А?иы? а?ын М??а?али Ма?атаев

М??а?али Ма?атаев – ?асыр а?ыны Ма?атаев ?лемі – Планета, Жер, Адам болмысы, Тынышты?, Сенім ахла?ы. Алашты? а?иы? а?ыныны? екінші болмысыны? ?лемді шарлап ж?ргеніне де 35 жыл толыпты. И?, ?аза?ты? ма?дайына біткен біртуар а?ыны М??а?али Ма?атаев – биыл 80 жаста. ?ара ?ле?ні? ?арагері Ма?атаев Ке?естік кезе? боданды?ында?ы Ке?істік пен Уа?ытта ?ара??рым ?алы? о?ырман тарапынан жалпыхалы?ты? ?олдау тауып, оны? е?бектері еліміз Т?уелсіздігімен ?ауышып, поэзия Ке?істігінде ?мір с?руге м?дделі жандарды? ?арасын молайтумен келеді. Тату-т?тті бармысы?дар, армысы?дар, бауырлар, ?лем-дархан, саяла?дар, б?рі?е де орын бар, ?ор?ан емес салтанатты, с?нді сарай со?ы?дар, Ей, адамдар, сендер тату, сендер тату болы?дар! Анамыз – Жер, сол Анадан жаратылды?, туысты?, Алайда біз ?ан да т?ктік, ?алжырады?, ?рысты?… Армысы? сен, арамызда жал?ыз перзент – Тынышты?! Жаны – жайса?, ж?регі – ж?мыр, ??ша?ы – ке? а?ынны? тынышты?ты а?са?ан жалынды ?ні ??ла?ы?нан кетпейді. «Мені адамны? ?зі, сырт?ы с?лдері емес, мінез ??л?ы, ?атынасы, ойы мен психологиясы ?ызы?тырады. Оларды т?сінуге тырысамын. Адамдарды т?сіне отырып, оларды? да мені т?сінгенін ?алаймын. Мені? б?кіл поэзиямны? м?ні, міне, осы. Поэзия – мен ?шін жанымны? шырылы». Деп а?иы? а?ын тегін айтпаса керек-ті. «Тіл дегеніміз – адамзат м?дениетіні? ?уаты, энергиясы» деген аты ?лемге м?ш??р ?алым Вернадскиді? пікірі к?ркем с?зде кесте тіккен а?ын М??а?али Ма?атаев шы?армашылы?ына т?н десек, ?ателеспеспіз. Иа, оны? тілі шынында да бай, ш?райлы… А?иы? а?ынны? эпикалы? туындыларыны? алапат ?уаты – оны? Т?л?а ретіндегі болмысын биіктете, аспандата т?седі. Ма?атаевты? ?аламынан саулап, а? пара? бетін шиырла?ан дастандары: «Ару Ана», «М?збала?», «?мірдастан», «Райымбек! Райымбек!», «А??улар ?йы?та?анда», «?ырандар, ?ош болы?дар», «Жер ?стінен репортаж», «?аш?ын», «Чили – шуа?ым мені?», «Шекарада», «Моцарт «Жаназасы», (реквием), «Боз орамал» (баллада), «Жыл ?келген жыр» (Новелла)… Б?л д?ниелерді? барлы?ы болмысы шынайы лирикамен т?мшалан?ан жанны? поэзиясында?ы ой мен сезім бірлігі, оларды? ара-?атынасы логикалы? ж?йені са?тауымен де ??ндылы?ын арттырып, сюжетті лирикалы? д?ниелерді? с?лбасын ??райды. Жа?а ?зірде аты атал?ан шы?армаларыны? ?атарына «Аппассионата» атты к?лемді поэмасын ?осса?, а?ын поэтикасы н?рлана т?сері даусыз. Ма?атаев ?зі айтпа?шы «лирика мен эпиканы егіз теліген, екеуін де Пегас?а жап?ан ер-то?ымны? табан тірер екі ?зе?гісі еткен» деуінен а?ын шы?армаларыны? ?лемі мен айтар ойы – адам та?дыры, адамны? тірлігі, мінез-??л?ы, сезімі мен т?йсігін тани т?семіз. А?иы? а?ынны? ?зі айт?андай, оны? лирикалы? «мені» жалпы халы?, ?ауым, заман, ?о?ам. Ма?атаев ?ай та?ырып?а барса да, не туралы жазса да, шы?армаларыны? астарына адамны? ??мыры, та?дыры, д?уірді? ы?пал-?серін шебер то?ыстырады, ?июластырады. Тіпті, алма-кезек ауыс?ан таби?ат ??былыстарыны? ?аны? бояуын тауып, ?айыр?анда да ж?гінер т??ірі – Адам, «Адам о?итын жыр?а адамды ?атыстырмау – ессіздік» деуі – оны? азаматты? кредосы. Келдім ?мір, ?ойыны?ды аш, енейін, Ашты-т?тті тама?ы?нан ?бейін. Тартылма?ан талабымды ?уат ?ып, Со?па?ы?мен мен де алысып к?рейін. Жас жанымды бере алмаспын бекерге, Арпалысып, азабы?ды алармын. Жер бетінде жа?сы тіршілік етерге, ?зіме лайы? ба?ытымды табармын. Ба?ыт іздеп, со??ы с?улем с?нгенше, Азабы?мен аянбай-а? алысам, Сені? т?рткі к?ндері?е к?нгенше, М??гі дым?ыл т?сегіммен табысам!.. М??а?али Ма?атаев ?з с?зінде: «Мені? ?ымбатты достарым! Егер сендер шынымен мені? ?мірбаянымды, шы?армаларымды зерттемек болса?дар, онда мен не жазсам, соны? б?рін т?гел о?ып шы?уды ?мытпа?айсыздар. Мені ?з ?ле?дерімнен б?ліп ?арамаулары?ызды ?тінемін. Естері?де болсын, мені? жеке ?ле?ім ?зінше еште?е ??рамайды. Ол поэма іспетті бірт?тас». А?ынан жарыл?ан шынайы а?ынны? «Б?кіл мені? жаз?аным бір ?ана поэма» деуі – шын м?ніндегі парасат иесі, ?мірге ойлы к?збен ?арайтын жанны? жан тебіренісі, ?леуметтік орта?а айтар к?з?арасы бар а?ынны? ширы??ан ?ні. Адамны? психикалы? ш???ымаларын тере? білетін а?ынны? жыр кестелерінен та?ылымы мол жайттар к?птеп кездеседі. Осыдан барып, оны? жыр дестелерінен лингвистикалы?, психологиялы? ?рі дидактикалы? мотивтерді? танымды? ?абылдауымызды т?рлендіре т?сетін ?асиетіне т?нті боламыз. М?ны оны? жыр жолдарын жан-жа?ты талда?анда тану?а болады. З?редей ?ылы?ы? жо? мен сенбеген, Жасудамын, жаныммен к?рсем деп ем. Жасымнан жаманды?ты же?сем деп ем, Жасырмай б?рін айтып берсем деп ем. Жаманды? к?ре алмайсы? сенсе? менен, ?зі?ні? ?алыбы?мен ?лшенген ем, Аманат бір ?зі?е, ?лсем денем, …самал сырын жеткізіп, б?ла? с?зін, Болсам деп ем ?зі?ні? ??ла?-к?зі?. Бастап кетті бас?а?а шуа? сезім, Шуа? сезім – секірген ла? кезім. Менде ?зі?дей болмады т?ра? т?зім. Неге б?лай? …Білесі? біра? та ?зі?, Несін білдім ?мірді?, несін к?рдім? К?з жазып ?алмайын деп к?ші?е ердім. Ту?ан ел, к?з жасы ?шін кешір мені, Кешегі жетімдер мен жесірлерді?! Ортасында ?шу мен ?сулерді? Тая?ын тарттым талай кесірлерді?, Ту?ан ел, сол ?шін де кешір мені! И?, «Халы??а хат» а?ын жырыны? лейтмотиві іспеттес, хал?ыны? алдында есеп беруі. Б?л – Ма?атаевты? психикалы? ?рдістері мен айры?ша ?асиеттері ме дерсі?! ?з-?зіне сын к?збен ?арау дегенні? ?лгісі де осы болар! М?ндай ?адам?а барып, м?ндай ?ле?ді жазу – с?з жо? ?лы а?ындарды? ?ана ?олынан келеді. …«К?п кешікпей к?ктем де келер енді…» Осы бір ?арапайым тарма?тан адамны?, келешекке, ба?дарлы болаша??а бет т?зеген, ал?ы ?мірге асы??ан жанны? са?ыныш-шері, ?здіктірген ?міт, та?атсыз ж?ректі? л?пілін тас?ынды жыр?а айналдырып, к?дуілгі ?арапайым с?здермен-а?, ?діптелген ?арапайым жолдан на?ыз а?ын?а т?н алапат к?ш сезіледі. Таби?ат лирикасын суреттеу м?нерінен эстетикалы? тал?амны? исі а??иды. «Бізді? к?ктем», «К?ктем де келер», «К?ктем», «Осы бір к?ктемді» ж?не та?ы да ?зге ?ле?дері айтарыны? серкесі, жазарыны? к?кесі де, к?ктем т?жырымы ар?ылы талдау мен жина?талуы да бірге ?тіп жатады. Жан?а жайма шуа? б?л кез – жыл мезгіліні? бірі ретінде ?ана емес, а?ынды? к?з?арасты? ой?а ?уат берер к?ші де. К?ктем де келер, От ойнар ?лі аспанда. К?герер ?лі: К?рі емен, ?айы?, жас тал да. Д?лейді? шо?ы т?спесе екен деп тіле, Аспанда апат зарядтар жа?алас?анда! К?кірек к?кжиегі кіршіксіз таза, ойы т?ны?, сезімі та??ы шы?тай м?лдір а?ынды бірауы? к?м?н-к?дік билеп кететін т?стар да баршылы?: Саз?а та?ы оралды сары ала ?аз, Сарша тамыз, та?ы да бола ма жаз!.. Сал?ын жайлау, самал жел, саумал б?ла? Жатар ма екен к?піршіп, таудан ??лап?! Биыл жазда та?ы да к?гере ме, Былтыр к?зде ?уарып ?ал?ан ??ра??! «К?гереді б?рі де к?гереді» — б?л а?ынны? ж?рдек сезімі мен сенім отыны? т?тан?ан т?сы. К?ктем жай ?ана жайма шуа? кезе? емес, ол – а?ын жанын жадыратар таусылмайтын ?уаныш: «К?ктем келді. ?мірді? келешегі – К?кпен бірге д?ркіреп т?л ?седі. Са?ым ?ызды? ап ?ашып орамалын, асыр сап тентек жігіт – жел еседі. К?ктем келіп ауыл?а ?ыз к?рікті, та? тамаша д?ние ж?зге еніпті. Ас?ар ала таулардан асып ?рі, Аяз ата? барады м?з б?рікті». А?ын келешекке сенеді. Ол ?міт-к?ктемімен сары уайым?а салын?ысы келмейді. Ол жасыл желекке оран?ан к?ктемнен жа?ымды хабар к?теді. Жа?сылы?ты? лебін сезінгісі келеді… О?ан т?мендегі шума? д?лел бола алады: К?п кешікпей к?ктем де келіп ?алар, Есінетіп, есіртіп, ерікті алар. Азан-?азан аспанны? ?о?ырауы Жа?сылы?тан т?рса игі беріп хабар… Ма?атаевты? к?ктем-жыры жасты?-жалын а?сат?ан, жер атаулы планетаны жа??ырт?ан ша?ты ?ызы?тап, тамсану, шал?ып-шары?тау емес, арман а?сатар, ?міт арта т?рып, к?дік ойлатар айры?ша ?сем д?ние. Бір мезгіл ойланып та ?аласы?: к?ктем де келер, мына д?ние к?геріп, д?ркірей т?леп, т?рленер дей т?ра, а?ын жанын жегідей жеген бір бейм?лім м?? неге ?апталдаса береді дейсі?. Ш??ылалы ?мітпен ?атар таусылмас м??ны? сар?ынша?ы к?ктемдей бол?ан к??ілді? к?кжиегін неге торлай береді деп ой?а шомасы?. С?йтесі? де мына д?ниені? ?зі екі жа?ты таразы басыны? те?дігінен т?ратынын мойындап, а?ын жырыны? алдында д?рменсіздік танытасы?. Бас ш?л?исы?, иланасы?. ?сілінде, бір меридианны? бойын бойлап кетпей, екі жа?ты паралельді ?атар алып отыр?ан алып ж?ректі? д?рсіліне т?нті боласы?, ?ызы?асы?. Бейм?лім ток бойы?ды, ойы?ды д?р сілкіндіргендей болады… Алып а?ынны? т?л?алы? ?ні, оны? адамгершілігі мен азаматты?ында ай?ын к?рініс табады да, ?леуметтік орта, адамдар та?дырын суреттеуде ?айшылы?тар сырына ой жібереді, адам атаулы?а тек жа?сылы? тілейді: «?алса екен н?рім ауамда, т?спесе екен к?ле?кем тірі адам?а», «Бас?аны? жан сырын ??у ?шін, ?зімді зерттегенді ж?н к?ремін», «К?йінішін хал?ымны?, с?йінішін, ?з ?німмен жырласам деген едім», «С?би хал?ым сарыла сыр а?тарам, жал?ан ой, жасырын к?й жыра? ма?ан, сені? ?ні? мендегі, сені? шыны?, сені? ойы? санамда т?ра?та?ан». М?ны? б?рі ту?ан елге деген орасан махаббаттан туында?ан тарма?тар. А?ын поэзиясы – т?н?ан лирика. Ма?атаев ?ле?деріні? ?ай-?айсысын о?ыса?ыз да ой мен сезімі ?атар келген дауылды а?ынды тани т?сесіз. ?адетте, поэзия ха?ында тіл безегенде азаматты? ?уен, таби?ат жырлары, махаббат ?азалдары, сол сия?ты, ??был?ан ауа, т?рілген т?н, м?нда?ы ?ыбырла?ан тіршілік, ??жына?ан ?мір, ж?рек шымырлатар тылсым сезім, оймен ?діптелген ж?мба? сыр, азаматты? ?уен тудырар, туындатар болмысты? ?зі емес пе? Д?л осы т?жырым биігінен зер салса?, Ма?атаевты? ж?регін жарып шы??ан отты жыр азаматты? ас?а? сезімні? символы іспеттес. А?ынны? ?ле? айшы?тары к?біне-к?п т?рт тарма?ты, он бір буынды ?ара ?ле? ?й?асыны? сан алуан ?лгілері болып ?ріліп отырады. Екі, ?ш, бес тарма?ты ?ле? айшы?тары да кездесіп ?алады. Т?жырымды т?рде с?йлей білетін а?ын к?терер ж?к тым ауыр, ал М??а?али Ма?атаев ке?ес болмысыны? шынайы келбетін халы?ты? демократия?а ?мтылу сезімінде ?з ойын б?кпесіз айтудан тайынба?ан. Шы?ыраудан шы?а алмай шыдам кетіп, Та?дырыма шынымен бас ?рам ба?! ?ор?ып т?рам орнымнан, ?ор?ып жатып, Б?рі келіп то?ысып, Ж?регіміні? Жа?алауын тебеді сол?ылдатып. Шы?ыраудан шы?а алмай, шыдам кетіп, та?дырыма шынымен бас ?рам ба, деген тарма?та ?лкен ой жат?ан секілді. Бір ?ара?анда б?л ?зіні? ішкі ?лемі, ал екінші к?збен ?араса?, ?аза?ты? боданды? ??рсауында?ы та?дырына ала?даушылы? білдірген ?рі н?зік, ?рі алып ж?ректі? д?рсілі. Батар, кетер, келмеске к?нім мені?, ?алар біра? киелі тілім мені?. ?асіретті ша?тардан т??ілгенде, ?асиетті тілімнен т??ілмедім. Б?л – ?лтты? тіліне бас иген а?ынны? а?ты? т?жырымы. «Тілді? міндеті – а?ылды? а?дауын а?да?анынша, ?иялды? ме?зеуін ме?зегенінше, к??ілді? т?юін т?йгенінше айту?а жарау. М?ны? б?ріне ж?мсай білетін адамы табылса, тіл де шама-шар?ынша жарайды. Біра? тілді ж?мсай білетін адам табылуы ?иын. Ойын ойла?ан ?алпында, ?иялын ме?зеген т?рінде, к??ілді? т?йгенін т?йген т?рінде тілмен айтып, бас?алар?а айтпай білдіруге к?п шеберлік керек» деген Ахмет Байт?рсыновты? цитатасында?ы айтпай жеткізу дегеніміз М??а?а арнал?андай ол айтпай, жазып, ?ле? ?алыбында ?демі жеткізеді. Сосын б?л жерде «Айтыл?ан лебіз ашы? ма?ыналы, т?сінуге же?іл, к??ілді к?діктендірмейтін болса, тіл аны?тылы?ы сол болады» деген Байт?рсыновты? аталы с?зін Ма?атаев ?аз-?алпында орында?ан ба дерсі?! Ж?регі жыр те?із а?ын М??а?али Ма?атаев Дала, Тау т?жырымдарымен ?зіні? д?ниетанымды? к?з?арасын барынша ай?ын, барынша шынайы т?рде жеткізуге ??штар. Со?ан ?мтылады. Солай етеді де. Таулар — мені? таусылмайтын ба?ытым, Ал ырысым, ?лан-?айыр ке? далам. Осы ?ос т?жырымды ?атар алып отырып ол: Дала, дала, Сол дала селеулеген, Жырмен ?йы?тап, Оян?ан ?ле?менен. Дала деген – к?й санды? б?л ?аза??а, Абай десе, ??ла?ы еле?деген. Дала тол?ан к?л-к?сір жыр, Дала – ?обыз т?тпайды Пернесін кір. Тірі Абайды ?лдиле, дархан далам, ?ле? селі ??ірі?ді тербесін бір. …Ы?ысы?дар, Ей, таулар, Ы?ысы?дар! Орын сайла орта?нан, ж?мысым бар. Ата болып, не ма?ан ?рысы?дар, Адам болып немесе ??ысы?дар, Ы?ысы?дар, ей, таулар, ы?ысы?дар! А?ын Дала мен Тауды, Отанды, Жерді шексіз с?йеді, сол ар?ылы олар?а жан бітіріп, к?ркем тіл ар?ылы ?лем картинасыны? бейнесін ?ле?мен ?реді. Халы? даналы?ы келбетін с?збен суреттеуде М??а?али а?ынды?ы Т?л?а ретінде биіктен биікке к?теріліп, ?з ?ні, ?з к?з?арасымен де о?ырманды тербетті. «Мен таулы?пын! Таудан мен жаратыл?ам, Тау деген ана ту?ан дара т?л?ам… Тау?а барып, к?кке ?шып кетсем бе екен, ?стап алып, ?ыранны? ?анатынан» деп а?иы? а?ын ?зін м?лде жа?а ?ырынан танытты. ?зін ?ояр?а жер таппай, ?скен ортадан ?иян?а ?алы?тап кетуге ?мтылуы – оны? боданды? ?мірге ?арсылы?ы. Расында боданды? ??мыр синдромы ?лі де ?ал?ан жо?. Ол а?ын ретінде ода?ты? ??мыр тірлігіне жаса?ан ?арсылы?ын ж?зеге асыру?а о?тайлы ?діс таба алмады, ?иналды, тебіренді, шамыр?анды, ?ателіктерге де ?рынды… оны? жырында?ы астарлау мен алмастырулар, кейіптеулер айтар ойыны? п?рменділігіне ед?уір септігін тигізіп отырды. «?дебиет шынды?ты шындап шегелейді» деген Твардовскийді? т?жырымы М??а?али Ма?атаев?а ?аратылып айтыл?ан ба деп те ойлайсы? кейде… ?йгілі академик Зейнолла ?абдолов «С?з ?нері» атты монографиялы? ?ылыми о?улы?ында М??а?алидан мысал келтіре отырып. Мамасы, босат, еркімен ?ссін тал-шыбы?! Ауа мен к?нге, ай менен н?р?а малшынып. Б?л?ынып жатыр, ?мтылып жатыр, ?арашы, Кішкентай ж?рек к?рсетіп жатыр ?арсылы?! А?ынны? тал шыбы?ы да, кішкентай ж?регі де – ?зіні? с?би б?бегі, ??ым метонимия т?сілімен шартты т?рде алмастырыл?ан, ?згертілген. Кішкентай ж?рек бір жа?ынан мегзеу, яки синекдоха т?сілімен жымдас?ан. Шынында М??а?али Ма?атаевты? лирикалы? поэзиясы – заманымызды? кешегі де, б?гінгі де талаптарымен ?ндесе, к?бірлесе, ымдаса, жымдаса ал?ан ?ршіл де дауылды жыр ?лгісі. ?зі б? д?ниеден 45 жасында ?айт?анымен, екінші ??мырын ?оса есептегенде биыл сексенні? се?гіріне шы?ып отыр?ан алып а?ын шын м?ніндегі ?аза? поэзиясыны? ??былысы. Оны? сырлы да м??лы, н?рлы, ?ршіл жырларынан ?уат алып, сусындама?ан ?аза? баласы кемде-кем. И?, а?иы? а?ынны? сексен жылды?ын ж?рт болып жо?ары де?гейді тойлау – б?кіл ?аза?ты? азаматты?ына сын! Т?манбай Молда?алиев, ?аза?станны? Халы? жазушысы: «М??а?али Ма?атаев – адамдар арасында?ы, ?мірдегі, таби?атта?ы жарасты? пен келісімні? жаршысы. Оны? ?ле?дері шын тебіреністен, шын шабыттан, шын ?уаныштан ту?ан». «?зге емес, ?зі айтады, ?з жайында»: «Ей, безілдектер, Сендер емессі?дер ма?ан ба?а беретін! На?ыз ба?алаушылар ?лі алда. Жылдар ?теді, жа?а ?рпа?тар келеді, бізді? ?р?айсымызды ?з орнымыз?а солар ?ояды. Ежелден солай болып келген, солай болады, бола береді де. Мен ?зім жайында мынаны айтам: мен жиырма бірінші ?асыр ?рпа?тарыны? ??рдасымын. Б?лкім, одан ?рідегі ?рпа?тарды? туысымын да…»