт шигырь ?ыентыгы басылып чыга («Б?хет», «Ал ч?ч?к», «Уйлар», «Кырык шигырь»). ?зене? лирик шигырьл?ренд? шагыйрь, шул чор поэзиясен? хас романтик пафос бел?н, яшь совет кешесене? туган илг? ??м тормышка м?х?бб?тен, к?т?ренке рухын ??м и?ади хезм?т шатлыгын г??д?л?ндерерг? омтыла. Б?ек Ватан сугышыны? беренче к?нн?ренд? ?к, 1941 елны? 26 июненд?, Н?би Д??ли фронтка кит?(9 СЛАЙД). Л?кин а?а озак сугышырга туры килми, шул ук елны? август аенда, Орша ш???ре тир?сенд? барган авыр сугышларны? берсенд? чолганышта калып, ул фашистлар кулына эл?г?.(10 СЛАЙД), (11 СЛАЙД) бу Орша ш???ре х?зергесе к?нн?рд?.
1942 елны? яз башында аны, б?т?н ?сирл?р бел?н берг?, Германияг? озаталар. Башта ул бернич? ай Бухенвальдны? ?лем лагерында тотыла. (12 СЛАЙД) Бухенвалтд лагеры турында ишетк?негез бармы сезне??
Анда крематория булган, тоткыннарны терел?й яндырганнар. (13 СЛАЙД). Аннары Баден-Баден, Магдебург ш???рл?ре янындагы лагерьларда газап чиг?. 1945 елны? апреленд?, совет гаск?рл?ре Магдебургка якынлашып килг?нд?, Н. Д??ли бернич? ипт?ше бел?н лагерьдан кача ??м, фронт сызыгын ?теп, ?зебезнекел?рг? кушыла. Сугышны? со?гы айларында ул Совет Армиясе сафында солдат хез м?тен д?вам иттер?.
1945 елны? декабренд? Н. Д??ли Казанга кайта( 14 СЛАЙД) ??м 1956 елга кад?р ш???рне? т?рле художество мастерскойларында художник-биз??че булып эшли 1956 елдан ул язучы-профессионал сыйфатында ф?кать ?д?би и?ат эше бел?н ген? ш?гыльл?н?.
Н?би Д??лине? сугыштан со?гы чор ?д?би и?аты жанр т?рлелеге ??м заманга аваздаш ачык гражданлык пафосына сугарылган булуы бел?н ?зенч?лекле. (15 СЛАЙД) ?ир язмышы, ?ирне? б?генгесе, кил?ч?ге ?чен борчылу, тынычлык ?чен к?р?ш, шул юлда корбан булганнарга дан ?ырлау, гади хезм?т кешесене? б?еклеген ??м акылын биекк? к?т?р?, тормышта очрый торган ??рт?рле житешсезлекл?рг?, гаделсезлекл?рг? карата килешм??ч?нлек ??м, ни?аять, халыкара сугыш кабызучыларны, кеше гомерен талап яш??че тираннарны фаш ит? — мен? болар ?дипне? бу чор и?атындагы т?п тематик эчт?лекне т?шкил ит?.( 16 СЛАЙД) Бу темалар аны? к?п санлы лирик, публицистик, сатирик шигырьл?ренд?, балладаларында, м?с?лл?ренд?, шигъри парчаларында, «Берлинда окоп» (1956), «Авыл д?фт?ре» (1954—1967) кебек к?л?мле поэмаларында ??м прозасында чагылыш таба. ?дипне? проза ?с?рл?ренн?н «Яш?? бел?н ?лем арасында» (1958) диг?н повесте ??м «?имерелг?н бастион» (1965) исемле романы укучылар арасында аеруча популярлык казана. (17 СЛАЙД) Автобиографик материалларга ??м сугыш чорындагы ш?хси кичерешл?рг? нигезл?п язылган бу документаль ?с?рл?р совет кешел?рене? тел?с? нинди авыр сынаулар кичк?нд? д? к?чле рухлы булып калуларын раславы ??м конкрет материал ?ирлегенд? фашизмны? антигуманистик й?зен, ерткычлыгын фаш ит?е бел?н ???миятле.
Н?би, Д??ли курчак театры ?чен пьесалар, х?зерге тормышны? т?рле м?сь?л?л?рен яктырткан публицистик м?кал?л?р, кечкен? к?л?мле проза ?с?рл?ре—хик?я, н?сер, юмореска, фельетон, ист?лек язмалары авторы буларак та укучыларга таныш.
?д?бият ?лк?сенд?ге хезм?тл?ре ?чен Н?би Д??ли «Почет Билгесе» ордены (1980) ??м Татарстан Верховный Советы Президиумыны? Мактау грамоталары бел?н б?л?кл?нде. Н. Д??ли—1939 елдан СССР Язучылар союзы члены иде.(18 СЛАЙД)
Н?би Д??ли 1989 елны? маенда Казан ш???ренд? вафат була.
