Д?ниетанымы тере?,т?сігі ерен,білім-білігі кемел Сырым батыр
Д?ниетанымы тере?,т?сігі ерен,білім-білігі кемел Сырым батыр
Сырым Дат?лы (1712—1802) — Ресей патшасыны? отарлау саясатына ?арсы к?рескен Кіші ж?з ?аза?тары? орыс отаршыларына ?арсы ?лт-азатты? к?терілісіні? к?рнекті басшысы, ата?ты батыр, ?йгілі шешен
Батыс ?аза?стан облысыны? Сырым ауданында д?ниеге келген.
Тегі - 12 ата Бай?лына жататын Байба?ты руынан. Сырым Дат?лыны? атасы Шолан Байба?ты руыны? белгілі батыры бол?ан. Ол батырлы?ымен, бірбеткейлігімен дараланып, т?релерді? ?олынан ?аза табады. Шоланды т?релер кескілеп ?лтіріп кеткенде, т?ртінші баласы Дат шешесіні? ??рса?ында ?ал?ан екен. Шешесі аман-есен босан?ан со?, т?релермен арада?ы зіл ?мыт болмас ?шін баланы? атын Дат ?ояды. Ел аузында са?тал?ан ??гіме-а?ыздарда Сырым Дат?лы тана руыны? Малайсары, беріш руыны? Алдар, есентемір руыны? Есет секілді билерінен бата ал?ан к?рінеді. М?ны? ?зі Сырым Дат?лыны? Кіші ж?з ?аза?тарыны? арасында ?зіндік беделге ие бол?анын а??артады. Ас?ан а?ылдылы?ы ар?асында ?з ортасында тым ерте танылып, ?ділдігімен «Бала би» атанды. Сонды?тан да Н?ралы хан батырды бауырына тартып, оны? беделіне ар?а с?йеуге тырысты. Ол ?уелі Сырымны? ?пкесіне ?йленіп, о?ан жезде болады, кейін «а?с?йек т??ымы ?ара халы??а ?ыз бермейді» деген ата д?ст?рін б?зып, Орын деген ?йелінен ту?ан ?ызы - Ай?араны батыр?а ?осып, оны к?йеу бала етеді. Біра? патшалы? Ресейді? далалы? ?лкеде ?кімшілік-саяси реформа ж?ргізіп, ханды? билікті к?шейту ар?ылы ?алы? б??араны? Жайы? ?зенінен ?туіне тыйым салып, ш?райлы жайылым мен ?рісінен айырып таби?и ???ыларын шектеуі, жергілікті билік органдары ар?ылы алынатын салы? к?лемін к?бейтуі Сырым Дат?лы мен орыс патшасы та?айында?ан Н?ралы ханны? арасын ашып жіберді. Патша ?кімшілігіні? озбырлы?ына, хан-с?лтандарды? д?рменсіз халіне ашын?ан батыр рубасыларыны? ?алауымен ?олына ?ару алып, ?алыптас?ан саяси ж?йеге ?арсы шы?ты. Ол ?зіні? Орынборды? генерал-губернаторы Игельстром?а жаз?ан бір хатында: «Сіздерді? т?рлі ?дістермен алдап, ?ол?а т?сірген но?ай, баш??рттар сия?ты бізге де б??алы? салып, езбекші екендігі?із белгілі» деп жазады. Б?дан Сырым батырды? ?олына ?ару алып, к?теріліске шы?ып, басын б?йгіге тігудегі ма?сатыны? ай?ынды?ы, хал?ыны? мойнына т?скелі т?р?ан сол б??ауды ?зуге ?мтыл?аны аны? а??арылады. С.Дат?лы Е.Пугачев баста?ан шаруалар к?терілісіне ?атысты. Орал казак-орысы Ф.Куричын 1774 жылы Пугачев ?скеріні? ??рамында?ы ?аза? жаса?ын Сырым батыр баста?анын м?лімдейді. Е.Пугачев ?лтірілгеннен кейін де ол патша ?кіметіні? жазалаушы отрядына ?арсы к?ресін жал?астыра берді. О?ан генерал Ф.Суворовты? 1775 жылы граф П.Панинге: «Сырым батыр баста?ан ?ыр?ыздарды ?ай жерде кез келсе де, ?андайлы? алыс?а ?уу?а тура келсе де оны? ?зін ?стап алып, тамырына біржола балта шауып немесе сол жерде ?лтір дедім, оны? басты жолдастарына да осыны істе?дер, ?скерлік ант бойынша ?здері?ні? к?штері?ді де, ?з бастары?ды да аяма?дар деп тапсырдым» - деген мазм?нда жолда?ан баянхаты д?лел. Дегенмен батыр ара?а уа?ыт салып Ресей ?кімшілігімен келісімге келді. Б??ан белгілі д?режеде 1775 жылы ?арашаны? 7-інде Ресей Сырт?ы істер ал?асыны? Сырымны? Еділ-Жайы? арасына, Каспий те?ізіні? жа?алауына, Жем-Са?ыз атырабына ?оныстануына р??сат берген жарлы?ы ы?пал етті. Біра? Ресейді? жаса?ан «ке?шілігі» ?за??а созылмады, ?сіресе, Орал казак-орыс ?скерлері ?аза?тарды? жер-су иелену ???ыларын ке?ейтуге ?зілді-кесілді ?арсы шы?ты. Осы?ан орай 1782 жылы желто?санны? 27-інде патша ?кіметі ?аза?тарды? мал жаюына р??сат еткен аудандарын енді тек жал?а беру туралы жарлы? шы?арды. Б?л ?з кезегінде ?лт-азатты? ?оз?алысты? ?айта ?рістеуіне алып келді. 1783 жылы Сырым бей?ам жат?ан ?аза? ауылдарын шауып, кезекті тонау?а келген казак-орыс атаманы Чагановты? отрядымен шай?асып, оны ойсырата же?ді. Атаманны? ?зін т?т?ындап, Хиуа?а ??лды??а сатып жіберді. Б?л патша ?кімшілігіне ?лкен со??ы еді. Со?ан орай Орал ?аласында?ы патша ?скері т?гел аттанып, сол жылды? к?зінде Cырымды ?ол?а т?сірді. Біра? оны Н?ралы хан ?ыруар мал беріп, бірер айдан кейін босатып алды. Т?рмеден боса?аннан кейін Сырым Табын руыны? старшыны Тіленші Б?кенбай?лыны? ?олдауымен Oрал казак-орыс ?скерімен к?ресін ?рі жал?астырды. Біра? Н?ралы хан б?л жолы Сырымды ?олдамайды, ?айта о?ан ?арсы шы?ып, шекаралы? ?кімшіліктен к?терілісшілерді басу ?шін арнайы ?скер жіберуін талап етті. С?йтіп ол былай?ы жерде Сырым?а ?арсы к?ресте шекара ?кімшілігімен бір болды. Міне, осы кезден, я?ни 1784 жылдан бастап патшаны? отарлау саясатына ?арсы к?ресте ханыны? да, ?арашасыны? да орта? ниеттестігіне ие болып келген к?терілісшілер арасына жік т?сіп, Сырым баста?ан халы? ?оз?алысыны? к?ресі енді ?біл?айыр ?улетінен шы??ан хан мен с?лтандар?а ?арсы ба?ытталды. Кіші ж?зді? к?птеген рулары Н?ралы хан?а ба?ынбай к?терілісшілер жа?ына шы?ты. 1785 жылды? к?зінде бол?ан старшындар жиналысы Н?ралыны хан деп танудан бас тартты. Келесі жылды? к?ктемі ?арса?ында к?терілісшілерді? ?ысымына шыдама?ан Н?ралы шекаралы? шептегі ?амал?а ?ашу?а м?жб?р болды. Оны? а?ыры сол жылы Екатерина ІІ-ні? Н?ралыны ханды?тан т?сіру ж?ніндегі жарлы??а ?ол ?оюына ?кеп со?ты. Хан та?ынан Н?ралы кетіп, Ералы отыр?анымен де жа?дай т?зелмеді. Халы?ты? наразылы?ы одан сайын к?шейе т?сті. Сырым баста?ан к?терілісшілер енді ашы? со?ыс ?имылдарына к?шіп, патша ?амалдарына шабуыл жасай бастады. Біра? олар п?лендей н?тижеге жете алмады. Елек ?амалына жаса?ан шабуылды? с?тсіздігінен кейін Сырым со?ыс т?сілін ?згертіп, партизанды? ?рекеттер жасау?а к?шті. Шекаралы? бекіністерге, с?лтандар мен оларды ?олдаушыларды? ауылына т?т?иылдан шабуылдап, адамдарын т?т?ын?а алды. 1797 жылы к?терілісшілерді? ?лкен бір тобы Ералыдан кейін хан та?ына отыр?ан Есімні? ауылына т?т?иылдан шабуыл жасап, ханды ?лтіреді. Есім ханны? ?лтірілуі Сырым?а тілектес билер мен старшындарды? одан ірге ашуына себепші болды. Есімні? орнына Айшуа? хан сайла?аннан кейін, ол Eсімні? кегін алма? болып, арнайы отряд жаса?тап, Сырым?а ?арсы аттанды. Со?ынан індете ?уып, маза бермеген патша экспедициясынан ы?ысып, Сырым Хиуа ханды?ыны? жеріне ?тіп кетті. Ел арасына ата?ы ке?інен тара?ан батырдан ?ауіптенген Хиуа ханы оны? к?зін жоюды? амалын жасады. А?ыры оны? есебін тауып улап ?лтірді. Б?л ж?нінде халы? ауызында т?рлі ??гімелер айтылады. 1803 жылы Сырым Дат?лына арналып ас берілді. Б?л асты? ?зіндік ма?ызды о?и?а ретінде аталып ?ткендігін сол кезде Б?хар?а сапар шегіп бара жат?ан Ресей елшісі поручик Я.Гавердовский ?з к?нделігінде жазып ?алдыр?ан. Батыс ?аза?стан облысында Сырым Дат?лы атында?ы аудан бар.
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Просмотр содержимого документа
«Д?ниетанымы тере?,т?сігі ерен,білім-білігі кемел Сырым батыр»
Мерзімі
23.01.2016ж
Сыныбы: 6«В»
Пәні: Ұлылар өсиеті
Пән мұғалімі: Мухамадиева Т. Б.
Тақырыбы:
Дүниетанымы терең,түсігі ерен,білім-білігі кемел Сырым батыр
Мақсаты
Баланың ой - өрісін, есте сақтау қабілетін қанатты сөздер арқылы дамыту.
Міндеттері
Білімділік: Оқушыларға Сырым батыр туралы мәлімет бере отырып, білімін, сауатын тереңдете оқыту
Дамытушылық мәні: Баланың ой - өрісін, есте сақтау қабілетін шещендік сөздер арқылы дамыту.
Тәрбиелік мәні: Білім мен тәрбиені ұштастыра отырып, татулыққа, отансүйгіштікке, жырау бойындағы өжеттілікке тәрбиелеу.
Оқыту нәтижесі
Табыс критерийлері:
Біз әр оқушыны дарынды деп есептеуіміз қажет. Әр сабақсайын оқушылардың сыни ойлауымен өз пікірін көпшілікпен бөлісуге машықтандыру.
Сабақтың түрі:
Жаңа сабақ
Қолданылатын әдіс-тәсілдер
Сыни тұрғыдан ойлау, ой толғау. Түсіндіру, сұрақ-жауап, салыстыру.
Көрнекілігі құрал жабдығы:
«Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы. Карта
Сабақтың барысы:
Ұйымдастыру.
Оқушылармен амандасып,кезекші арқылы түгендеу.
Үй тапсырмасын тексеру.
Ой шақыру.
Жаңа сабақ:
Сырым Датұлы қазақтың біртуар батыры
Сырым Датұлы (1712—1802) — Ресей патшасының отарлау саясатына қарсы күрескен Кіші жүз қазақтарың орыс отаршыларына қарсы ұлт-азаттық көтерілісінің көрнекті басшысы, атақты батыр, әйгілі шешен
Батыс Қазақстан облысының Сырым ауданында дүниеге келген.
Тегі - 12 ата Байұлына жататын Байбақты руынан. Сырым Датұлының атасы Шолан Байбақты руының белгілі батыры болған. Ол батырлығымен, бірбеткейлігімен дараланып, төрелердің қолынан қаза табады. Шоланды төрелер кескілеп өлтіріп кеткенде, төртінші баласы Дат шешесінің құрсағында қалған екен. Шешесі аман-есен босанған соң, төрелермен арадағы зіл ұмыт болмас үшін баланың атын Дат қояды. Ел аузында сақталған әңгіме-аңыздарда Сырым Датұлы тана руының Малайсары, беріш руының Алдар, есентемір руының Есет секілді билерінен бата алған көрінеді. Мұның өзі Сырым Датұлының Кіші жүз қазақтарының арасында өзіндік беделге ие болғанын аңғартады. Асқан ақылдылығы арқасында өз ортасында тым ерте танылып, әділдігімен «Бала би» атанды. Сондықтан да Нұралы хан батырды бауырына тартып, оның беделіне арқа сүйеуге тырысты. Ол әуелі Сырымның әпкесіне үйленіп, оған жезде болады, кейін «ақсүйек тұқымы қара халыққа қыз бермейді» деген ата дәстүрін бұзып, Орын деген әйелінен туған қызы - Айғараны батырға қосып, оны күйеу бала етеді. Бірақ патшалық Ресейдің далалық өлкеде әкімшілік-саяси реформа жүргізіп, хандық билікті күшейту арқылы қалың бұқараның Жайық өзенінен өтуіне тыйым салып, шұрайлы жайылым мен өрісінен айырып табиғи құқыларын шектеуі, жергілікті билік органдары арқылы алынатын салық көлемін көбейтуі Сырым Датұлы мен орыс патшасы тағайындаған Нұралы ханның арасын ашып жіберді. Патша әкімшілігінің озбырлығына, хан-сұлтандардың дәрменсіз халіне ашынған батыр рубасыларының қалауымен қолына қару алып, қалыптасқан саяси жүйеге қарсы шықты. Ол өзінің Орынбордың генерал-губернаторы Игельстромға жазған бір хатында: «Сіздердің түрлі әдістермен алдап, қолға түсірген ноғай, башқұрттар сияқты бізге де бұғалық салып, езбекші екендігіңіз белгілі» деп жазады. Бұдан Сырым батырдың қолына қару алып, көтеріліске шығып, басын бәйгіге тігудегі мақсатының айқындығы, халқының мойнына түскелі тұрған сол бұғауды үзуге ұмтылғаны анық аңғарылады. С.Датұлы Е.Пугачев бастаған шаруалар көтерілісіне қатысты. Орал казак-орысы Ф.Куричын 1774 жылы Пугачев әскерінің құрамындағы қазақ жасағын Сырым батыр бастағанын мәлімдейді. Е.Пугачев өлтірілгеннен кейін де ол патша үкіметінің жазалаушы отрядына қарсы күресін жалғастыра берді. Оған генерал Ф.Суворовтың 1775 жылы граф П.Панинге: «Сырым батыр бастаған қырғыздарды қай жерде кез келсе де, қандайлық алысқа қууға тура келсе де оның өзін ұстап алып, тамырына біржола балта шауып немесе сол жерде өлтір дедім, оның басты жолдастарына да осыны істеңдер, әскерлік ант бойынша өздеріңнің күштеріңді де, өз бастарыңды да аямаңдар деп тапсырдым» - деген мазмұнда жолдаған баянхаты дәлел. Дегенмен батыр араға уақыт салып Ресей әкімшілігімен келісімге келді. Бұған белгілі дәрежеде 1775 жылы қарашаның 7-інде Ресей Сыртқы істер алқасының Сырымның Еділ-Жайық арасына, Каспий теңізінің жағалауына, Жем-Сағыз атырабына қоныстануына рұқсат берген жарлығы ықпал етті. Бірақ Ресейдің жасаған «кеңшілігі» ұзаққа созылмады, әсіресе, Орал казак-орыс әскерлері қазақтардың жер-су иелену құқыларын кеңейтуге үзілді-кесілді қарсы шықты. Осыған орай 1782 жылы желтоқсанның 27-інде патша үкіметі қазақтардың мал жаюына рұқсат еткен аудандарын енді тек жалға беру туралы жарлық шығарды. Бұл өз кезегінде ұлт-азаттық қозғалыстың қайта өрістеуіне алып келді. 1783 жылы Сырым бейқам жатқан қазақ ауылдарын шауып, кезекті тонауға келген казак-орыс атаманы Чагановтың отрядымен шайқасып, оны ойсырата жеңді. Атаманның өзін тұтқындап, Хиуаға құлдыққа сатып жіберді. Бұл патша әкімшілігіне үлкен соққы еді. Соған орай Орал қаласындағы патша әскері түгел аттанып, сол жылдың күзінде Cырымды қолға түсірді. Бірақ оны Нұралы хан қыруар мал беріп, бірер айдан кейін босатып алды. Түрмеден босағаннан кейін Сырым Табын руының старшыны Тіленші Бөкенбайұлының қолдауымен Oрал казак-орыс әскерімен күресін әрі жалғастырды. Бірақ Нұралы хан бұл жолы Сырымды қолдамайды, қайта оған қарсы шығып, шекаралық әкімшіліктен көтерілісшілерді басу үшін арнайы әскер жіберуін талап етті. Сөйтіп ол былайғы жерде Сырымға қарсы күресте шекара әкімшілігімен бір болды. Міне, осы кезден, яғни 1784 жылдан бастап патшаның отарлау саясатына қарсы күресте ханының да, қарашасының да ортақ ниеттестігіне ие болып келген көтерілісшілер арасына жік түсіп, Сырым бастаған халық қозғалысының күресі енді Әбілқайыр әулетінен шыққан хан мен сұлтандарға қарсы бағытталды. Кіші жүздің көптеген рулары Нұралы ханға бағынбай көтерілісшілер жағына шықты. 1785 жылдың күзінде болған старшындар жиналысы Нұралыны хан деп танудан бас тартты. Келесі жылдың көктемі қарсаңында көтерілісшілердің қысымына шыдамаған Нұралы шекаралық шептегі қамалға қашуға мәжбүр болды. Оның ақыры сол жылы Екатерина ІІ-нің Нұралыны хандықтан түсіру жөніндегі жарлыққа қол қоюына әкеп соқты. Хан тағынан Нұралы кетіп, Ералы отырғанымен де жағдай түзелмеді. Халықтың наразылығы одан сайын күшейе түсті. Сырым бастаған көтерілісшілер енді ашық соғыс қимылдарына көшіп, патша қамалдарына шабуыл жасай бастады. Бірақ олар пәлендей нәтижеге жете алмады. Елек қамалына жасаған шабуылдың сәтсіздігінен кейін Сырым соғыс тәсілін өзгертіп, партизандық әрекеттер жасауға көшті. Шекаралық бекіністерге, сұлтандар мен оларды қолдаушылардың ауылына тұтқиылдан шабуылдап, адамдарын тұтқынға алды. 1797 жылы көтерілісшілердің үлкен бір тобы Ералыдан кейін хан тағына отырған Есімнің ауылына тұтқиылдан шабуыл жасап, ханды өлтіреді. Есім ханның өлтірілуі Сырымға тілектес билер мен старшындардың одан ірге ашуына себепші болды. Есімнің орнына Айшуақ хан сайлағаннан кейін, ол Eсімнің кегін алмақ болып, арнайы отряд жасақтап, Сырымға қарсы аттанды. Соңынан індете қуып, маза бермеген патша экспедициясынан ығысып, Сырым Хиуа хандығының жеріне өтіп кетті. Ел арасына атағы кеңінен тараған батырдан қауіптенген Хиуа ханы оның көзін жоюдың амалын жасады. Ақыры оның есебін тауып улап өлтірді. Бұл жөнінде халық ауызында түрлі әңгімелер айтылады. 1803 жылы Сырым Датұлына арналып ас берілді. Бұл астың өзіндік маңызды оқиға ретінде аталып өткендігін сол кезде Бұхарға сапар шегіп бара жатқан Ресей елшісі поручик Я.Гавердовский өз күнделігінде жазып қалдырған. Батыс Қазақстан облысында Сырым Датұлы атындағы аудан бар.
Сырым Датұлының кейбір шешендік сөздері:
Жол анасы - тұяқ, сөз анасы - құлақ, су анасы - бұлақ.
Тәлім-тәрбие, өсиет,тағлым туралы
Дау мұраты - біту, қыз мұраты - кету, жол мұраты - жету.
Тәлім-тәрбие, өсиет,тағлым туралы
Инабат - ер азығы, инабатты ер - ел қазағы.
Тәлім-тәрбие, өсиет,тағлым туралы
Ат - шабысына қарай шабады, ер - намысына қарай шабады.
