Сыни т?р?ыдан ойлауды? ?діс-т?сілдеріні? пайдалану жолдары

Сыни тұрғыдан ойлаудың әдіс-тәсілдерінің пайдалану жолдары

Адамды бір нәрсені қайталауға үйреткеннен гөрі,

«Білім есте сақтау арқылы емес, өз ойының күш салуымен алынғанда ғана білім» деп Л.Толстой айтқандай, «дәлел – іс-әрекетті қалай жасау жөніндегі  нұсқаулық емес,  бірақ мәселелерді зияткерлікпен шешудегі және де білім беру саласындағы біздің мақсаттарды анықтаудағы болжам болып табылады» (Дж. Дьюи).Осы қағиданы басшылыққа алып,тәжірибемнің алғашқы күнінен ынтымақтастық атмосферасын орната, оқушыларға сыныптастарымен жақын араласу, жақсы қарым-қатынаста болу бір-бірімізге жақсы тілектер айтып сабағымызды жақсы көңіл-күйден бастау ісі ынтымақтастық, бірлікті нығайту, маңызды алғы шартымыздың бірі екендігін күнделікті ескертіп, оларды ұжымдыққа, мейлінше көпшіл болуға тәрбиелеуге тырыстым.

Ынтымақтастық атмосфераны орнатуды шаттық шеңберден бастап, «жүрек жылуы»,«ыстық лебіз» сияқты әртүрлі тренингтер, ойын ережелерімен тартымды, қызықты етіп өткізу оқушыларға көңіл –күй, бір-біріне жақсы қарым-қатынас орнатуға септігін тигізді.

Шаттық шеңберінен соң, топқа бөлу әдісінің түрленуі де олар үшін жаңалық болды. Бағдарлама бойынша күнделікті тәжірибемде оқытудың жаңа әдіс- тәсілдерін пайдаланып, бірте-бірте оқушыларды дағдыландырдым. Бірінші сабағымды жоспарлау қиындау болды, ал екінші, үшінші сабағымды модульдің қыр-сырын жан-жақты іздестіре бастадым. Төртінші сабағымда жоспарлауымды өзім де тәжірибе жинақтадым.

Төртінші сабағымның тақырыбы: «Қамқорлық». Сабақтың мақсаты: Мәтіннің түйінді ойын ашуға, танымдық қабілетін дамыта отырып, қамқорлыққа тәрбиелеу. Сабақты ынтымақтастық атмосфераны қалыптастыру мақсатында шеңбер құрып, жұптасып, оқушылар бір-біріне амандасудың түрлі іс-қимылдарын көрсетеді. Ишара, қолмен, құшақтаса, мұрын қысу секілді амандасуда, оқушылардың сабаққа қызығушылығы артқанын, мейірімділік, жылулық сезім, өздерін еркін сезіне бастағанын және жүздеріне күлкі үйірілгенін байқадым.

Сабақта  оқушыларды  топтастырдым, сыныпта құрылған ережелерді  қайталата отырып, есте сақтау қабілеттерін тексердім. Топ белсенді толықтыру арқылы әрекет етіп, бірін бірі қолдау арқылы сұхбат құруға үйренеді.

Оқытуды үйретудің қозғаушы күші бар ол-метатану, басқаша айтқанда оқу бар , сонымен қатар оқуды үйрету де бар адамдар ойлауға қабілетті және ойлау туралы ойлануға да қабілетті (нұсқаулық, 32 бет). Барнс (1971) сыныпта тіл қаншалықты қолданылса, оқушылардың оқуына соншалықты әсер ететінін дәлелдеді.

Шаттық шеңбер Топқа бөлу

Оқушылар топпен жұмыс жасай алды. Топ басшылары көшбасшы бола отырып, тобындағы үндемейтін оқушыларды сөйлете білді. Оқулықты пайдалана отырып, тапсырмаларды  орындады.  

Танымдық даму – баланың оқу және проблемаларды шешу қабілеті. Жан Пиаже, Джин Пиагет, Мария Монтессори және Лев Выготский сияқты теоретиктер оқу және даму мазмұнының ұқсастығын қалыптастыру нәтижесінде, танымдық тәсілді дамытуда одан әрі ілгерілеген (нұсқаулық 77 бет) тұжырымдамасын басшылыққа алып, оқушылардың жас ерекшеліктерін ескеріп отырдым.    Үй тапсырмаға сыни тұрғыдан ойлаудың «галареяны аралау» стратегиясы бойынша «суреттер сөйлейді» тапсырмасын әр топқа үш бөлім бойынша салған суретімен бейнелеуді тапсырдым. Бұл тапсырманы орындауда оқушылар түсінігін көз алдына елестете отырып есте сақтауға көмектеседі. Бірінші топтан Н. деген оқушы суретінде шаруаның көжекті тауып алған жерін салып, сол бөліміне қысқаша тоқталып кетті. Орташа деңгейлі Д.деген оқушы «мен көжектің қиындыққа шыдамай, пеш ішінен кіріп , моржа ішінен қашып кеткен көжекті бейнеледім, мұнда көжекте өз туған жерін сағынғаны көрініп тұр» -деп түсіндіріп берді. Сабаққа белсенділігі төмен Ж. деген оқушымның сурет салу қабілетінің бар екенін анықтадым. Ол көжектің орманға қашып кеткен жерін суреттепті.

Үй тапсырмасын «Жедел стратегиясы» бойынша, сұрақ жауап арқылы қорыттым.

-Мәтін шығарманың қай түріне жатады?

- Мәтін жануарлар ертегісіне

-Ертегілердегі кейіпкерлерді атаймыз?

Шаруа мен көжек

-Ертегідегі негізгі ой не туралы екен?

- Туған жер туралы

-Шаруа көжекті қайдан тауып алды?

-Шаруа көжекті мұз үстінен тауып алды-деп сыныптағы белсенді А., Н. деген оқушылар жылдам жауап беріп, сабаққа белсенділіктерін көрсете білді.

Сабақты айқындау мақсатында тақтадағы ақынның суреті берілді. Оқушылар «Менің атым-Қожа» фильмінің авторы Бердібек Соқпақбаев»-деп жауап берді

-Бердібек Соқпақбаев кім?

-Ақынның қандай шығармаларын білеміз? Ақын туралы оқушылар өз білімдерін ортаға салып, кластер әдісімен бойынша орындады.

1924ж қазан Нарынқол Қостөбе

Балалар әдебиетінің атасы

қазақ жазушысы

Менің атым Қожа 1992 жылы қайтыс болды

Үнсіз оқушылардың өздері де өтілген тақырыптағы ақынның шығармаларын іздей түсті. Алдарындағы оқулықтарын қарап, жауаптарын өз қағаздарына түсірді. Белсенді топтардың оқушылары толық сөйлем құрап, ойларын жеткізді. Мерсер (2005) "құрдастар тобындағы өзара қарым-қатынас оқуда маңызды рөл атқаратынын көрсетті. Оқушылар жұпта немесе топтарда жұмыс істегенде, олар "мұғалім-оқушы" сұхбаты түріндегі өзара іс-қимылға қарағанда мейлінше "симметриялы" болып табылатын өзара іс-қимылға тартылады, осылайша, негізделген дәлелдерді әзірлеуде және қадағаланатын оқиғаларды сипаттауда түрлі мүмкіндіктерге ие болады" /нұсқаулық, 29 бет/.

-Балалар, біздің мына әріптеріміз адасып кетіпті. Оларға өз үйлерін табуға көмектесеміз бе? -дей келе, «Адасқан әріптер» ойынында, сабақтың тақырыбын ашу үшін әріптерді орнына қоюды ұсындым.

Өзінің ойын шапшаң жеткізгісі келіп отыратын, логикалық ойлауға (сыни ойлау, ойлана отырып ойлау) қабілетті (дарынды) оқушылар баршылық. Бірақ осы ойын үнсіз оқушымның қабілетінің ашылып, сабаққа қызығушылық танытып отырғанын байқадым. Соның бірі Н. есімді оқушым ойынның шешуін тауып берді. Белсенділік көрсеткен оқушымды мадақтау арқылы бағаладым.

Сабақтағы сұрақты көбінесе БЖӘ нысаны бойынша қойдым.

Бастама(мұғалім): Қамқор болу дегеніміз не?

Жауап(оқушы): ата-анаға қамқор болу, көмек беру, аялау, қорғау

Кейінгі әрекет (мұғалім): Дұрыс

Әрқайсысы өз ойларын айтып тақырыптың ашылуына атсалысып, мақсат қойды.

Диалогтік оқытуды қолдану барысында оқушылардың пәнге деген қызығушылығы анықталды және сыни тұрғыдан ойлауына ықпал етті. Оқушылардың бірге ойлауы, жұптық жұмысқа қатысуы екінші адамның идеясын құрметтеуге және бағалауына ықпал ететіні байқалды. Алайда біздің оқушылардың сұрақты жүйелі қоюға толық дағдыланбағанын ескере отырып, келешекте оқыту үдерісін жоспарлауда осындай іс-әрекетке негізделген диалогтік оқыту әдісін енгізуді жоспарлаймын-деп ой түйдім. Бұл әдіс оқушының білім деңгейінің өсуіне, коммуникативтік дағдыларын дамытуға көмек береді.

Мәтінмен жұмыс кезеңінде тапсырмаларды өзін-өзі реттеу тәсілдерін жүзеге асыруға бағыттадым. Рөлмен бөліп оқуы, өзара пікірлесіп талдауы оқушылардың өздігінен бағытталушылығы диалогтік оқыту нәтижесінде Перридің (2002) өздігінен реттелетін оқудың элементтері айқындалды.

Мәтінді іштей оқып, топта жоспар бойынша талдау берілді.

1-топ «Торғайдың жанталасы»

2-топ «Безбүйрек Жантас»

3-топ «Қожаның қамқорлығы»

1-топтан А.деген оқушы «Біз тобымызбен ақылдаса келе, мәтіннен жоспарға сай бөліктерді тауып алдық, мәтіннің бірінші азат жолдан басталып,екінші азат жолға дейін»-деп мәтіннің мазмұнын айтып берді. Басқа топ оқушылар да жоспарға сәйкес түсіндірді.

Мәтіннің ішінен қиын сөздерді өздері тауып, мағынасын ашып берді. А. деген оқушы «жан далбаса- асығып», «ентелеп» сөзін, «үлгере алмай»- деп мысал келтіре, өмірмен байланыстырды. Жаңа сөздерді дәптерлеріне жазып, белсенділігі төмен Б. А. Р. оқушылар тақта жазып берді. Сабағымның келесі кезеңінде алған білімдерін тұжырымдаy негізінде топтық жұмыс тапсырмаларын бердім.

Оқyшылардың пәнге деген қызығyшылығын артқанын постермен жұмыс барысында, түрлі идеяларды бір-біріне ұсынып, бірдей талқылап жатқан тұсы мені қатты қуантты.

Постермен жұмыс

Топпен жұмыста оқушылар пікірін қосып, көбірек байланыстар жасауға тырысып,тақырыпты оқығанға дейін ойдың іс әрекетін уәждейтін тәсіл ретінде «ойлардың өрісін» талдай отырып,тақырыптың даму бағытын нақтылайды.

1-топ Жүсіпбек Аймауытов пен Бердібек Соқпақбаевтың шығармаларын салыстыру. Сын тұрғыдан ойлау әдісінің Венн диаграммасы бойынша А. мен Р. деген оқушылар екі мәтіннің ұқсастығы мен ерекшелігін сипаттап берді. Сабаққа белсенділігі төмен оқушылар постерді қорғауда сабаққа ынтасы ашылып,өзіне деген сенімділіктерінің артқанын байқадым.

2-топ Қожа мен Жантасқа А. мен С. деген оқушы жағымды жағымсыз кейіпкер деп алып, мінезіне сипатама берді. Бұл стратегияның маңызы оқушылардың салыстырмалы ойлау қабілетін қалыптастыруында.

3-топқа «Шығармалар кестесі» стратегиясын орындаттым.

Шығармалар кестесі

Әңгіменің аты Қамқорлық

Авторы Бердібек Соқпақбаев

Оқиға болған жер Аулада

Кейіпкерлер Қожа, Жантас, торғай

Не суреттеледі? Құстарға деген аяусыздық

Оқиғаның шиеленіскен жері Жантас торғайды зақпымен атуы

Әңгіме немен аяқталады? Қожаның қамқорлығы

Не үйретті? Табиғатты аялап, торғайға қамқор болуды үйретті. Себебі құстар біздің досымыз-деп ой түйіндеді.

Шығармашылық кестесі оқушылардың танымдық көзқарасының ерекшелігін, өз пікірі мен сыни ойлау қабілетінің қалыптасқанын көрсетті. Сыныпта постермен жұмыс белсенді өтті. Кейбір оқушылар сабақта көшбасшылық танытты. Көшбасшы А. деген оқушы оқытудың түрлі тәсілдерінде өзін еркін, белсенді көрсетті.

Оқыту үдерісі кезінде мен тынымсыз оқушылар үшін сабақтың бір тапсырмасы қимыл қозғалысқа негізделіп жасалу керектігін және сергіту сәтін өткізудің маңызы бар екенін түсіндім. «Құстар қалай дыбыстайды?»-деген сұраққа жауабын сәйкесін тауып берді.

Сәйкесін тап ойыны

Бұлбұл қарқылдайды

Торғай бырқылдайды

Қарға шықылықтайды

Үйрек шырылдайды

Қаз тыраулайды

Сауысқан сайрайды

Тырна қаңқылдайды

Сабақты түрлендіріп, АКТ-ны қолданып өткізу арқылы, оқушының жан-жақты дамуына, терең білім алуына негіз боламыз. АКТ-ны жиі пайдалану арқылы оқушының қызығушылығын, бір нәрсені білуге деген ынтасын, шығармашылық, ізденушілікпен жұмысты өз бетімен орындау қабілеттерін дамытамыз.

Ой қозғау» стратегиясы бойынша сабақтың бекіту кезеңіне:

-Сендер Қожаның орнында болсаңдар не істер едіңдер?

-Құстарға қалай көмектесіп жүрсіңдер?

-Өздеріңде осындай оқиғалар болды ма?- өздерін Қожа орнында қою арқылы өз ойларын жеткізу, мәтінді өмірмен байланыстыра шағын ой-пікірлерін жазуды ұсындым. Н. деген үнсіз оқушының қол көтеріп отырғаны, сабаққа қызығушылығының артқанын түсіндім. Ол: «Мен Қожаның орнында болсам, торғайды үйге алып келіп, жарақатын емдеп ұшырып жіберер едім» -деп ойымен бөлісті.

Оқушылар ой қозғай отырып, өз ойы мен өзгенің ойын сыни қарап, естіген, білгенін талдап, салыстырып, реттеп, сұрыптап, жүйелеп, білмегенін өзі зерттеп,тұжырым жасауға, сонымен бірге өз бетімен және бірлесіп шығармашылық жұмыс жасауға аз уақыт ішінде үйреніп те қалды.

Мысалы, Н, Е. деген оқушылар тапсырма орындауда үнемі белсенділік танытып, өзінің көшбасшылығын көрсетті. Үнсіз Д. деген оқушым рөлдік ойын барысында белсенділік танытып отырды.

Бағалау парағы

Топтар бір-бірінің жұмысына сыни тұрғыдан қарай отырып, баға берді. Бағалауды критерийлері бойынша жүзеге асырдым. Алғашқы сабақтарда оқушының өзін-өзі бағалауы тиімсіз болып көрінді. Өйткені, біздің оқушыларымыз сыни тұрғыдан қарауға қалыптаспаған. Бағалау өлшемдеріне сәйкес оқушылардың өзін-өзі әділ бағалауы жақсы оқитын оқушылар үшін ауыр болды. Осындай қиындықтарды ескере отырып, келесі де топтық бағалауды қолдандым. Топ басшылары өз топтарының мүшелерін бағалау өлшемдеріне сәйкес бағалап отырды.

Бір жағынан баланың пәнге деген қызығушылығын тудырса, екінші жағынан өз білімін талдап, саралап бағалауға үйретсе, үшінші жағынан басқалардың жауаптары мен білім меңгеруіне сыни қарап, оны талдап, жауабына әділ баға беруді үйренді. Өз сөзін дәлелдеп жеткізе алатын дәрежеге жетті. Осындай сыни ойлауды дамытуға негізделген әдістер оқушының ойлау және өз ойын еркін жеткізе білуіне, ізденуіне мүмкіндік береді. Сонымен қатар қиялға берілу сынды пихологиялық қасиеттерінің кеңінен ашылуына септігі зор.

Кейбір оқушылар өзін-өзі бағалауда әділдік көрсетті. Өз қателіктерін байқай отырып, өздерінің білімнің қай сатысында тұрғанын түсінді. Өз оқуына түзетулер енгізді. Бұл бағалау тәуелсіз оқу негізінде жүзеге асады. Бұл тәсілдің қазіргі ұрпақ үшін өте тиімді екені байқалды. Өйткені, оқушылар бағалау критерийлерімен таныса отырып, өз оқуларына жауапкершілік алады. Осылайша қалай оқу керектігін үйренеді. Осы әдістердің тиімділігін ескере отырып, келешектегі сабақтарымда үнемі қолдануды ұйғардым. Бұл тәсіл білім беруді жеңілдетіп, оқушының пәнді жетік меңгеруіне өз ықпалын тигізері сөзсіз. .

Рефлексия

Бағдаршамға оқушылар сабақтан алған білімдерін, көңіл-күйлерін стикерлерге жазып жабыстырды. Сабақ аяқталғаннан кейін стикерлерді оқығанымда, оқушылардың барлығына сабақтың өте жақсы ұнағандығына көзім жетті. Онда оқушылар «сабақ өте ұнады», «осындай сабақ көбірек болса», «сабақ керемет», «апай сізге көп-көп рахмет» деген сияқты сөздерді көргенімде төбем көкке жеткендей болды. Балалар өздерінің түсініктерін құра алатын, белсенді оқушылар болса, онда оқушы үшін оқуда алға қадам басуға ұмтылады.

Сабақтың  қорытынды  нәтижесі: тақырып бойынша ойын өзектендіре алды, тақырыпты өз бетінше тәжірибелер жасай отырып,  зерттеулер жүргізе алды, өз ойын еркін жеткізе білді, сыныптастарымен қарым қатынас нығайды. Соңғы жылдардағы зерттеулерде оқу адамның білім алудағы нақты мүмкіндіктерін пайдалану сипатын қалыптастырытын жиынтық, яғни бастан кешкен тәжірибе, әлеуметтік қарым- қатынастар мен  құндылықтар, амал- тәсілдер мен көзқарастар бейімділіктің кешенді үйлесімі  (Нұсқаулық, 16 бет) деп  ойлаймын.       

Сабағымның сәтті өткен тұстары: шығармашылық жұмыс барысында постермен жұмыс барысында, үнсіз оқушыларымның белсенділік танытып, топтық жұмыс кезеңінде көшбасшылық қасиеттерімен таныла білгендігі.

Сәтсіз өткен тұстары: тапсырмалар арқылы бір-біріне түсіндіргенде кейбір  оқушылардың қиналғандығы, жоғарғы дәрежелі, төменгі дәрежелі сұрақтар кезінде оқушылардың қате жауап бергендігі.

Бұл технологияны қолдану барысында кәсіби шеберлігімнің дамығанын, оқушыға деген адамгершілік сенімдерімнің күшейгенін түсіндім. Сын тұрғысынан ойлауға үйрете, өзімнің де тактикалық дағдыларымның жетіле бастағанын, стратегиялық тұрғыдан ойлауды үйрене алатыныма көзім жетті. Шыны керек, бұрын тек кейбір элементтерін( Венн, Инсерт) ғана қолданып жүрдім.

Мен өзімнің осындай аз уақыт ішінде жеткен жетістігімді саралай отырып, болашақта жаңа әдіс- тәсілдерді тиімді пайдалана, саналы тәрбиемен сапалы білім беруге, сонымен бірге оқушыны өмірге бейім, сенімі мен нанымы мықты жеке тұлға етіп тәрбиелеуді өз мақсатыма алып отырмын. Осы мақсатқа жету жолында аянбай еңбек етіп, жақсы нәтижеге жетемін. Келешекте оқушылардың сыни тұрғыда ойлау қабілетін әрі қарай дамытуды жалғастырамын. Оқушыларымды сыни тұрғыда ойлауға, салыстырмалы түрде зерттей алуға үйретемін

Үш айдың ішінде өзімді өзгерткен бұл жаңа әдіс - тәсіл оқушыларымды да жақсы қырынан өзгертетіне сенімдімін.