(О?ушылардан ?й тапсырмасын жо?арыда к?рсетілген та?ырыптар бойынша с?рап,на?ты жауап алу?а ж?мыстанамын)
Жа?а саба?: Махамбет ?теміс?лы «Ереуіл ат?а ер салмай»,
«Жал?ызды?», «М?нар к?н»
I. 1731 жылдан бастап ?аза?стан Ресейді? ?ол астына ?арай бастады.Отаршылды? басталды.?аза?тарды? жа?сы жерлерін тартып алды.?аза? хал?ыны? ?з жеріне,?з еліне билік ету ???ы болмады.Сонды?тан ?аза? хал?ы Ресей патшасына ?арсы со?ыс ашты.
Шаруалар к?терілісі
1836-1838
1837-1847
1828-1829
Исатай-Махамбет Ке?есары ?асым?лы
баста?ан к?теріліс баста?ан к?теріліс
Б?кей ханды?ында
к?теріліс басталды
«Ереуіл ат?а ер салмай»
(?ш ?ле?іне т?сінік беру)
«Ереуіл ат?а ер салмай» тол?аулары к?терілісті? ал?аш?ы ?рлеу т?старын бейнелейді.1837 жылы жеді(?араша) ж?лдызыны? 12-сінен 13-іне ?ара?ан к?ні Исатай мен Махамбет Жайы?ты жарып ?ткен со?,дала?а ?онады.К?н суы? боран екенДала?а ?онып т?р?ан ж?ртты? к?бі жылы ?й,ж?мса? т?сек,?ызыл шайды а?са?ан кезде Махамбет жолдастарын ж?бату ?шін осы ?ле?ін шы?ар?ан екен.Махамбет еліні? ерте?ін ойлады. «Ереуіл ат?а ер салмай»деген ?ле?іні? ??рылымы к?рделі.Б?л ?ле? а?ынды- эпик а?ын ретінде таныта т?седі Біра? ?ле? ??рылымы ?те ?ыс?а жазыл?ан.?ле? м??ды да ?ай?ылы,елін-жерін ойла?ан а?ынны? ащы зары естіледі.А?ын ш?быртпалы ?й?аспен, ма?ыналы ойлар бере отырып,с?з тіркестері ар?ылы,ереуіл ат?а ер салмай,ерлерді? ісі бітпейтінін ашы? айтады.М?ндай адуынды ?ле? тек Махамбетке ?ана т?н. ?ле? жолдарында ереуіл ат,егеулі найза,тебінгі жер,терлі май,алты малта ас, ат ?стінде,?зегі талып,т?н ?атып,темір ?азы?,?у тола?ай сия?ты с?з тіркестері бар. Б?л ?ле? халы?ты ерлік к?реске ша?ырып т?р. Б?л ?ле? бір ?ана ба?ыны??ылы саба?тас с?йлемнен т?ратын,ш?быртпалы ?ле? ?й?асымен, 19 тарма?,1 шума?,17 дыбысты? ?айталау ?лгісінде жазыл?ан ?ле?.
Б?л ?ле? ??рылымы ?те ?ыс?а жазыл?ан. Исатай ?азасынан кейінгі а?ынны? к?йзеліс кезінде жаз?ан жырлары.16 тарма?,ш?быртпалы ?й?ас?а ??рыл?ан,8 буынды ?ле?. Б?л ?ле?де к?н мен т?н,жал?ызды? пен ?ауым,?ділдік пен ?ділетсіздік ?атар алынады.К?н мен айды? ж?бын негізге ала отырып,а?ын басына т?скен трагедиялы? жа?дайды толы? ?арама-?айшылы? сипатта к?рсетіп,оны? таби?и ?ырын ашады.К?н мен т?нні? ауысуы,жары? пен ?ара??ылы?ты? болуы –тіршілік за?ы.А?ынны? ?т?аны- ке?істік атауларын алып,оны? м?ні мен ма?ызы ар?ылы ж?регіні? сырын ашуы еді.?ле? со?ы
«Б?рін айт та,бірін айт,
?аумала?ан ?арындас,
?аза?та бар да менде жо?» деп ая?талады. Раби?а Сызды?ованы? «С?здер с?йдейді» зерттеуінде ?арындас с?зін б?гінге дейін екі ма?ынада ?олдан?ан дейді.?деби нормада?ы актив ма?ынасы «ер адамны? жасы кіші ?йел жынысты туыс?аны». Махамбет ?ле?індегі ?арындас с?зі ?йел жынысты жасы кіші туыс?ан емес,?зіні? со?ына еретін,?зіне демеу болатын туыстарды айтып отыр,?алы? а?айынды іздеп отыр.
(Оқушылардан үй тапсырмасын жоғарыда көрсетілген тақырыптар бойынша сұрап,нақты жауап алуға жұмыстанамын)
Жаңа сабақ: Махамбет Өтемісұлы «Ереуіл атқа ер салмай»,
«Жалғыздық», «Мұнар күн»
I. 1731 жылдан бастап Қазақстан Ресейдің қол астына қарай бастады.Отаршылдық басталды.Қазақтардың жақсы жерлерін тартып алды.Қазақ халқының өз жеріне,өз еліне билік ету құқы болмады.Сондықтан қазақ халқы Ресей патшасына қарсы соғыс ашты.
Шаруалар көтерілісі
II.
1836-1838
1837-1847
1828-1829
Исатай-Махамбет Кеңесары Қасымұлы
бастаған көтеріліс бастаған көтеріліс
Бөкей хандығында
көтеріліс басталды
«Ереуіл атқа ер салмай» (Үш өлеңіне түсінік беру)
«Ереуіл атқа ер салмай» толғаулары көтерілістің алғашқы өрлеу тұстарын бейнелейді.1837 жылы жеді(қараша) жұлдызының 12-сінен 13-іне қараған күні Исатай мен Махамбет Жайықты жарып өткен соң,далаға қонады.Күн суық боран екенДалаға қонып тұрған жұрттың көбі жылы үй,жұмсақ төсек,қызыл шайды аңсаған кезде Махамбет жолдастарын жұбату үшін осы өлеңін шығарған екен.Махамбет елінің ертеңін ойлады. «Ереуіл атқа ер салмай»деген өлеңінің құрылымы күрделі.Бұл өлең ақынды- эпик ақын ретінде таныта түседі Бірақ өлең құрылымы өте қысқа жазылған.Өлең мұңды да қайғылы,елін-жерін ойлаған ақынның ащы зары естіледі.Ақын шұбыртпалы ұйқаспен, мағыналы ойлар бере отырып,сөз тіркестері арқылы,ереуіл атқа ер салмай,ерлердің ісі бітпейтінін ашық айтады.Мұндай адуынды өлең тек Махамбетке ғана тән. Өлең жолдарында ереуіл ат,егеулі найза,тебінгі жер,терлі май,алты малта ас, ат үстінде,өзегі талып,түн қатып,темір қазық,қу толағай сияқты сөз тіркестері бар. Бұл өлең халықты ерлік күреске шақырып тұр. Бұл өлең бір ғана бағыныңқылы сабақтас сөйлемнен тұратын,шұбыртпалы өлең ұйқасымен, 19 тармақ,1 шумақ,17 дыбыстық қайталау үлгісінде жазылған өлең.
8 буынды,3 бунақты өлең.Исатай өлгеннен кейін жабырқау көңілмен жазған өлеңі еді. Бұл өлеңде буыршын мұзға тайған күн,бура атанға шөккен күн,буулы теңді шешкен күн,Лашын қуға төнген күн,Қорашыл төбет болған күн т.б сөз тіркестері бар.Эпитеттер: «Бұрынғы бақыт тайған күн», «Буыршын мұзға тайған күн», «Мұнар күн», «Шұбар күн» т.б Бұл-елім деп еңіреген ердің бастаған ісінің жеңіліс тауып тұрған сәті.Күн-мұнар,бұлттан шыққан күн-щұбар.Бура атанға шөккен соң ақырзаман емей немене?Ақын жүрегі қан жылайды,күн де жылайды,дауыл теріс соғады.Хас бәйтерек жығылған,қылыш балдағынан сынған,дұшпанның көңілі тынған күн. «Буыршын» түйенің бір түрі, табаны бүртік келеді.Ол мұзға таймайды.Егер мұзға тайса жақсылықтың белгісі емес.
Бұл өлең құрылымы өте қысқа жазылған. Исатай қазасынан кейінгі ақынның күйзеліс кезінде жазған жырлары.16 тармақ,шұбыртпалы ұйқасқа құрылған,8 буынды өлең. Бұл өлеңде күн мен түн,жалғыздық пен қауым,әділдік пен әділетсіздік қатар алынады.Күн мен айдың жұбын негізге ала отырып,ақын басына түскен трагедиялық жағдайды толық қарама-қайшылық сипатта көрсетіп,оның табиғи қырын ашады.Күн мен түннің ауысуы,жарық пен қараңғылықтың болуы –тіршілік заңы.Ақынның ұтқаны- кеңістік атауларын алып,оның мәні мен маңызы арқылы жүрегінің сырын ашуы еді.Өлең соңы
«Бәрін айт та,бірін айт,
Қаумалаған қарындас,
Қазақта бар да менде жоқ» деп аяқталады. Рабиға Сыздықованың «Сөздер сөйдейді» зерттеуінде қарындас сөзін бүгінге дейін екі мағынада қолданған дейді.Әдеби нормадағы актив мағынасы «ер адамның жасы кіші әйел жынысты туысқаны». Махамбет өлеңіндегі қарындас сөзі әйел жынысты жасы кіші туысқан емес,өзінің соңына еретін,өзіне демеу болатын туыстарды айтып отыр,қалың ағайынды іздеп отыр.
Махамбет поэзиясы- саф таза тілімен,от-жалын шешендік интонациясымен,көркемдік шеберлігімен,жоғары ақындық мәдениетімен,ұлттық дүниетаным тереңдігімен,суреткерлік қолтаңбасымен өзгешеленеді.
Махамбет өлеңдерінде қолданылатын сөздер:жер-су атаулары,туыстық атауы,қару-жарақ,қоғамдық-әкімшілік мәнге ие атаулар,кірме сөздер ,жаңа,ерекше сөздер,сөз тіркестері. Өлеңдерінің тақырыбы: ел,халық жайы,замана және адам.Түр жаңалықтары: шұбыртпалы ұйқас,кезекті ұйқас
Өтемістен туған он: Бекмағанбет,Махамбет,Тоқтамыс,Қожахмет,Ыбырайым,Әйіп,Хасен,
Ысмайыл, Сүлеймен,Досмайыл.
III. Сыныпты үш топқа бөлемін.
топқа тапсырма.
«Ереуіл атқа ер салмай» өлеңін мәнерлеп оқып,идеясын айт.
Өлеңнен сөз тіркестері мен көркемдегіш құралдарды тап.
Жауабы. 1.Мәнерлеп оқиды. Бұл өлеңде ақын тек халқына рух беріп,намысын қайрап, күреске шақырады.
2. Сөз тіркестері:ереуіл ат,егеулі найза,алты малта ас,тебінгі жер,түн қатып т.б. Ассонанс,аллитерация,риторикалық сұраулы сөйлем.(Түсіндіру барысында айтылады.)
топқа тапсырма.
«Мұнар күн» өлеңін мәнерлеп оқы.Өлеңде ақын не туралы айтқан?
Ақын өлеңдерінде жиі кездесетін сөздерді тап.
Жауабы. 1. Мәнерлеп оқиды.Ақынның Исатай өліміне арнаған мұң мен өкінішке толы элегиясы
.2.Жиі кездесетін сөздер:мырза,ер,оқ,қылыш,дұшпан т.б
топқа тапсырма.
1)«Жалғыздық» өлеңін мәнерлеп оқы.идеясы не,қай кезде шығарған?
2) Өлең құрылысына талда.
Жауабы.1. (жалғыздықтан жабығу,әділдіктің жоқтығына,замананың қиындығына налу,өкіну )Исатай қазасынан кейін жалғыздыққа бой алдырған шақта жазған өлеңі.
2.16 тармақ,8 буынды,2 бунақ,шұбыртпалы ұйқасқа құрылған өлең.
Сабақты қорытындылау.
IV. Сынып ұжымына сұрақ:
Махамбет кім,ол туралы не білдік? (Ақын,батыр,күйші,қолбасшы,аруақты ер)
Бұл сөздерді қазақтың бес қаруы садақтың жебесін қорамсаққа салу арқылы топтастырамын.
Махамбет: «Өтемістен туған он едік,
Онымыз атқа қонғанда,
Жер қайысқан қол едік» - деп жырлаған еді. (Шаңыраққа жазамыз)
