?аза? тілі саба?ында есімдікті о?ытуда ж?ргізілетін жатты?у т?рлері

?аза? тілі саба?ында есімдікті о?ытуда ж?ргізілетін   

жатты?у т?рлері.

Даулбай Мейрамг?л Ораз?ызы

Родина орта мектебіні?  ?аза?   тілі мен ?дебиеті п?ні м??алімі

     Мектепте ?аза? тілі п?нін о?ытуды? ма?саты- о?ушы?а тілді? ?ылыми негіздері ж?нінде толы? ая?тал?ан сипатта?ы т?тас білім беру,?деби тіл нормасын ме?герту.Б?л білім жала? ережелер туралы ??ым т?рінде емес, теориялы? ойлау мен лингвистикалы? д?ние сипатында ме?гертіледі.П?нді о?ытуды? негізгі ма?сат, міндеттерімен тікелей байланысып жататын грамматикалы? жатты?улар ?р сыныпты? о?у ба?дарламасынас?йкес бірізді,?зара саба?тас?ан ж?йе бойынша ж?ргізіледі.?р та?ырып?а арнал?ан ?зіндік ерекшеленетін, ма?сат –м?десі к?зделген жатты?у т?рлері бар.Жатты?улар ауызша, жазбаша т?рде ж?ргізіледі.М?селен, есімдікті о?ытуда 6-сыныпта т?сіндірілген, «Есімдіктер» та?ырыбын ме?гертуге арнал?ан жатты?у ж?ргізу о?ушыны? жа?а та?ырыпты жете т?сінуіні? кепілі.?діскер ?алым А.В. Текучев осы м?селеге ?атысты ойын т?мендегідей саба?тайды: «Жатты?уды грамматикадан ?тілген теориялы? материалдарды т?сіндіруді? ?ана сипаттайтын ?діс деп ?арау?а болмайды, ол тілден ?йымдастырыл?ан саба?ты? ?те ?ажетті б?лімі ж?не айырып ?арау?а болмайтын тарауы.Егер орыс тілін о?ытуда жатты?уды ?олданбай білім беретін болса,ол ?мірден, практикадан, на?тылы тілдік материалдан ?ол ?зген ??р?а? теориялар болып шы??ан болар еді. »

          Есімдікті о?ыту- бас?а с?з таптарын о?ытудан г?рі к?рделірек.?йткені есімдіктерді? ма?ынасы ?зге с?здермен с?з таптарыны? ма?ынасына ?ара?анда тым жалпы, абстракты болып келеді. Есімдік затты, белгіні, санды атамай оларды? орнына ж?ріп,к?рсету ?шін ?олданылатын с?з табы.Есімдіктен жан-жа?ты тере? білім беруде жатты?у ж?мыстарына мынадай методикалы? талаптар ескеріледі. Жатты?у материалдарын же?ілден ауыр?а, белгіліден  белгісізге ?арай беру, о?ушыларды? жас ерекшелігіне оларды? ойлау ?абілетін, ой-?рісін жетілдіру, тілін байытаттындай д?режеде,т?рбиелік м?ні бар жатты?уларды к?бірек талдау,о?ушыларды? ?здігінен ж?мыс істеп, зерттеу ж?мыстарына ба?ыт беретіндей ма?сатта алынуы керек.

1. Жіктеу есімдігін о?ытуда слайд ар?ылы т?сіндіру тиімді.

1.Мен, сен, біздер- с?йлеушіні? ?зін білдіреді.

2.Сен, сіз, сендер, сіздер- ты?даушыны білдіреді.

3. Ол, олар- б?где адамды білдіреді.

 Мысалы:  Есімдіктер ?те ерте кезде пайда бол?анды?ын, мен, сен, біз, кім? Есімдіктері тарихи жа?ынан ме-н, се-н, бі-з,кі-м о-л б?лшектерінен т?р?анды?ын, б?лар ?азіргі кезде б?лшектеп, талдап жатуды ?ажет етпейтін т?бір с?здерге айнал?анды?ын айтып отыру.

Б?дан кейін о?ушы?а жіктеу есімдігіне жал?анатын жал?аулар, жіктеу есімдігіні? т?уелденуі, септелуі, жіктелуі ж?нінде ал?ан білімдерін жатты?улар ар?ылы ме?герту іске асырылады.

1. Зат есімді есімдікпен алмастыра отырып ?олдану ма?сатында мына с?йлемдер ауызша орындаттырылады.
2.  «Ыбырай- ірі а?артушы, зор саналы ?о?ам ?айраткері».(М.?уезов).
3.  «Абай-зор ойшыл, зор ?о?амшыл, к?ресшіл а?ын». (С.М??анов).

Я?ни:- Ол- балалар ?дебиетіні? атасы.Біздер Абай ?ле?ін жат?а білеміз.. С?рау есімдігін т?сіндіру барысында «Диалог» ойынын ойнау ?те ?серлі болады.Ойын екі немесе бірнеше о?ушыны? о?ы?ан кітаптарынан, к?рген киноларынан,кездескен о?и?алары ж?нінен диалогты ??гіме ??растырады да,соны? ішінен с?рау есімдігін іздейді.С?рау есімдігі ??рал?ан ??гімеде к?п болса, сол о?ушы же?іп шы?ады. Б?ндай жарыс?а сыныпта?ы барлы? о?ушылар ?атысады.

С?рау есімдігін о?ыт?анда оны ?дебиеттік о?умен ты?ыз  байланысты ?аралады. М.Ма?атаевты? «А??улар ?йы?та?анда» поэмасында?ы жыл?ышы ?арт пен ана арасында?ы диалогты о?ыту.

-Тірімісі?? Жаны? бар ма ?

-А??уды неге атасы?? Ары? бар ма?

  Сонымен ?атар, Б.Со?па?баевты? «Мені? атым ?ожа» ??гімесінен диалогты с?йлемдерді жазып, с?рау есімдігін ж?не оны? жал?ауда т?р?анын жазып келу ар?ылы о?ушыларды? зерттеп ?йренуге ?абілеті артады.

Сілтеу есімдігін т?сіндіру барысында б?л, сол, ол есімдіктеріне к?птік жал?ауы жал?ан?анда т?бір со?ында?ы дыбысты? т?сіп ?алатыны (б?л, б?-лар, сол, со-лар,ол, о-лар) ескертіледі.Т?бір со?ында келетін сілтеу есімдіктері б?л, сол,ол т?бірімен жазылатыны, ауызекі тілде б?, со, о т?рінде ?олданылатыны айтылады.

«Есімдік ішінде есімдік »ойынын белгісіздік есімдігін о?ыт?анда ойналады.Жа?а саба?ты ме?гергеннен кейін, емле ережесіне жатты?тыру ?шін, ойынны? ма?ызы зор.Та?та?а  кей, ?айсы, ?р,?лде, бір деген с?здер жазылып ?ойылады.Мысалы, кей-деген есімдіктен кім есімдік жасай алады?О?ушылар;-кейбір дейді.

Кей  - Кейбір

?айсы- ?айсыбір

?лде- ?лдебіреу

Бір –Бірнеше

  О?ушы?а ойын жатты?улары ар?ылы саба? т?сіндіру ойлау ?абілеттерін, ?иялдарын дамытады.

1.Ж?мба? с?ра?тар. «Б?л ?ай есімдіктер?»

А) Етікші аспабыны? бірімен ??сас есімдікті? ?ай т?рі?(Біз- жіктеу есімдігі )

?) Бас?аны? б?рін ?зі с?райды, ?зінен ешкім с?рамайды.(С?рау есімдігі)

Б) Жа?тас жал?ау?а жіктеле ?ояды, жа?тас емесіне жоламай ?ояды.(Мен,сен)

В) К?пшіл ж?не к??ілшек,

Ештемені б?ліп жармайды.

К?птік ??ым беріп,

К?пшілікті ?армайды. (Жалпылау есімдіктері)

Г) ??рамында?ы с?зді? к?бін к?ршісінен с?рап алыпты.Алдына бір буын ?осыпты да, есімдікті? бір т?рі бола ?алыпты.(Болымсызды? есімдіктер)

2. «Тауып к?р» ойыны.

 А)Тарих ?ана, халы? ?ана туатын          ?) ?зі?е сен, ?зі?ді алып шы?ар,

Алыптарды? ар?а т?тпас кім атын          Е?бегін мен а?ылы? екі жа?тап

?лы арманын жырлау ?шін ?аза??а       Б) ?ркімді заман с?йремек,

Керек болды Абай сынды ?лы а?ын       Заманды ?ай жан билемек.

3Ма?ал- м?телдерден есімдіктіктерді теріп жазу,жаттау жатты?улары.

А) «Кісі елінде к?ркірегенше, ?з елі?де д?ркіре»

?) «?з ?йім- ?ле? т?сегім».

Б) «Отан?а опасызды? еткені?-?з т?біне жеткенін».

В) « ?з басы?ды дау?а берсе? де, жолдасы?ды жау?а берме»

К?рделі есімдіктерді рет-ретімен бір ?атар?а теріп жаз.

1.?зім, біреу, ?алай, барша, б?кіл,к?ллі,?ркім, неге, ?лде?ашан, ?айсыбір,?рне,мен,?алай, кейбір, ешбір,?р т?рлі,бір, б?рі,?лдекім.

С?йлемдерді к?шіріп жазып, ішінен есімдіктерді тап.

Мен хал?ымды ?сірдім.

 Дауыл ?шті, жел ?айтты.

 ?рісімді ?л?айттым.(«К?лтегін» жыры)

?семпаз болма ?рнеге

?нерпаз болса? ар?алан.

Сенде бір кірпіш д?ниеге,

Кетігін тапта бар ?алан! (Абай)

Б?л с?зім асып айт?ан асылы? емес,

Ойында оты барлар асылы? демес,

Тебем деп, тірі болсам наданды?ты,

 Серт етіп, ?з-?зіме еткем егес!( С.Торай?ыров)

Арыстанмын айбатыма кім шыдар?

Жолбарыспын ма?ан ?арсы кім т?рар? (М.Ж?мабаев)

Б?л с?зді біреу алмас, біреу алар,

??ла?ын біреу салмас, біреу салар.               

Теп-тегіс к?пке ?нау о?ай емес,

Кейіне жарамаса, кейіне жарар.(А.Байт?рсынов)

Ойын элементіні? тиімділігі ?ткен материалдарды пысы?тап, бекіту ж?йелеріні? бірі ретінде о?ушыны? жалтармай ?айта білімді іскерлікпен ме?геруге да?дыландыратына к?зіміз жетті.