К?семшені? т?рленуі

Ақпанның тоғызы

Сынып жұмысы

Көсемшенің түрленуі

Көсемше – етістіктің негізгі бір түрі. Көсемше де есімше сияқты екі түрлі мәнде, екі түрлі қызметте жұмсалады. Көсемше деп – негізгі қимыл, амалды білдіріп, кейде сол қимыл, амалды айқындап тұратын, жекеше, көпше болып бөлінбейтін және көбінесе күрделі етістіктің құрамына келетін етістіктің түрін көсемше дейміз. Яғни, көсемше кейде тікелей жіктеліп, кейде күрделі етістіктің негізгі етістік сыңары болып, етістік қызметінде қолданылса нақты қимылды білдіріп, ал үстеу қызметінде тұрса, қимылдың амалын білдіріп тұрады. Мысалы: Ол маған хат жазыпты. Мұндағы көсемше етістіктің өз қызметінде өткен шақ мағынасында жұмсалып тұр. Егер « Ол маған хатты асығып жазыпты.» десек, бұл сөйлемдегі асығып көсемшесі жазыпты көсемшесін айқындап тұр.

Ауыспары шақтық көсемше

Өткен

Өзі қарасты етістік істің амалын, кейде мезгілін, не шартын көрсететін етістіктің түрін ауыспалы шақтық көсемше дейді.

шақтық көсемше

-а, -е, -й

Өткен шақтық көсемше амалды, себепті, кейде мезгілдің сөйлеп тұрған уақыттан бұрын болғандығын білдіреді.

Келер

Үндемеген үйдей бәледен құтылады

-ып, -іп, -п

Келер шақтық көсемше негізгі істің мақсат, мезгілініңкелер шақта болатындығын білдіреді.

шақтық көсемше

Аузы күйген үріп ішеді.

-ғалы, -гелі, -қалы, -келі

Жамбыл Жамбыл болғалы ,

Жыр санаға толғалы ,

Есіткен талай батырды.

Жекеше түрі

Көпше түрі

I. Мен айт – а – мын

I. Біз айт – а – мыз

II. Сен айт – а – сың

II. Сендер айт – а – сың – дар

Сіз айт – а – сыз

Сіздер айт – а – сыз – дар

III. Ол айт – а – ды

III. Олар айт – а – ды

181

182

183

жаттығу

жаттығу

жаттығу

«Тәтті алма» ойыны