Канчап тур? деп айтырыгларга харыылаттынар состер.

Темазы: Аас чогаалы – эртиневис.

Кыйгырыы: Чечен – менде, чечек – черде.

Сорулгазы: 1. Аас чогаалы –биле таныштырарын уламчылаар.

2. Угаан-бодалын сайзырадыр.

3. Эки чаңга кижизидер.

Чорудуу.

1. Мендилежири.

- Бөгүн ойнап-хөглеп, маргылдажып-мөөрейлежир бис, уруглар! Бир-ле дугаарында амыр-мендивис айтыржып алыылыңар!

Амыр-менди солужары.

Алдын хүнүм! Ак-көк дээрим!

Арга-арыым, арыг суум!

Аң-меңим, аңгыр кужум!

Ие черим! Эргим авам!

Эжим-өөрүм! Башкым!

Амыр-ла! Амыр!

2. Темазын, сорулгазын башкы медеглеп чугаалаары.

- Бистер шупту улустуң тоолдарынга, ырларынга, тывызыктарынга, чечен-мерген сөстеринге ынак бис. Үлегер домактар, чечен сөстер кижиге өөредиглиг чүүлдү билиндирип, чиге, кысказы-биле айтып сөглээн суртаалдар бооп, аас чогаалдың база бир хевири болур. Үлегер домактар кижиге ажыктыг чүүлдү өөредип, сумелеп, билиндирип, сагындырып, кичээндирип чоруур. Улустар шаандан тура үлегер домактарны, чечен сөстерни чугаазынга хөйү-биле ажыглап чораан.

- Улустуң аас чогаалынга чулер хамааржырыл, чугаалап көрүңерем, уруглар!

3. Мөөрей «Чечен – менде, чечек – черде».

а) ТЫВЫЗЫКТАР МӨӨРЕЙИ.

(2 уруг эгелээр).

- Тывызыктап берейн бе,

Тывар сен бе, эжим ________________

- Тывызыынны ыдып көрем

Тыппазымза догааштырайн.

- Кодан чылгы хоя беоди,

- Кодур аскыр туруп кагды.

- Чараш ногаан бурулери

Саглап душкен терек-ле-дир.

- Кедээр карга донмас эдим,

Кезип чиирге тонмес эъдим.

- Шапты дөгей хачы-бижээң

Шалый тудар чаныы-ла-дыр.

- Чараа чечен кежи бөрттүг

Чанывыста чанчык олур.

- Баажызы кайда чүвел?

- Быжыңывыс иштинде-ле.

- Ол-даа черле тывызыкка

Окта дүүшпес чүве-ле-дир.

- Бажың дүгүн көрүнчүкке

Барып көрем, кандыг-дыр сен.

- Тывызыымны дытта дижир,

Тоолумну дошта дижир.

Тыва чоннун эртинези

Тывызыктап ойнаалыңар!

б) ДҮРГЕН - ЧУГААЛАР МӨӨРЕЙИ.

- Тывызыкка догааштырар

Тывынгырыңар шору-ла-дыр.

Дүвү-далаш келдирлевейн

Дүрген-чугаага маргыжаалы!

Сула шимчээшкин «Ужар – ушпас».

- Таан ужарбе? - Тавак ужар бе?

- Даш ужар бе? - Даъс ужар бе?

- Тарак ужар бе? - Тал ужар бе?

- Таан ужар бе? - Саазын ужар бе?

- Сааскан ужар бе? - Сээк ужар бе?

- Цемент ужар бе? - Эзир ужар бе? - Эзим ужар бе? –

- Куш ужар бе? - Кускун ужар бе? - Курут ужар бе? – Курту ужар бе? - Кушкул ужар бе?

- Улар ужар бе? - Урук ужар бе?

- Ынаа ужар бе? - Ымыраа ужар бе? - Ыргак сээк ужар бе?

- Хартыга ужар бе? - Хараган ужар бе?

- Самолет ужар бе? - Самокат ужар бе?

в) ҮЛЕГЕР ДОМАКТАР МӨӨРЕЙИ.

(уруглар доктаадып алган улегер домактарын чугаалаарлар).

г) РЕБУСТАР (үлегер домактарны чедир тывар).

Эртинени – эртемнерни Чалгаа - чазый

Тенек – Терек Бодуңну - чонуңну

Ада – ие Аът - кижи

Эжиңни – бодуңну Демниг – теве

Сөстү – сугну Куш – Кижи

Өгге – арга Ак кушта – ак аңда

Чалгааның – кежээниң Багда – сөсте

Эжишкилер – эртинени Иелиг – адалыг

Д) ЧЕЧЕННЕР МӨӨРЕЙИ.

- Шупту ойнаалы, мен айтырар мен, силер харыылаар силер. Оюннар удээн чечен чугаадан ойнаптаалынар.

- Чаңгыс деп чүл? - Чаңгыс чагы.

- Ийи деп чүл? - Ийи идик.

- Уш деп чүл? - Үш мыйгак.

- Дорт деп чүл? - Дөрт мөчү.

- Беш деп чүл? - Беш сала.

- Алды деп чүл? - Алды дип.

- Чеди деп чүл? - Чеди-Хаан сылдыс.

- Сес деп чүл? - Сестеп өрээн кымчы.

- Тос деп чүл? - Тос аржаан.

- Он деп чүл? - Он шолбан билир сен бе?

- Бир деп чүл? - Бир көргенин уттур бе?

- Ийи деп чүл? - 2 холдап тутканын салыр бе?

- Уш деп чүл? - Делегейде 3 дүрген: угаан, карак, чырык.

- Дорт деп чүл? - 4 даванныг аътты мунупса, четтирер бе?

- Беш деп чүл? - 5 салаа-биле чүнү-даа кылбас бе?

- Алды деп чүл? - 6 чүзүн малдыг кижи аштаар бе?

- Чеди деп чүл? - Чеди-Хаан сылдыс эжик бажында турда, даң атпас бе?

- Сес деп чүл? - 2 аъттың даваннары 8 болбас бе?

- Тос деп чүл? - 9 катай кеттинзе доңар бе?

- Он деп чүл? - 10 оолдуг кижи чоргаар болбас бе?

- Аргамчыны кайын алдың? - Акым-биле эжип алдым.

- Аъдыңны чоп киженнедиң? - Арттар, сыннар ашпазын дээш.

- Аскырны чоп шалбададың? - Аъдым-биле салчай кааптым.

- Аъдыңны чоп эзертедиң? - Аян-чорук кылыр дээштиң.

е) КОЖАМЫКТАР МӨӨРЕЙИ.

Кожамыкка кончуг-ла мен

Кожа тыртып сөглээр-ле мен.

ё) Келген аалчыларга тывызыктар.

- Өртемчейде «3 дүрген».

Чүү-дүр ол, тывыңарам, че? - Аткан ок дег дүрген бар бе?

- Ол-даа элек, октан дүрген чүү барыл? - Көрген карак оон дүрген.

- Ол-даа элек, оон дүрген чүү барыл?

- Бодал ышкаш дүрген чүве өртемчейде черле турбас.

- Шын-дыр, чээ.Ындыг кончуг болзуңарза, ам силер салыңар че!

- Өртемчейде 3 дудуу. Тывар болза, тывыңар чээ?

- Кудай дээрде багана чок.

- Ындыг дижик, чээ.

- Далай сугнуң бышкызы чок.

- Ийет, харын ындыг дижик.

- Дагның куржаа база чок боор.

- Шын-дыр, чөп-түр оо!

4. Туңнели.

- Мөөрей солун болду бе, уруглар?

- Чүү солун болду?

5. Шаңналдар.

МР «Кызылский кожуун»

МБОУ Терлиг-Хаинская СОШ

Ажык кичээл:

«Аас чогаалы – эртиневис»

2-4 кл.

Эге класстар башкызы: Сурунчап З.Т.

2011-2012 уч.г.