Септік жал?аулары

Қазақ тілі

Сабақтың тақырыбы: Табыс септік

Сабақтың мақсаты:

Табыс септік жалғаулары туралы алған теориялық білімдерін оқушы есінде қайта жаңғырту, тереңдете түсу. Ұлтымыздың салт-дәстүрін бағалап, дәріптеуге тәрбиелеу.Өткен сабақтардан алған білімдерін қайталауға арналған әр түрлі жаттығулар арқылы балаларды тез ойланып, жауаптарын тиянақты, жүйелі айта алуға дағдыландыру. Мәнерлеп оқуға баулу.

Сабақтың типі: аралас сабақ

Сабақтың түрі: дәстүрлі сабақ

Сабақтың әдіс-тәсілі: сұрақ-жауап, тақтамен, үлестірмелі кеспе қағаздармен , мәтінмен ауызша, жазбаша жұмыстары.

Сабақтың көрнекілігі: лингвистикалық кесте.

Пәнаралық байланыс: математика,қазақ әдебиеті,дүниетану, халықтық педагогика

Сабақтың барысы: Ұйымдастыру кезеңі

Күн көзі бізге жылылық әкеледі, шаттандырады. Ал күн көзі болмаса қараңғы, суық болар еді. Ал бүгінгі сабағымыз көңілді, шығармашылыққа толы, айналамызға білім мен жылылық нұрын төгетіндей күн болсын деп тақтаға күн көзін ілемін.

Оқушыларды топқа бөлу, топ басшыларын сайлау. Бағалау парақшаларын тарату.

«Көршіңді тексер» ойыны

Үй тапсырмасын тексеру: 42 - жаттығу Барыс септіктегі сөзді қай сөзбен байланысып тұрғанын анықтау. Алауға оранып, көкке шығады, көкжиекке бұғады.

Ереже сұрау: Зат есімнің септелуі деген не? Атау септігінің жалғауы бар ма? Ілік септігінің сұрағы қандай?

Барыс септігіндегі сөз сөйлемде қандай мүше бола алады?

Шығармашылық тапсырма:

Алтернативтік тест сұрақтары иә-жоқ

. 1. Қазақ тілінде 6 септік бар.

2. Кімнің? Ненің? шығыс септігінің сұрақтары ма?

3. Зат есімнің септік жалғаулары арқылы өзгеруін зат есімнің септелуі дейміз.

4. Барыс септігіндегі сөзге кімге?неге? деген сұрақтар қойылады.

5. Шығыс септіктің жалғаулары: - мен, -бен, -пен.

Көбейту кестесін сұрау

Кесте бойынша

Жауабы: Табыс септік

- ты, -ді, -ні,

Жалғауларын жалғау арқылы,сұрақ қою,ереже құрастыру.

Жеті саны Жеті қазына Жеті ата Жеті қат көк Жеті жұт Жеті жетім Ата, әке, бала, немере, шөбере, шөпшек, немене Ай, Меркурий (Ғұтрад), Шолпан (Зуһра), Күн, Марс (Миррих немесе Қызыл жұлдыз), Юпитер (Мүштари), Сатурн (Зұхал). құрғақшылық, жұт (мал қырылу), өрт, оба (ауру), соғыс, топан су, зілзала (жер сілкіну) Жерде өлшеу жоқ, аспандай тіреуіш жоқ, таста тамыр жоқ, тасбақада талақ жоқ, Аллаһта бауыр жоқ, жылқыда өт жоқ

Жеті байлық

Бірінші байлық - денсаулық.

Екінші байлық - еркіндік

Үшінші байлық - тіл байлық

Төртінші байлық - қайрат-күш

Бесінші байлық - ақ жаулық

Алтыншы байлық - балаңыз

Жетінші байлық - жүз саулық

Ережемен танысу. Табыс септік

Кімді? - ны,- ні тұрлаусыз мүше

Нені? - ды,- ді,- ты,- ты

Атау ------ кім? не? ---- бала шеге

Ілік ------- кімнің? ненің? ----- баланың ----- шегенің

Барыс --- кімге? неге? -------- балаға--------- шегеге

Табыс -----кімді? нені? -------- баланы --------шегені

Жатыс ---- кімді? неде? ------- балада --------шегеде

Шығыс ---- кімнен? неден? --- баладан------ шегеден

Көмектес --- кіммен? немен? ---баламен --- шегемен

Сөз таптарын ата?

Дәптермен жұмыс. 48 - жаттығу. «Постер қорғау»

Сөйлемдерді көшіріп жаз. Табыс септігінің жалғауының астын сыз. Айжан кітапты көп оқиды.( нені? ) -ты табыс септік жалғауы. Тұрлаусыз мүше. Оқушылар қысқы демалысты қызықты өткізді.

Көркем жазу

49 - жаттығу. Көру сынақхаты:

Жаңылтпашты жатқа жаз. Табыс септіктегі сөзді тап.

Қанар қаптарды қаптап артар Шанақ арбаны аттар тартар / Ескен Елубай/

Ескен Елубаев - 1942 жылы 18 ақпанда Жамбыл облысы Қордай ауданындағы Отар стансасында туған. 1958 жылы Отар стансасындағы №529 теміржол орта мектебін бітірген. ҚазМУ-дің филология факультетін 1966 жылы тамамдаған. 1966 жылдан бастап «Қазақстан пионері» (қазіргі «Ұлан») газетінде, «Жалын», «Өнер», «Балауса» баспаларында, «Балдырған» журналының бас редакторының орынбасары болып қызмет істеген.

«Сәйкестендіру » ойыны. 50- жаттығу Сөздерді оқы, топта. Бір - бірінен айырмашылығы?

Атау кімді?нені? Қамыт, жүген

Ілік кімде? неде? Күннің,найзағайдың,/оттық,/

Барыс кімнен? неден? Әжеге,/атама,тартпа,/

Табыс кім? не? Дәрігерді,құрылысшыны,ұшқышты,/немересін,

Жатыс кіммен? немен?

Шығыс кімнің? ненің?

Көмектес кімге? неге?

БАҒАЛАУ /СМАЙЛИК/

Деңгейлік тапсырма:

1-топ 2-топ

5-жол өлең Эссе жазу

Демалыс кезеңі /сергіту сәті/

III. Жаңа тақырыпты түсіндіру:

1. Тақтаға жазылған сөйлемдер арқылы түсіндіру.

Атау ------ кім? не? ---- бала шеге

Ілік ------- кімнің? ненің? ----- баланың ----- шегенің

Барыс --- кімге? неге? -------- балаға--------- шегеге

Табыс -----кімді? нені? -------- баланы --------шегені

Жатыс ---- кімді? неде? ------- балада --------шегеде

Шығыс ---- кімнен? неден? --- баладан------ шегеден

Көмектес --- кіммен? немен? ---баламен --- шегемен

2. Теориялық білім беру.

Сөйлемде сөздердің арасындағы алуан түрлі синтаксистік қатынастарды көрсетіп, өзі жалғанған сөзге әр түрлі грамматикалық мағына үстеп, сөз бен сөзді байланыстыруда үлкен орын алатын зат есімнің түрлену жүйесінің бірі – септік жалғауы. Септік жалғауы да тәуелдік, көптік жалғаулары сияқты сөз бен сөздің арасын байланыстырып, оларды өзара қарым-қатынасқа түсіріп тұратын категория

Тақтаға ақ, қызыл бормен септік жалғауының аттары мен сұрақтарын жазып, әрбір септіктердің өздеріне тән арнаулы сұрақтары, қосымшаларының бары айтылады. Бұл жұмыс былайша орындалуға тиіс: тақтаға 7 септіктің атаулары бірінен соң бірі ақ бормен рет-ретімен баған ретінде тізіліп жазылады да, оқушыларды қатыстыра отырып «Тілімізде неше септік жалғауы барын көріп отырсыңдар?» деген сұраққа жауап аламыз. Осылайша оқушылардың назарын аударған соң, тақтадағы септіктердің қатарына қызыл бормен әрқайсысының сұрақтарын жазамыз. Ол сұрақтардың кім? не? деген негізгі түбірден өрбігенін аңғартып, әр септіктің өздеріне тән арнаулы қосымшалары барын, ол қосымшалардың кім? не? Жалғанып тұрған жалғаулар арқылы түрленетіні түсіндіреміз де, әр септіктің тұсындағы кім? не? Сұрағына қосылып тұрған септік қосымшаларының астын сызып көрсетеміз. Сонымен қатар әр септіктің білдіретін мағынасына да тоқталып өткен жөн.

Атау септік. Атау септігі сырт тұлғасы жағынан да зат есімнің түбірі тұлғасымен ұқсас, арнайы грамматикалық көрсеткіші жоқ болып келсе де, басқа септік түрлерімен бірдей арнайы грамматикалық мағынасы бар, басқа септік тұлғаларындай сөз байланыстырғыш қызметі бар, олармен тепе-тең, бірақ нольдік формалы септік жүйесінің бір түрі болып табылады. Атау септігі белгілі бір заттарды атап көрсетеді, сондықтан атау септігіне қойылатын сұрақтар кім? не? деген жалғаусыз формада жұмсалады.

1. Ілік септік. Ілік септігіндегі сөз үнемі тәуелдік жалғаулы сөзбен байланысты болады. Ілік септіктің білдіретін басты мағынасы – грамматикалық меншіктілік, иелікті, меншіктілік-қатыстықты көрсету. Ілік септігі кімнің? ненің? қай? деген сұрақтарға жауап болады. Ілік септігінің қосымшалары ашық та, жасырын да қолданылатыны өзара салыстырыла әңгімеленуі керек. Мысалы: мектептің маңы – мектеп маңы, есіктің тұтқасы – есік тұтқасы.

Барыс септік. Барыс септігінің де өзіндік ерекшелігі бар. Барыс септігі сөз бен сөзді байланыстырып, мекенді, бағытты, мақсатты, мезгілдік ұғымдарды білдіреді. Барыс септігінің сұрағы мен қосымшаларын түсіндірген соң, дейін, шейін, тарта, қарай, жуық сияқты шылау сөздер өзінің негізгі сөздердің үнемі барыс септікте тұруын керек ететіні аңғартылады. Мысалы: үйге дейін.

1. Табыс септік. Табыс септігі зат пен қимылды ұштастырып, өзара байланыстырып тұрады. Табыс септігі қимылдық ұғымды білдіретін кейбір етістіктердің лексикалық мағыналарымен тікелей байланысты болып, олармен табиғи жағынан да қарым-қатынаста келеді. Мысалы, «Тақтаны сулы шүберекпен сүрту керек» деген сөйлемді тақтаға жазып, сүрту керек деген тіркестің баяндауыш екенін, оған нені? деген сұрақтың тікелей қойылатыны аңғартылады.

Демек, сүрту керек деген сөз тіркесі тақтаны деген сөздің табыс септікте тұруын қалайтыны ескертіледі.

1. Атау ------- кім? не? ------------- бала ------------ шеге

2. Ілік -------- кімнің? ненің? ---- баланың ------- шегенің

3. Барыс ----- кімге? неге? ------- балаға ---------- шегеге

4. Табыс ----- кімді? нені? -------- баланы -------- шегені

5. Жатыс ----- кімді? неде? ------- балада -------- шегеде

6. Шығыс -----кімнен? неден? --- баладан ------ шегеден

7. Көмектес --кіммен? немен? -- баламен ------ шегемен

Бұл көріністен жоғарыда айтылғандардан басқа бала, шеге сөздеріндегі септік жалғауларының дәл кім? не? сұрақтарындай түрленіп тұрғанын, буын үндестігіне байланысты қосымшалардың жуан, жіңішке түрлерге варианттанып тұрғанын айту қажет. Бұдан соң дыбыс үндестігіне байланысты да әр септіктің қосымшаларының түрлі вариантта келетінін мына кесте арқылы түсіндіреміз.

Септіктер ------------- Септіктердің жалғаулары

1. Атау ----------------- жоқ

2. Ілік ----------------- - ның, - нің, - дың, - дің, - тың, - тің

3. Бары--------------- - ға, - ге, - қа, - ке, - на, - не, - а, - е

4. Табыс ------------- - ды, - ді, - ты, - ті, - ны, - ні, - н

5. Жатыс-------------- - да, - де, - та,- те, - нда, - нде

6. Шығыc------------- - нан, - нен, - дан,- ден, - тан, -тен

7. Көмектес --------- - мен,- бен, - пен

Бұл көрнекі құралды жаңа материалды жинақтап қорыту ретінде пайдаланамыз. Септік жалғауының жалғанатын сөздерінің соңғы дыбыстарының әуеніне қарай түрліше болып келетіні осындағы жалғауларды көрсету арқылы түсіндіріліп, сөздердің осындай жалғаулар арқылы түрленуі септеу делінетіндігі тұжырымдалады.

Сонымен қатар мектеп бағдарламасында септеудің жай септеу мен тәуелді септеу деген түрлері кездеседі. Жай септеу деп жалғауларының тікелей зат есімдердің және басқа есім қызметін атқаратын сөздердің тура түрлеріне жалғануын, септелуін айтсақ, ал тәуелді септеу деп септік жалғауының зат есім немесе зат есім қызметін атқаратын басқа сөздердің тәуелді түрлеріне жалғануын айтамыз. Септік жалғауының жай септеу түрі мен тәуелді септеу түрін салыстырып оқытуға болады.

51-жаттығу (талдау) Деңгейлік тапсырма : Мақалдарды құрастыру .Мағынасын ашу

Ұрыс ырыс/ты қашырар

Ынтымақ халық/ты асырар./Ырыс алды ынтымақ/бірлік достық /

Шеге таға/ны сақтайды,

Таға тұлпар/ды сақтайды./Әйтеке би батасы/ тұлпар ерді сақтайды,ер елін қорғайды.

Ер/ді намыс өлтіреді./қоянды қамыс өлтірер./ер намысы туралы

Венн диаграммасы:

52-жаттығу.Суреттер сөйлейді.

Есіңе сақта:

Бұл -табыс септіктегі сөз,өйткені ол кімді?/нені?/ сұрағына жауап береді.

Ол сөйлемде тұрлаусыз мүше боп тұр.

53-жаттығу «КУБИЗМ» әдісі

Текемет

Сырмақ

Кебеже

Сандық

«Сематикалық карта»жұмыс

№ Септіктер

Сөздер Атау Ілік Барыс Табыс Жатыс Шығыс Көмектес

1 қалаға

2 суда

3 ұстазды

4 сыныпта

5 ағаммен

6 інімнің

7 алма

15.«Мен журналистпін» ойыны/оқушылардан сұхбат алу/

15. Не үйрендік? Не білдік?

«БАҒДАРШАМ» бағалау

V. Үйге тапсырма беру: «Қойын дәптер»

1. Табыс септік жалғау туралы түсінік 54-жаттығу