Т?йе- т?рт т?лікті? т?ресі

Т?рбие саба?ыны? та?ырыбы: Т?йе-т?рт т?лікті? т?ресі

Та?ырыбы: Т?йе- т?рт т?лікті? т?ресі

Саба?ты? ма?саты:

Білімділік:  ?аза?станда?ы т?йе шаруашылы?ы жайлы ма?л?мат беру. Т?рт т?лік ішіндегі т?йе  малын ?сіру , оны? мінез ??л?ында?ы  ?асиеттері мен ерекшеліктерін т?сіндіру.

Дамытушылы? : Т?йе  ?німі  мен пайдасын біліп, адам ?шін ма?ызын ??ыну. О?ушыларды?  тіл байлы?ын,  с?йлеу м?дениетін дамыту. Шы?армашылы? ?абілеттерін арттыру.

Т?рбиелік: О?ушыларды е?бек?орлы??а , т?рт т?лікті? ?асиетін ?адірлеуге  т?рбиелеу.

Т?рі:  сахналы? ?ойылым

К?рнекілігі: АКТ

             Ма?-ма?  бас?ан ма? бас?ан,
             Шудаларын ша? бас?ан.
             Екі  ?ркешін ?ом бас?ан,
             Т?рт ая?ын те? бас?ан.
      ?аза? хал?ы ежелден мал ба?умен айналыс?ан.  Т?рт т?лік малды  жанындай жа?сы к?ріп, асырап  ба??ан. Сол себепті де адамдар бір-біріне  кездескен с?тте “Мал - жан аман ба?” деп с?рас?ан. Сол т?рт т?лікті? бірі т?йе  - т?лік т?ресі деп аталады. Т?йе атасы - Ойсыл?ара. Т?йе ?зге ??ірлермен ?атар  ?азіргі уа?ытта Алматы облысында да ке?інен етек  алып дамып  келеді. ?сіресе,  Балхаш ??ірі Сартау??м, А?ши елді  мекендерінде ?сіріледі. Е?бекші – ?аза?  ауданында?ы «Агромеркур» шаруа  ?ожалы?ында 3 мы?дай т?йе ?сіріледі. Шаруашылы?та  1000-нан астам інген  салып, ш?баты  халы?  игілігіне  жаратылуда.  М?нда негізінен  екі ?ркешті айыр  т?йелер  ?сірілсе,  А?шида  т?ркімен аруанасы (нар) т??ымы молайып  келеді.

 *Т?йені? т?стері  

Айыр  ?ркешті ж?не нар т?йелерді? ?рт?рлі  т?стері кездеседі. Мысалы а?, ?ара, к?кшіл, шым ?ара, боз, сары, та?ы бас?а. Жалпы зерттеулерге  с?йенсек

30-40-тан астам т?сі бар деп айтылады.

*Т?йе ?бзелдері 

*Т?йе жабды?тарына асмалды? (жабу), ауыт (ашамай), бауыркиіз, жазы, жолб?йда

*итепе, к?деп, ?оршау, наруана, ?ом, м?рынды? жатады.

* ?ом - т?йеге ж?к арыт?анда, оны? ?ркешіне жотасын орай салынатын

       ?абаттал?ан киіз.

*М?рынды? - а?аштан жасалады, ол б?йда жіптен есіп жасалады. М?рынды?ты  т?йені? м?рнын тесіп ?ткізеді де, жетектеп ж?руі ?шін жасайды.

* Т?йе  ?бзелдері мен ??рал-жабды?тарына  байланысты тыйымдар мен Ырымдар

•  Т?йе ?бзелдерін лас жерге тастау?а болмайды. Оларды ?р?ашан жо?ары ?ою керек.
• Т?йе  ?стайтын ??ралдарды аттап кетуге болмайды.
• Т?йе ж?нін  ая??а баспайды.
• Т?йе ж?ні немесе шудасы ?асиетті болып саналады.

*Т?йені? ?асиеті

 Ертеде  т?йелі к?ш « Сахараны?  салтанаты»  деп ата?ан.  Ежелгі ?ытайдан Жерорта  те?ізіне  дейінгі керуен  жолыны? тарихы т?йе малына тікелей байланысты.  Т?рт т?лікті? бойында болатын ?асиеттер т?йе малында толы? табылады.

1. Бірту?ан                                                       2. Бекпатша                                                            3. Мая                                                              4. Желмая                                                              5. ??лпатша                                                     6. Аруана                                                        7. Жасампоз                                                     8. ?оспа?                                                                9. Бал?оспа?                                                   10.?лек                                                        

*Т?йені? ?орегі
Т?йе ашты??а шыдамды, ол жанта?, жусан, тікенек ш?птермен ?оректенеді. Сол ?оректен  ?о? жинап семіреді. Т?йе май ?орын  ?ркешіне  жинайды. Осы ?орды? ар?асында т?йе бірнеше к?нге дейін от-сусыз ж?ре алады. 10 минутта 123 литр  я?ни 12 шелек су ішеді. К?йіс  ?айыратын жануар. Бір ?ызы?ы т?йені? денесі ?ыз?анда ?ркештегі  май ?ызу ?серімен су?а айналады. М?ндайда 100 г майдан 1 г су б?лінеді. Т?йені?  денесі 10 градус?а дейін ?ызады. 
Ол сонда да терлемейді.
 *Т?йені? тыныс алуы
  Т?йе аузын ашпай ж?мып ж?ретіндіктен, ол аптап ысты?та 1 минутта 16 рет ?ана, ал  к?н суы?та 8 рет тыныс алады. С?йтіп, денесіндегі ыл?алды орынсыз ж?мсамайды.

*Т?йе мекені
  Т?йе к?біне ш?лді  мекендерде ?мір с?реді. ?аза?станны? батыс айма?ы А?тау, Атырау, А?т?бе, ?ызылорда ж?не Жамбыл ??ірлерінде кездеседі. Ал ?азір Алматы облысында да т?йе шаруашылы?ы ?ар?ынды  дамып келеді.

*Т?йе мінезі

Т?йе - ыза?ор жануар. Ол ашуланса ?оймалжы? жабыс?а? сілекейін б?ркіп «т?кіріп» жібереді. Сонды?тан  т?йені  орынсыз ызаландырмайды.

Т?йені?  ж?рісі

 *Т?йені?  ж?рісі  бірнеше  топ?а б?лінеді. Атап айт?анда ая? ж?ріс, шабан ж?ріс, желіп ж?ру, тарпа?тап ж?ру, ж?гіру немесе шабу та?ы бас?а т?рлері бар.

Сергіту с?ті

?н. Бота?ан

С?зі :  Ф. О??арсынова

1.Бота?аным – б?бегім,

Шыр?айт??ын ?ле?ім.

Б?бегімдей т?й бас?ан,

Сені жа?сы к?ремін.

 2.М?пелейін ба?айын,

Мойыны?ды тарайын.

Жаутанда?ан к?зі?е,

Жа?сы к?ріп ?арайын.

3.Сен де менен именбе,

Жатыр?ама жиренбе.

Апашым да ?зімді,

 «Ботам» дейді с?йгенде!

*Т?йе  малына байланысты адам есімдері

                                          т?мар

1. Ботак?з – ?ыз есімі, себебі,  т?йе баласы –  ботаны? к?зіндей м?лдір, т?ны?, с?лу болсын деген ниетпен ?ой?ан.

2. Нартай –  жігіт есімі, себебі, нардай мы?ты, батыр болсын деп ырымда?ан.

3. Бурабай – жігіт есімі, себебі, б?л да бурадай батыл, к?шті болсын дегені.

 4. Т?йебай – жігіт есімі, себебі, т?лік т?ресі – т?йе малы 

• *Т?йені? пайдасы
•   Т?йені? етінен тама?, с?тінен сусын, ж?нінен киім, терісі ?те т?зімді бол?анды?тан керекті заттар жасалынады. С?тіні? ??рамында адам а?засына пайдалы сі?імді наруыз та?ы бас?а д?румендер к?п. Т?йе с?тінен ш?бат дайындалады. Ш?бат ?кпе, ас?азан, ішек, ауруларына бірден-бір  ем ж?не ?анды толы?тырады. Ш?батты? радиация?а ?арсы ?сері де болатынын  ?алымдар зерттеп д?лелдеген.
  Ауызекі тілде т?йе с?зіні? ?олданылуы

 Ауыз ?дебиетіні? к?птеген  ?лгілерінде т?йеге ?атысты те?еу с?здер, даналы? на?ылдар, ма?ал-м?телдер к?птеп кездеседі.  Б?л ой  т?йені? ерекшеліктерін  ай?ын  а??артады. « Т?йесі барды? - киесі бар».  «К?терем деп т?йеден безбе – салтанаты?  емес пе?»  деген  с?здер соны? д?лелі. Т?йе т?лігін  ?астерлеген  оны «?лы?»  деп те атайды. Т?йешіні «?лы? ба??ан» деп  ??рметтеп, о?ан к?пшілік  жинал?ан жерде т?рден  орын берген. Т?йе т?лігіне  арнал?ан а?ыздар  бойынша шы?арыл?ан  к?йлер  ел арасында ке?інен  тарал?ан. Ата?ты С?гірді?  « Бозінгені» , Ы?ыласты? « Желмаясы»,  Т?тімбетті? «Бозінгені» ж?не бас?алар. Тарихи  деректерде  «Жібек жолы» ар?ылы Самар?ан саудагерлері  30 мы?  т?йемен ж?ріп ?ткен.

?ойылым: «Жыл басына талас?ан  хайуанаттар»

Ойлан, тап

1. Т?йені? т?рлерін ата?  (Нар, желмая, айыр, ?оспа?)

2. Т?йе ботасын неше ай к?тереді? (12 ай)

3. Т?йе с?тінен ?андай сусын жасалады? (Ш?бат)

4.  Т?йе жасына ?арай ?алай аталады? ( бота,  тайла?, буыршын, інген,  бура)

5.  Т?йе с?ті  ?андай аурулар?а ем? (??рт, буын, жі?ішке ауруларына ем)

 6.   Желмая деп  ?андай т?йені атайды? (желмая, деп ж?рісті т?йені атайды.  Кезінде Асан?ай?ы бабамыз осы желмаямен жер?йы?ты іздеген)

7.  Нар деген ?андай т?йе? ( Бір ?ркешті т?йе)

8.  ?оспа?  ?андай  т?йе т?рі? ( нар мен айыр  т?йені? шатысынан ту?ан т?йе)

9.  Т?йе ?бзелдерін недеп атайды? ( жаза, ?рм, жабу, б?йда, м?рынды, но?та т.б.)

10. Т?йені? тезегі ?алай аталады? (??мала?)

11.  ??мала??а байланысты ?андай  тіркестерді білесі? ? (то?ыз??мала?,  ?ыры? бір ??мала?,  ??мала? тастады)

12.  Т?йені?  ?андай ж?ні ?атерлі  ісіктерге  тартылады? ( Шуда ж?ні)

13.  Т?йе ж?нінен ?андай  киімдер  то?ылады? (шекпен, ?ол?ап, ш?лы? , шар?ат)

14. Т?йе ?андай ш?пті жейді?  (жусан, сора?,  теріскен, жа?та?, изен, ше?гел жапыра?ы , м?уе т.б)

15.  Т?йеге байланысты ою-?рнек ?алай аталады? ( т?йетабан, ботаг?з,, т?йе мойын,)

16. ??мала? ?андай т?рде болады? ( домала?)