Внеклассное мероприятие "Саго юта лар"

ГБОУ «ООШ с.п. Али-юрт»

Саго юта лар

Г1алг1ай мета йийла мероприяти

Кийчаяр: Евлоева Ф.И.

Мероприяте лоарх1амаш: 1.Саго юта Лар мишта хила еза тахкар;

2.Г1алг1ай поэташеи йоазонхошеи лар мишта

ювц гучадаккхар, Озиев Салманалар лар

дешархошта йовзийтар;

3.Лакха сакхетам болаш, Даьхен йизза т1ехье

кхеяр.

«Аз малаг1а лар ютаргья» яха уйла дешархой

дег чу йосийтар.

Мероприяте г1ирс: Озиев Салмана портрет, тайп-тайпара вахара

лараш т1айола сурташ, фотографеш, газетни

материалаш юкъе дола папка, петроглифа

сурт.

Литература: учебникаш, журналаш «Литературни Г1ал-

г1айче», стихай сборникаш.

Мероприятен никъ:

Доска т1а яздаь да: Цхьоалаг1а февраль.

«Саго даь дика х1ама лар йоацаш дусаргдац…»

…Х1аране шийяр ют

Дунен чу лар.

Гагиев Г.

Лаьг1о хьахозаш мукъам ба.Хьехархочо еш Гагиев гирихана «Х1аране ший лар я» яха стихотворении.

Саг- б1ехавар а- вале д1авоал,

Саг- ц1енвар а- вале д1авоал.

Камаьрша вар а лахьто д1акхоал,

Ц1аьрмата вар а лахьто д1акхоал.

Леш хилча берригаш

Дунен чу нах,

Бе-башха дий т1аккха

Хьо мишта вах?

Бе-башха да,даьра,

Бе-башха да:

Дунен чу х1аране

Ший каша да.

Б1ехачо т1ехьенна

Б1ехадар дут,

Ц1еначо т1ехьенна

Ц1енадар дут.

Камаьрша вола шла

Камаьрша вар,

Ц1аьрмата волаш ла

Ц1аьрмата вар.

Х1аране шийяр ют

Дунен чу лар.

-Фуй из лар? Лар юс т1аьдача лаьтта, г1омар т1а, лай т1а вай ког 1олавезе.Из юс вай кизгах, пег1ах е кхыйолча х1амах кулг тохе а.

Ширача замах вай даьй г1алашка баьхаб. Уж г1алаш хьалъеш хиннаб тоговзанчиий. Цу т1оговзанчаш на1ара йистешоай кулга сурт дуташ хиннад. Из хиннад цар шоаш баь болх дика баьлга тешал деш дута тхьамаг1а.

Цхьабакъда, лар йита йиш я кхыча тайпара а.

-Мишта йита йиш я, аьнна, хетт шоана лар?

-Мишта кхетаду оаш «Х1аране шийяр ют Дунен чу лар» яха дешаш?Кхыча сага хьадхара ваха-лела йиш йий цхьанне а?

Хьажал вай урока темага, ювцаргья сага вахара лараш.Вай тохкаргда уж йитар мел лоарх1ам болаш да.

Цхьанне хьаст боаккх, кхычо га йог1, никъ тоабу, т1ий тулл, нах сецача мете г1анд тох. Цхьавар оаламца, хозача г1улакхашца юташ хул лар. Шоллаг1чо Даьхен сий лорош ют лар.

Вай йоазонхоша а поэташа а ювц лараш шоай произведенешка. Осмиев Хьамзата «Вахар» яхя стихотворени ювц.

Кхоачаденна ха-ди доацаш,

Цхьаккха хаьда боарам боацаш

Д1аьха хул из цхьдоа вахар,

Дуне миссел д1аьха хул,-

Шийна караг1даьнна дикаш

Т1ехьенашка д1а а кхоачаш,

Дог камаьрша долаш ваьхар

Б1аьшерашка вахаш хул.

Ваьхав ала х1ама доацаш,

Лоаца хул из кхыдоа вахар,

Дий ца хала лоаца хул,-

Наха йоалаш г1ойле йоацаш,

Г1ийла, шийла са а доахаш,

Алхха шийна яхаш ваьхар

Боарз отташехь вицлуш хул.

-Вахаш саго дукха ха из д1аьха?

-Х1аьта, к1езига ха яккхарах дий из лоаца?

-Малаг1а г1улакхаш леладаьча сага хургда вахар (лоаца)?

Ведзижев Ахьмада «Лар» яхача дувцар чулоацам бувц.

-Малаг1а лар я цу т1а ювцар?(Кога лар я. Цул т1ехьаг1а Сахте йоах : «Цхьаккха а дезала ц1аг1ара мА йойла даь, маьра ла». Из да: чува из воацаш мА бусалба цхьаккха дезал яхилга.)

Ведзижев А. «Кхор» яхача дувцар т1а хьахьокха лар малаг1а а аьнна хетт шоана? (Т1ема лар я наьна дег чу йиса т1ема лар).

Дика лар йий т1емо ютар?

-Малаг1а кица доаладейиш я укхаза?(Т1емо во1 ваьвац, т1емо во1 вийнав).

-Саго даь дика х1ама,-цхьаккха а!- лар йоацаш дусаргдац»,- йоах Арсгире.Малаг1ча произведене турпалхо ва из?(Осмиев Хь.»Саго юта лар»).

-Хьан лараш я цу дувцар т1а ювцараш ? (Новразеи,Михаилеи ,хьехархочунеи).

Хьехархочо мишта ют йоах Арсгире лар?

(Массанех доллача беркатаца дакъа доацаш ва хьехархо.Цо шерача новкъа а баьха, цунгара д1аболалуш, цун хьехамца бахаш ба хьаьнала къахьега нах).

Малаш ба Новразеи Михаилеи?(1ажий беш лелор;дахчан пхьар).

Малаг1а дешаш да цар лар яйнайоацилга тешал деш, дагадоаг1ийшоана?(Новраза бешара 1ажаш санна;Михаила техача ийна т1а г1олла лелаш, ег1ача на1арех чу-ара бувлаш цо даьча корех арахьежаш нах ба).

Х1ана бисаб ужнаьхадегашка?Шоашта яхаш баьхабий уж?

…Цхьабакъда, наха

Ца вахаш ваьхар,

Лар йоацаш д1аваргва

Вицлургва из …(Гагиев Г.)

Ислама ювцаргья вайна Чахкиев Ювсупа «Сага вахар» яха стихотворении.

Сага вахар диста аьлча,

Вай цо даьраш дувцаргдац:

Дика оалаш дика даьча,

Хьоахаш иштта даь водар.

Дукха ваьхав даг1а ала

Шераш дукха дахарах,

Ший син маара боацаш бала

Ваьхавале, фуб цун мах?

Т1ехьенаша вувцаш хургва

Шоашта диса дика даьр,

Цар дегашка из вахаргва,

Цун ц1и йоаккхаргья езаш цар.

Иштта везаш ц1и йоаккхаргйолчарех ва ц1хеза г1алг1ай поэт, Хьехархо,1илманхо,таржамхо хина Озиев Исма1алий Салман.

Г1алг1ай литература дег1ада доладеннача эггара хьалхарча деношка денз х1ана дац аьнна, цунна юкъе дика лоарх1аме дакъа лаьцачарех ва из .

Боккха а чоалхане а никъ баьб вай халкъа литература дег1адоаладара, цунна юкъе вай заман а, заманхочун а бакъдола сурт-сибат гойтара а.

Хьаделла учедникаш, 76 оаг1. т1ара .

Хьехархочо еш, цул т1ехьаг1а 4-5 дешархочо еш стихотворении.

Хаттарашта жоп ле:

1.Сага вахара кертера декхар малаг1а лоарх1 поэто? Хьлаха, 1одеша уж муг1араш.

2.»1оажал техьа х1ана тотт» саго?Сенга сатувс цо?Стихотворени муг1арашца ала.

3.Мишта кхетаду оаш «Хьахьокхал 1а даьчул лараш…» яха дешаш?

Малашб вай къаман лараш наьха дегашка йита бахараш?Ц1ераш яхал цар.

Х1анз ладувхаргда вай ширача дувцарга. « Эздел» (кассета).

- Малаг1а лар йитаяр йо1 йодаячар?

-Из бахьан тоам хиларий царна?

Вайна тахан хайнад малаг1а лар йита йиш я саго, из мишта йитай вай даьша.Хьат1ахьажа доска т1а :

Лар ют : балха толамаш дахарца;

Даьхен сий лорадеш;

Оамалца, эхь-эздел долаш хиларца;

Турпала лар ют;

Хьехам баларца;

Хозача г1улакхаца;

1алам лорадарца;

Никъ тоабу, г1анд тох,ц1а ду, т1ий тулл , иштта кхыдараш а .

Эрсий поэта Леонида Мартыновс ший стихотворени ешачун хьалхашка оттаду керттера хаттар:

А ты?

Входя в дома любые-

И в серые,

И в голубые,

Входя на лестницы крутые,

В квартиры, светом залитые,

Прислушиваясь к звуку клавиш

И на вопрос даря ответ

Скажи:

Какой ты оставишь?

След,

Чтоб вытерли паркет

И посмотрели косо вслед,

Или

Незримый прочный след

В чужой душе на много лет?

«Аз малаг1а ютргья?» яхя хаттар дег чу дерий шоана? Х1анз оаш д1айолаергья Сочинени-миниатюра йисте ц1аг1а йоаккхаргья оаш.

Баркал шоана, дуккха дахалда шо. Дика болх биир тахан массане а.

Ц1аг1ара болх д1аязбе: «Вахара лараш» Озиев Салмана стихотворении дагахьа 1омае ; Сочинени-миниатюра йистеяккха.

Салмана вахарах бола лоаца хоам. Чахкиев Ювсапа «Озиев Салманага» аьна дешаш вайгара х1аранегара да ала йиш йолаш да.

Тхона 1а лу ц1ена уйлаш

Хана й1оахал кълургяц

Хьа поэзе хьаст , духбувлаш,

Тхона ц1аккха лакъаргбац.

Вай литературан беша

1а ег1ача гаьний сом

Буаргба оаха, хьо теша,

Ца бовш ц1аккха мерза чам…

Озиев Салмана кхолламах дувц.

Из бакъда, ший вахарца Салмана д1а мел баьккха г1а Даьхен духьа боккхаш хьавенав из.Наьха дегашка дужалда, аьнна, яздаь да цун х1ара дош, х1ара муг1.

1999 шера Озиев Салмана 95 шу дизар дездеча Шера г1алг1ай мотт хьехаш болча хьехархой тоабанца хинаяр со Салман волча..(Цун сурташка а статьяшка а хьожаргва шо переменах.)Ала деза, иззал ха яьнна вале а цун массадар дика дагадоаг1ар, х1аьта б1арга са ший лаьг1деннадале а цун тхо дахача хана а ше валлалца йолча хана а къахьегаш хьавенав Салман. Кепатоха кийчдаь уллаш да 7000 дош т1адола г1алг1ай-1арбий-эрсий дошлорг.

Озиев Салмана т1еххьарча шерашка язъяь стихотворенеш ешаргья вайна дешархоша:

«Т1еххьара йоазув»

«1оажалга»

«Вахар»

Хьехархочо еш «Къоанали къонали» яхача стихотворении т1ара «Вари, чехка тохалелаш…» яха дакъа.

…Вари, чехка тохалелаш,

Шоашта де мел могар делаш,

Къонал караъялалехьа,

Йоаккхаш цунах йоалла хьоанал,

Хьокхае оаш,

Хьокхае оаш.

Вахара лар юхеюташ,

Къахьегамах шоай б1арг бузош,

Хьнар, низ д1атилалехьа,

Толам баккха.Т1аккха къонал…

Новкъа яц из,

Новкъа яц из.

Маца йита еза йоах Салмана вайга лараш?(Къона долаш).

Х1анз вай тохкаргья «Вахара лараш» яха Салмана стихотворении.

Керда дешаш:

Лахьта-углубление в стенке могилы

1аьхарте-преисподняя, ад

1оажал-смерть, смертный час

Пхьаг1ат- расстояние между распростёртыми руками

Зехьа - впустую(тратить)

Къонал-молодость

Къоанал-старость

Шаьра -гладкий

Г1орг1а-грубый

Шоага-черствый

Хьетт-место стоянки(людей, зверей и т.д.)