"Сыйласан, сый к?ресін"

Тәрбиеші: Л.Жұмағали. "Сыйласан, сый көресін"

«Қыздар ағзасының дамуындағы анатомиялық, физиологиялық ерекшіліктері»Жеке бас гигиенасының бірінші ережесі — тазалық, ол туралы бұрыннан белгілі. Жекеленген кейбір арнайы жеке бас гигиенасының адам жынысына, жыныс ағзалар құрылысы және қызметіне байланысты кейбір арнайы жағдайлары бар.
Етеккірдің басталуы, қыз баланың алдына бір мәселе қояды. Алдымен етеккірдің келуі денсаулық жағдайына,қыз баланың жеке гигиена ережелерін сақтауына байланысты екенін есте ұстау керек.Әдетте, дені сау,шыныққан, спортпен шұғылданатын жақсы тамақтанатын қыз балаларда етеккір жақсы өтеді.
Жалпы сау қыз бала да етеккір келген кезінде жабығу сезуі мүмкін. Алайда бұл сырқат емес,қалыпты жағдай. Сондықтан салауатты өмір салтын ұстану қажет. Ой, физикалық жұмыстардан бас тартпау керек. Алайда ауыр физикалық жұмыстарды азайту керек.
Күнтізбе құрып, оған менструация басталу күнін, сосын ұзақтылығын және шамамен жоғалған қан көлемін ( орташа, көп, аз) жазып отырған жөн.Жоғалған қан мөлшерін салма ылғалдануы дәрежесі және оны алмастыру жиілігімен анықтауға болады.
Етеккір кезінде сыртқы жыныс ағзаларын таза ұстағанның маңызы зор. Бұл үшін оларды леген үстінде таза жылы (ыстық емес) сумен алдынан артқа қарай жұмсақ иіс сабын қолданып жууы керек. Жуынуды тәулігіне 2 реттен кем емес өткізу керек. Осы кезде Күнделікті душ қабылдаған дұрыс. Ваннада, теңіз, өзендерде жуынуға болмайды, өйткені менструация ауру тудырғыш микробтарға жол ашады да жыныс ағзаларының қабынуын тудырады. Моншадан, әсіресе булы моншадан алшақ жүрген жөн, өйткені жоғары температура қан бөлінуін күшейтеді.
Етеккір келген кезінде арнайы салмалар қолдану қажет. Менструация кезінде тағамға ащы тамақтар қолданбау керек, өйткені олар қан ағуын күшейтеді.
Етеккір кезінде жазды күндері – тығыз жататын ішкі киім, қысты күндері –жылы трико, рейтуз және жылы аяқ киім киген жөн.
« Нәзіктік» түсінігін баяндаудың қажеті жоқ, алайда осы кезде де кейбір сәттерді ескеру қажет. Нәзіктік (әйелдік) ол тек сыртқы физикалық пішіні ғана емес, ол әдемі, дұрыс мүсін, мәнді жүріс. Мәселен тым алшаң адым, не теңселіп жүру нәзіктік түсінікке жат белгі. Грациялық – бұл алдымен қозғалуды қадағалау. Артық, сонымен қатар дөрекі қозғалыстар, не жұлқынып сөйлеу де әдемі емес.
Қатты дауыс шығарып сөйлесу, күлу, әсіресе, қоғамдық орындарда көргенсіздік болып табылады.
Дұрыс киім кию аса орынды болып табылады. Бұл кезде таным болуы тиіс, осы танымды тәрбиелей білу қажет. Әдемілікті бәрінен көре білу керек – қоршаған ортадан, мәдениеттен, адам денесі гармониясынан. Жақсы киіне білу қажетті талаптарды, жағдайларды талап етеді. Ең бастысы алған зат бағасы, не оның сәнділігі емес. Моданы қолдау қажет, бірақ оны қумау керек. Егерде бірде біреудегі сәнді киім жақсы көрінсе, оның сізде де жақсы көрінуі мүмкін бола бермейді. Бұл жағдайларда сәнді киімнің өзі дөрекі көрініп, ол сіздің парықсыз және әдепсіз екендігіңізді баяндайды.
Косметика- қыз баланың сыртқы бейнесінің маңызды құрамды бөлігі. Өкініштісі, ол қыз бала бейнесін әсемдеуден гөрі, дөрекілейді.
Аса боялған ерін ерсі көрінеді, аса пудраланған бет көркі келіспейді.Аса ғаламат шаш түстері, тушты ұлпалы кірпік бейнелері әсер бермейді. Жаныңызда ұстайтын жайт, ол ең әдемі жеріңіз –бұл сіздің бетіңіз, оны танымды ете білу қажет, яғни көлеңкемелермен көріктілеу қылу, оңдылығын көрсету, гармониялық емес жерін жасыру үшін тек Кустодиев, Матисс не Пикассо сияқты бояулы сурет салудың қажеті жоқ.
Косметика бойынша ұсыныстар өте көп, және өзін сыйлайтын қыз бала косметика өнімдерін дұрыс пайдалана (әрине өз танымы бойынша) білу керек.
Тағы бір жайтта айта кету маңызды шығар. Көбі махаббат белгісін көрсету үшін қызмет етеді: әсерлі көзқарас, қол алу, сүю. Алайда, махаббат дәлелін тек физикалық жақындық деп сезінетін және бірнеше кездесуден соң қыз балаларды жақындыққа тартатын жасөспірімдер бар. Көбінесе мұндай жағдайларда үлкен махаббаттың орнына терең жүрек шайқалуы байқалады. Әсіресе, егер жас қыз жеңілтектікпен жыныстық жақындыққа өз таңдасына сеніп, келіссе, ал оның қызға ешқандай махаббат сезімі болмаса, жас шақта бұндай қарым-қатынастар қауіпті, өйткені қыздар еш дайындықсыз не өзін, не баласын қамтамасыз ете алмайтын ана болуы мүмкін. Организмде де тым ерте жүктілікке жақсы реакция бермейді.
Жүктілікке жасанды түрде үзу қажеттілігі тууы әбден мүмкін. Ал біріншілікті жүктілікті, әсіресе осындай ерте жаста үзу кейіннен ұрпақсыздыққа әкелуі ықтимал. Бұл сирек жағдай емес: біріншілей үзілген жүктіліктің 16 пайызы дәл осылай аяқталады. Көптеген жасөспірімдер жас қызбен жақындыққа түсіп, өз құмарлықтарын ғана қандырады. Көбіне қажеттіліктері әрдайым сексуалды емес, мансапқұмарлық болып табылады. Бұдан кейін жасөспірім өзінің жеңісімен сирек емес жағдай.
Өздеріңізді сақтаңыздар, сізден ешқайда қашпайтын жайды тым ерте тануға асфықпвңыз. Өзіңізге сыйластықпен қарaңыз. Өз роліңізді, өз қажеттілігіңізді есте сақтаңыз. Адамзат ұрnағын сақтап қалу, бағасыз тұқымдық материалды сақтап қалу- сіздің қолыңызда.

Әйел организмінің анатомиялық , физиологиялық және функционалдық ерекшеліктері.

Жыныс ағзалары өзара байланысты — өсіп өрбу (репродуктивтік), эндокринді және сексуалдық қызметтер атқарады. Жыныстық белгілерді біріншілікті және екіншілікті , ал жыныс ағзаларын ішкі және сыртқы деп бөлу қабылданған.
Біріншілікті жыныс белгілері эмбрионалды кезенде қалыптасады және бірден туылысымен анықталады. Оларға әйелдерде: жыныс еріншелері, жатыр, қынап пен аналық жыныс бездері жатады.
Өсіп даму кезінде екіншілікті жыныс белгілері байқалады: қолтық пен мүше үстінің түктенуі. Әйел балаларда сүт бездері ұлғаяды, мүше үстері түктенеді.
Әйелдердің ішкі жыныс ағзаларына: жатыр, жатыр түктері мен аналық жыныс бездері жатады. Әйелдердің сыртқы ағзалары –клитор (шошақай), жыныс еріндері, кынап жатады.
Аналық бездер, жатыр түтігі, жатыр және қынап жамбас қуысына орналасып, аналық жыныс жүйесін құрайды.
Аналық бездерінде көпіршіктер шоғыры – фолликулдар болады. Аналық жыныс клеткалар – жұмыртқа клеткалар дамиды. Жаңа туған қыздың Аналық безінде 400 мыңдай жетілмеген жыныс клеткасы болады, олардың 350-500-дейі ғана пісіп жетіледі. Әрбір аналық без жатыр түтігіне ұласатын түкті ворнкаға батып тұрады. Жатыр түтігі жатырға ашылады. Жатыр – кілегейлі қабықшамен астарланған, іші қуыс бұлшықетті мүше. Жатырдың төменгі ұшы – мойны қынапқа ашылады. Қынаптың аузы тері қатпарлары – жыныс ернеуінің аралығында болады. Жас қыз қынабының аузын дәнекер тіканьді жарғақ –қыздық жауып тұрады. Үрпі жолының тесігі қынап аузымен қатар орналасады.
Толысқан организмдегі аналық бездердің бірінде ай сайын гипофиз горионының әсерімен болашақ жұмыртқа клеткасы бар бір фолликул жетіледі.Сперматозоидтың ядросындағыдай, әрбір жұмыртқа клеткасының ядросында да хромасомалар – ата-аналардың тұқым қуалайтын белгілерін жүргізушілер болады. Бірақ мұның адам денесіндегі басқа клеткалардан өзгешелігі сол, жыныс клеткаларының ядроларында 46 емес, 23 хромосома болады.Жетілген фолликул аналық бездің бетінен томпайып көріне бастайды, сыртқы қабырғасы жұқарады; екінші аптаның аяғында көпіршік жарылады да, жұмыртқа клеткасы фолликулдан сыртқа шығады. Бұл процесс овуляция деп аталады. Жетілмеген жұмыртқа клеткасы түкті воронка арқылы жатыр түтігіне түседі де, сол жерде пісіп жетіледі. Жұмыртқа клеткасы 7 күнде жатыр түтігін бойлап, жатырға жетеді.
Жарылған фолликул қуысы бірте-бірте май тәрізді сары түсті заты бар клеткаға толып, ішкі секрецияның уақытша безі сары денеге айналады. Фолликулдар мен сары денеден аналық жыныс гормондары түзіледі. Сары дене гормоны келесі фолликулдың пісіп жетілуін тежейді де жатырдың кілегейлі қабықшасы ұрық қабылдауға даяр болады. Егер жұмыртқа клеткасы ұрықтанбаса, онда сары дене овуляциядан кейінгі 13-14- күні гормон бөліп шығаруын тоқтатады. Өзгеріс болған жағдайда жатырдың кілегейлі қабықшасы бұзылады. Кілегейлі қабықшаның түйірлері қанмен бірге қынапқа ағып шығады. Бұл етеккір кезеңі 3 күннен 5 күнге дейін созылады. Осыдан кейін жатырдың кілегейлі қабықшасы қалпына келеді. Овуляция айына 1 рет қана болатындықтан, етеккір циклі де 118 ай сайын қайталанады. Ол 20-30 күнге, көбіне 28 күнге созылады. Осы кезең ішінде фолликулдар пісіп жетіледі, овуляция процесі өтеді, сары дене гормон түзеді және оны бөліп шығаруын тоқтатады.
Жыныс қызметінің биологиялық дамуы. Жыныстық жетілу эндокрин және нерв жүйелерімен байланысты.Жыныстық жетілу қыз балаларда ер балалардан гөрі ертерек 9-12 жаста басталады.Қыз балалар толығымен 16 жасқа қарй жетіледі. Жыныс қызметінің тоқтауы әйелдерде едәуір ерте 40-50 жасқа таман басталады, ал ерлерде бұл көрініс 65-70 жаста байқалады. Сонымен әйелдерде репродуктивті жас шамасы 16-45 жас шамасында болып, 30 жылға созылады.
Алайда, биологиялық өз дегенімен ер не әйел қылмайды. Биологиялық сипаттамалар психологиялық жыныспен толығулары қажет, бұл психосексуалды даму процесінде байқалады.
Адамның жыныс мүшесінің дамуы негізгі биологиялық және әлеуиеттік иаңызды кезеңдерден өтеді.
Биологиялық жыныс былай құралады:
1. Генетикалық жыныс – ұрпақтан -ұрпаққа жұмыртқа жасушасы арқылы беріледі.
2. Гонадалық жыныс – генетикалық негізде қалыптасып, ер немесе әйел жынысына сай ішкі секреция бездерінің қалыптасуымен байқалады.
3. Гормоналды немесе морфологиялық жыныс – бездер гормондарды секреттей бастағанда гонадалық жыныс негізінде қалыптасады, олардың әсерінен біріншілікті – аталық немесе аналық жыныс жүйелері қалыптасады.
4. Акушерлік жыныс – сәби туылғанда анықталады.
5. Пубертатты жыныс- жыныс бездерінің функциясының күшеюімен анықталады және екіншілікті жыныс бездері қалыптасады.
Биологиялық сипаттама, психосексуалдық даму барысында пайда болатын психологиялық жыныс толықтырылуы тиіс.
Психосексуалды даму. Жыныстық жетілу процесі кезінде дене мен жыныс мүшелерінің өзгеріске ұшырауымен қатар, адамның жыныстық мінезінің психологиялық жақтары да дамиды. Бұған енетіндер:
1. Жыныс идентификация (айырымдық)
2. Жыныс стереотиптер.
3. Жыныстық мінез құлық.
4. Психосексуалдық бейімделу.
ЖЫНЫСТЫҚ ИДЕНТИФИКАЦИЯ. Кішкентай баланың өзіндік ең алғаш жете сезінері – жынысы. Алайда біріншілікті жыныстық идентификациялау толығымен 3 жаста қалыптасады. Ол өзіндік сана-сезімнің негізі болып табылады.
ЖЫНЫСТЫҚ СТЕРЕОТИПТЕР. 6-7жасқа тамн балада оның жынысына сай мінес –құлық түрі қалыптасады. Бұны қыз балалар (қуыршақ, көйлек, ыдыс, отбасы т.б.) ойнағанды ұнататындарын сезуге болады. Көбінесе ата-аналары жыныстық стереотиптер бекуін қолпаштап, ынталайды. Көбіне «сен қыз емессің бе, қыздар төбелесе ме?» деген сөздерді естуге болады.
ЖЫНЫСТЫҚ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ- бұл мәнісінде жыныстық стереотиптер жалғасуы мен дамуы. Егер бұрын стереотиптер сыртқы сипатта болса, енді, 10-12 жаста олар саналы жыныстық мінезге ауысады. Балалар толығымен ерлер мен әйелдер құрылысын, олардың ұрпақ жалғатыруындағы ролін біледі. бұрынғы сыртқы өзгерістердің үлкен мәнді екендігі мәлімделеді.
Психосексуалды бейімделу. Бұл кең сезімді, әрі ең әлеуметке негізделген кезеңдердің бірі. Осы кезде жыныстық роль қалыптасадыда, барша өмірі жалғасады. Бұл жыныстық жетілу уақытында өтеді. Сыртқы жыныстық белгілер сексуалды –эротикалық белгілерге алмасады. Ең жоғары деңгейдегі сана-сезім қалыптасады.Егер психосексуалды бейімделу ерте кезеңдерден жыныстық рольге сәйкес болса, бұл адамның дұрыс, жан-жақты дамуының белгісі.
Қыз бала мен қыздың жыныстық жетілуі. Қыз баланың жыныстық жетілуінің бірінші белгілері 8-9 жастан басталады. Жыныстық жетілудің кезеңінде екі сатыны айырады: 13-14 жасқа дейінгі препубертатты (сексуалдыққа дейінгі), және пубертатты -16018 жасқа дейінгі. Бұл сатылар тек қана жасаралық шекаралар емес, ол оның жетілуінің нақты өзгерістерінің кезеңдері.
Бірінші сатыда бой өсуі тезделеді, дене салмағы ұлғаяды. Бой өсуінің шегі 11 жаста басым болады, ол негізінен аяқтарының ұзаруы есебінен өседі. Ал, 14 жастан соң бой өсуі, дене өсуі есебінен болады.
Дене салмағы бірте-бірте 14 жасқа дейін ұлғаяды. Сүт бездері 9-10 жаста ұлғая бастайды. Осы кезде оның пішіні, жамбас сүйектері белсенді түрде өсіп, сандары дөңгелектенеді.
10-11 жаста емшек үрпісі өсуі басталып, жыныс мүшесі үстіне түк өседі. 11-12 жаста ішкі және сыртқы жыныс ағзалары өзгереді. 12-13 жаста емшек үрпілері қоңыр түстенеді, сүт бездері дөңгелектенеді. Осы кезеңге қарай бірінші етеккірлер (менструация) байқалады. 16-17 жастағы қыздарда әдетте, қаңқа өсуі аяқталады.
Етеккірлер(менструациялар). Етеккірлер не айлықтар –жыныстық жетілудің негізгі кезеңдерінің дұрыс өткендігінің басты белгісі.
Етеккір –сыртқы жыныс ағзаларынан сатылы түрде қанды бөлінулердің пайда болуы. Бұл айлық жыныс клеткаларының жетіліп, оның жыныс бездерімн шығуымен, сонымен қатар жатырдың кілегейлі қабығының сатылы түрде өсіп, пісіп- жетіліп, сылынуымен тығыз байланысты.
Ұрықтанған жыныс клеткасы жатыр қуысынан шыққан кезде оның қабырғасына бекуі (имплантация) тиіс. Жатыр қабырғасы бұл үшін дайын болуы керек. Егер босаған жыныс клеткасы ұрықтанбаса, имплантацияланбайды, ал имплантациялануға дайын кілегейлі қабат біраз уақыттан соң сылына бастайды. Осы кезең орта есеппен 28 күнге созылады. Алайда кему не ұзару ауытқулары болуы да мүмкін. Кезекті етеккір пайда болуымен қатар кезекті әйелдік айналым да басталады. Ол –организмнің басты эндокрин безі –гипофизбен қадағаланады. Гипофиз екі негізгі жыныс гормонын бөледі. Олардың біріншісі фолликулынталандырушы гормон (ФЫГ)аналық жыныс безінде фолликул дамуын қамтиды.Ол өз алдына эстрогендер жатырдың кілегейлі қабатын өсіреді. Фолликул жарылған кезде жыныс клеткасы босайды- бұл овуляция сәті. Бөлініп жарылған фолликул кейіннен сары дене – «уақытша» эндокрин безіне айналады. сары дене гипофиздің екінші гормоны – лютейндеуші гормон (ЛГ) әсерінен дами бастайды. Егер жыныс клеткасы ұрықтанса, онда сары дене өсе түсіп прогестерон гормонын бөледі. Ол гормон жүктілікті сақтайтын гормон болып табылады. алайда, егер ұрықтану мен имплантациялану байқалмаса, гипофиз қауырт түрде ФЫГ мен ЛГ бөлінуін азайтады, ал бұл сары дененің кері дамуына әкеліп соғады, яғни жатырдың үстіңгі кілегейлі қабық қабаты семеді (атрофия). Сөйтіп бәрі қайтадан басталады.
Ұрықтану (жүкті болу) овуляциядан кейін 2-3 күн ішінде болуы мүмкін. Овуляция сәтін дене температурасы арқылы анықтауға болады: ол шамамен бір градусқа ауытқиды.

«Темекіге тұтылғаның – өмірден ұтылғаның»

Аз жылда нақылға айналған бұл сөз тегін айтылмаса керек. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының  мәліметі бойынша, жыл сайын 4 миллионнан астам адам темекіден көз жұмады екен. «Шылым адам ағзасына өте зиян. Әсіресе, ол жүйке жүйесіне, тері, өкпе, жүрек тамырларына әсер етеді. Оның құрамындағы 43 түрлі зат қатерлі ісік ауыруын тудырады» дейді дәрігерлер. Дегенмен, шылымның адам өміріне қауіпті екенін білсе де, көк түтінге құл болып жүрген жастар аз емес. Ең өкініштісі – олардың арасында қыз балалардың көбейіп бара жатқаны. «Темекіге итермелеген не себеп? Болашақ аналар келешегіне алаңдамай ма?» деген сұрақтарды жаман әдетке бой алдырған қаракөз қыздардың өздеріне қойдым.

Мәдина, 13 жаста: ХХІ ғасырда темекі шекпейтін қыздар саусақпен санарлық. Өйткені әркімнің де заманға сай жүріп-тұрғысы келеді. Бір сөзбен айтқанда, шылым шегу – мода. Біздің ортада темекі тартпайтын қыздарды төмен сатыдағылар деп есептейді. Қала қыздарымен теңесу үшін шылымға әуестеніп, 12 жасымда құрбымнан үйрендім. Бұл қылығымды ата-анама білдірмеуге тырысамын.

Бибігүл, 16 жаста: Темекі шегуді 13 жасымнан бастадым. Құрбыларымның арасында бұл «модаға» айналған. Солардың жанында жүріп, қалай үйреніп кеткенімді өзім де байқамай қалыппын. Ата-анам шылым шегетінімнен хабарсыз. Өзім де туған-туыстарымнан жасырамын. Сабағымнан тыс кешкі уақытта даяшы болып жұмыс істеймін. Ақшам болмай қалғанда ғана ата-анамнан мектепке қажет деген сылтаумен сұрап аламын. Темекіні тастау қиын деп ойламаймын, әзірше ол ойымда да жоқ.

Әсел, 21 жаста: Шылым шегуді мектеп қабырғасында үйренгенмін. Қазір жасым, міне, 22-ге  келіп қалды. Тұрмысқа шықтым. Бірақ бұл әдеттен арылу қиын екен. Осының кесірінен бала сүю бақытына жете алмай жүрмін. Темекіні таңсық көретін қыздарға айтарым – өмірлеріңді бұл умен уламаңдар!

Пайдалы кеңес

«Мен адамдармен тіл табыса алмаймын»

Кейбір жасөспірімдер өздері жайлы осылай дейді. Әрине, адам мінезі әр алуан. Біреу көпшіл әрі жұғымды. Енді біреу ұяң әрі томаға-тұйық. Табиғи мінезді өзгерту оңай емес. Десек те,  психолог мамандар  елмен тез тіл табыса алмайтын адамдарға мынандай ақыл-кеңестер береді.

*Көзқарас. Әңгімелескен  кезде адамның көзіне тура қарауға тырыс. Егер жанарыңды үнемі тайдыра берсең, ол адам сені әңгімелесуге ықылассыз деп қабылдайды.

*Адамдармен ойыңды бөліс. Сонда ғана тез тіл табысуды үйренесің. Сұрақ қой, күлдір. Әзіл-қалжың адамдарды бір-біріне жақындастырады.

*Әркім өзі туралы айтқанды ұнатады. Сондықтан, жан-жағыңдағы адамдар туралы, олардың қызығушылығы жайында көбірек білуге ден қой. Ортақ тақырыпта әңгімелесуге тырыс.

*Әңгімені бірінші болып  бастаудан қорықпа. Біреумен әңгімелескің келсе, қысылмай, қоңырау шал, сөйлес, кездесуге келіс.

*Өзгелердің шақыруын қабыл алуға тырыс. Егер жиі бас тартсаң, олардың алдында сыйыңды кетіріп аласың. Кейін, тіпті, шақыруға зар болуың ықтимал.

*Араласатын ортаң кең болсын. Тек бір ғана адаммен сөйлеспей, барлығымен тіл табыс. Танысың артқан сайын тәжірибең де молаяды. Жақсы дос табу үшін де көп адаммен араласу керек.

*Белсенді бол. Үнемі күліп жүр! Жайдары болсаң айналаңа қуаныш сыйлайсың.

*Жадыңда жүрсін! Адамдардың барлығымен тіл табысу, араласу – олардың бәрімен жақын дос болу дегенді білдірмейді. Әркімнің өз таңдауы бар. Сондықтан, егер әлдебір адаммен әңгімелескің келмесе, өзіңді мәжбүрлеудің еш қажеті жоқ.