Пайдалы ?азбаларды ?ор?ау

Сабақтың тақырыбы: Пайдалы қазбаларды қорғау.

Сабақтың мақсаты: 1. Пайдалы қазбалар туралы оқушыларға терең түрде мағлұмат беру.

2. Пайдалы қазбаларды ұқыпты жұмсаудың маңызын түсіндіру.

3. Аллюминий, мұнай, тас көмір, мыс, темір, алтын, никель, марганец, полиметалл, әр түрлі сирек кездесетін металдар туралы білімдерін бекіте түсу.

4. Пайдалы қазбалардың маңызын түсіндіре отырып, оларды қорғауға тәр-биелеу.

5. Глобус, ерітінді, вазелин, аңдар, құстар тіршілігі туралы мәліметтерін бе-кіту.

Сабақтың түрі: жинақтау.

Сабақтың көрнекілігі:

1. Плакаттар (бірнеше)

2. Кеспе қағаздар

3. Ребустар

4. Сөзжұмбақтар

5. Буклеттер

6. Казахстан картасы

7. Глобус, вазелин, тұз

Сабақтың барысы:

1. Ұйымдастыру бөлімі

2. Үй тапсырмасын тексеру. Аллюминий кені.

а) Балалар, бүгінгі сабағымызда топ жұмыс жасайды. Қазір 4 топтың жетекшілері өздерін таныстырып өтеді. Топ атттарын біздің сүйікті батыр болған, ақын болған ата – бабаларымыздың сәйгүліктерінің атымен аталады.

1. Құлагер тобы Ақан сері

Ақан серінің

Қыздырған жарыс көрігін

Санқылдайды сайыста

Елім деген өр үнім

1. Тайбурыл тобы Қобыланды

Тас илеген тұяғым

Оқтан озған қиялым

Арқасында өнердің

Мәрені алғаш қиямын

1. Ақмоншақ тобы Махамбет

Аруағы қолдап бабаның

Жарысқа түскен баламыз

Жалт-жұлт етіп моншақтай

Бәйгені біздер аламыз.

1. Қызылжебе тобы Тұрар Рысқұлов

Біздер Қызылжебеміз,

Қиындықты жеңеміз.

Ата рухы қолдайды

Бұған әркез сенеміз.

б) 2 оқушыдан Алюминий кені сұралады.

4 оқушы кеспемен жұмыс жасайды.

1 кеспе

Қандай балықтың түрлерін білесін?

2 кеспе

Қандай саңырауқұлақтарды білесің?

3 кеспе 4 кеспе

Өсімдіктердің түрлерін ата.

Алюминий. Қазақстанда алюминийдің негізгі шикізаты – боксит. Негізгі кен орындары – Сарыарқаның солтүстік шығысындағы Ақмола маңында және Торғай облысында (Амангелді торабы). Сулардағы боксит қоры онша көп емес. Сондықтан құрамында глинозем бар басқа шикізат көздерін (неорелин рудасы, Екібастұз көмірі) пайдалану жолдары іздестірілуде. Қазақстан алюминий өндіру жөнінен алдыңғы орындардың бірін алады.

4 топқа 4 түрлі тапсырма

а) Сүт қоректілер мен құстар

б) Жорғалаушылар мен қосмекенділер

в) Бунақденелілер мен гүлдер

г) Құрғақ жемістер мен шырынды жемістер

в) Алдыңғы кеспемен жұмыс жасағандармен, осы жұмыстың сыртына көңіл аударайық.

Жеті не? Жеті қазына.

Жаңа сабақ

Бүгінгі жаңа сабағымыздың тақырыбы

Пайдалы қазбаларды қорғау

Мақсатымыз:

Пайдалы қазбаларды қорғаудың басты шараларын білеміз, танысамыз. Сөзжұмбақтар, ребустар шеше отырып, пайдалы қазба-лармен танысамыз. Берілетін түрлі сұрақтарға жауап іздейсіңдер, берілген схема бойынша пайдалы қазбаларға өлең құрастырып көреміз.

Сұрақ: 1. Кен орны деп нені айтамыз?

Пайдалы қазба шоғырланған жер кен орны деп аталады. Мысалы: Мұнай кен орны, темір кен орны т.б.

2.Жер асты байлығы дегеніміз не?

Жер астынан шығатын пайдалы қазындылар. Стакан жасау үшін ..кум керек, тарелке жасау үшін каолин деп аталатын ақ саз керек. Ол да пайдалы қазба.

Темір жол, шеге, станок, сағат, мұхит кемесі, шәй қасығы – металдан жасалады. Металдың түрі көп: темір, мыс, қорғасын, титан, никель т.б.

3.Пайдалы қазбаны қорғау дегенді қалай түсінеміз?

а) Табиғат – халық қазынасы. Сондықтан біз оның байлығын пайдалана отырып, қорғай да білуіміз қажет. Біздің елімізде «ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТАБИҒАТТЫ ҚОРҒАУ ОДАҒЫ» құрылды. Оның басты мақсаты – саны сиреп, құрып бара жатқан аң – құстарды, өсімдіктерді қамқорлыққа алып, арнайы кітапқа тіркейді.

б) Мұндай кітапты «ҚЫЗЫЛ КІТАП» деп атайды. Оның қызыл және сары түсті парақтары бар. Қызыл парағына саны құрып бара жатқан, сары парағына саны аз аң – құстар, өсімдіктер жазылады. Бұл кітап 19..4 жылы құрылды.

в) Онда сүт қоректі жануарлардың 62 түрі, құстардың 63 түрі тіркелді. Соның ішінде Қазақстанда тіршілік ететін 7 сүт қоректі жануар және 23 құстың түрі бар.

г) Атақты орыс жазушысы, табиғат жанашыры М.И.Пришвин «Балыққа – су, құсқа – ауа, жануарға –орман, дала, тау керек. Ал адамға – Отан қажет. Табиғатты, пайдалы қазбаны қорғау – Отанды қорғау деген сөз» - деп айтқан болатын. Сондықтан табиғат байлығына қамқор болу – әр адамның борышы.

1. Пайдалы қазбаны қалдырмай, ..... қазып алу.

2. Кен орнының үстіне елді қоныс ...... болмайды.

3. Пайдалы қазбаны тасымалдау кезінде төгіп-шашпау

4. Бүлінуден сақтау

5. Қолданғанда ысырапқа жол бермеу.

4 топқа 4 ребус таратамын.

1. Болат

2. Мұнай, алтын, мыс, көмір

3. Темір

4. Газ

а) Көмір, темір, мыс, алтын туралы не білеміз?

Көмір: Қазақстанда көмір қоры мол. Мұнда тас көмір мен қоңыр көмірдің 10 бассейні, 15.. ... орындары бар. Қазақстанның жалпы көмір қоры 160 ... т-га жетті. Республикада жылына 131 млн.т. көмір өндіріледі. Көмір кен орындарының басым көбі Қарағанда, Павлодар және Қостанай облыстары жерінде орналасқан.

Темір: Қазақстан темір рудасы қоры жөнінен елімізде Ресей мен Украинадан кейін үшінші орын алады. Темір рудаларының кен орындары көбінесе Солтүстік Қазақстанда. Мұнда темір рудасы қорының 85-і шоғырланған. Әсіресе, Қашар, Соколов және Сарыбай кен орындарының маңызы зор. Темір рудаларының шағын кен орны Қарағанды (Кентөбе), Көкшетау ...., Жезқазған (Қаратас) облыстарында да бар.

Мыс: Қазақстанда мыс рудасының ... бай қорлары бар. Мыс өндіретін рудалардың негізгі .... - мысты құмтастар (71), мысты – профирлер. Мысты құмтастардың ең ірі кен орны – Жезқазған. Жезқазған кен орны елімізде бірінші, дүние жүзінде екінші орында. Мысты профирлі кен орындарының ең ірілері Қоңырат, ....зшакөл. бұлардағы мыс ашық әдіспен қазылып алынады, бірақ рудада металл мөлшері аз.

Алтын: Қазақстанның бірқатар аудандарында алтын кен орны бар. Бұлар республиканың шығысындағы Алтайда, Қалба жотасы шеңберінде, солтүстік – батысындағы – Жітіқара ауданында кездеседі. Орталық Қазақстанның солтүстік шет аймағындағы алтын шығатын кен орындары: кварцты желі, қайталама кварцит пен .....ранды алтын (Степняк, Ақсу, Майқайын) кездеседі.

4 топқа 4 түрлі тапсырма

а) Глобус. Біраз ғасырлар бойы .....ма қағаздан домалақтап жасалған

шар – глобус. Глобус латын тілінен аударғанда «Шар» сөзі. Глобус әлемнің .... түкпірінде қандай мемлекет бар екенін көрсетеді. ... бірі жер бедерін – таулар мен ойпаттарды, жоталар мен жазықтарды көрсетеді.

б) Су. Ас тұзы.

Тұздың бірнеше түрі бар. Көбірек қолданатыны – тамаққа салынатын ас тұзы. Тұз – ақшыл, түссіз, мөлдір түйіршіктерден тұрады. Тұз суда тез ериді. Дәмі ащы.

в) Стакан, шай, шекер, қасық.

Шайды қасықпен араластырған кезде қант қайда жоғалып кетеді?

Салынды. Ғайып болды. Тәтті. Көзге көрінбейді. Ерітінді пайда болды.

г) Вазелин. Адамның беті-қолын жарылудан сақтайды. Мұнай қалдығынан өндіріледі. Тағы да парафин, гудрон.

Тұз: Қазақстан территориясында тұз қоры өте көп. Әсіресе тұзға Каспий маны ойпаты бай. Ондағы тұз қабаттарының қалыңдығы 2 км-ден астам. Кейбір қабаттарда ас тұзына .... калий және басқа тұздар болады. Бұдан басқа Каспий маны ойпаты мен Батыс С.... жазығында және республиканың басқа да аудандарында көптеген тұзды көлдер тұнба тұздарды түзеді.

Топ жетекшілерінің бір-біріне сұрағы.

а) Бензин қайдан алынады?

б) Аспан неге көгілдір?

в) Күнді неге «шуақты» дейміз?

г) Қыс болады неліктен, жаз болады неліктен?

4 топқа 4 қағаз таратамын.

Нүктеден әріп, әріптен сөз

Мұнай с...

Сұрақ: Мұнай туралы не білеміз?

4 топқа 4 суретті қағаз.

Жануарлар, құстар, аңдар суреті.

1. Бұғы. Көк тырна. Қыран. Дуадақ.

Кекілік, бозторғай, қоян.

Бұғы – ішсе ас, кисе киім, мінсе көлік. Тундрада жүк тасиды. Өз азығын өзі тауып жейді. Тұяғымен тебініп, жер астындағы агель деп аталатын мүк.. азық етеді.

1. Ақ аю. Морж.

Ақ аюдың тұрқы – 2,5 м, салмағы - .... Түсі ақ, Тұмсығының ұшы қара. Суда жүзгіш.Ақ ..... керемет жылы, қақаған аязда суық су да бұйым емес. Морж да полярлық мақұлық. Тістері сойдақ. Момақан. ...........акалшақтарын қазып алып, ішіндегісін жейді.

1. Ұзын құйрық кептер. Ұясын құдық қабырғасында салады. Әрі салқын, суы да қасында. Піл. Ештенеден қорықпайды. Бұған аң патшасы арыстан да жол береді. Піл баласын жалқы табады.

2. Жираф. Зебр. Гепарт. Түйеқұс. Маймыл.

Жираф акацияның көлеңкесін тропиктегі аптаптан қашақандықтан ғана емес, өзінің жауларынан жасырыну үшін де ұнатады.

Зебрлер биік өскен шөп пен бұтаның арасына тығылады.

Гепарт – жер бетіндегі ең жүйрік аң. Оның жылдамдығы 110 км/сағ.

Түйеқұс – дүние жүзіндегі ең ірі құс. Тұрқы 3 м-ге дейін, адымы – 3,5м, салмағы – 150кг, жылдамдығы – 70км/сағ.

Маймылдың бас жауы – питон деп аталатын алып айдаһар. Ол аулаған жемтігін орап алады да, қысып өлтіреді.

Сұрақтар.

1. Минералды судың ішінде не бар? Хлор, фтор, йод, натрий, кальций, магний.

2. Кемпірқосақ туралы не білесің? Қызыл, қызғылт, сары, жасыл, көк, көгілдір, күлгін. Күн сәулесінде 7 түсті бояу жасырынып тұрады.

3. Өзеннің басталар тұсын не деп атаймыз?

4. Дүниедегі ең үлкен көл? Африкадағы Виктория көлі.

5. Дүние жүзіндегі ең биік ағаш? Австриялық алып Эвкалипт. Биіктігі 100-110 метрге жетеді.

Схема бойынша өлең құрастыру.

а) тексеру, оқыту.

Табиғат бізге ана. Бір түйір дән бермейді!

Бірақ саран. «Мә», - деп – балам!

б) оқыту, мазмұнын ашу.

Бекіту. а) Пайдалы қазбаларды қорғаудың басты шаралары қандай?

б) Никель, марганец, полиметалл, сирек кездесетін металдар туралы не білеміз?

Бағалау. Топ жетекшілері.

Сөзжұмбақтар:

№1.Тігінен: 1. Газ, бензин неден өндіріледі?

1. Электр сымы, электр машиналар мен құралдарының бөлшектері неден жасалады?

2.Көлдененінен:

Ақ түсті, өте жеңіл, тот баспайтын, электр тоғын жақсы өткізетін металл.

№2.

1.Қалам неден жасалады?

2.Бағалы металл.

3.Электр, телефон сымдары неден жасалған?

4.Пайдалы қазбаларды қайдан қазады?

5. ..... жанатын тас.

6.Денсаулыққа зиянды металл.

7.Қатты метал.

8.Тез жанатын және қараңғыда жарқырайтын химиялық элемент.

№ 3.

• Электр сымын неден жасайды?

• Ең кішкентай планета?

• Темірді басқаша қалай атауға болады?

• Сары сымды неден жасайды?

• Венера планетасын қазақша не деп атайды?

№ 4.

• Тамақты немен пісіреді?

• Темір ..... терсек

• Шахтада шахтерлер нені өндіреді?

• Құрылыста пайдаланатын тас.

• Қара алтын.

• Машиналар немен жүреді?