Етістік – затты? ?имылын, іс-?рекетін білдіреді. С?ра?тары: ?айтті? Не істеді? Не ?ылды?Ерте? ат шабады (?айтеді?), балуан к?реседі (не істейді?).
Етістік ??рамына ?арай екіге б?лінеді: 1) дара етістік; 2) к?рделі етістік.
Дара етістікбір ?ана с?зден т?рады. Мысалы, Жапыра?тарды? сыбдыры естіледі.С?йлемдегі естіледі етістігі бір ?ана с?зден т?р?ан дара етістік.
К?рделі етістік екі не одан да к?п с?зден ??ралып, бір ма?ына?а ие болады, бір с?ра??а жауап береді, с?йлемні? бір ?ана м?шесі болады. Мысалы, Бала к?ліп жіберді. Балак?ліп жібере жаздады. Бала к?ліп жіберуге ша? ?алды.С?здерді? дыбысты? ?згеріске ?шырап кірігуінен жасал?ан к?рделі етістіктер: апар – алып бар, ?кел – алып кел, ?кет – алып кет, ?пер – алып бер, т?регел – т?рып кел. С?здерді??осарлануынан жасал?ан к?рделі етістіктер: бара-бара шаршады, айта-айта жалы?ты, к?ліп-к?ліп шы?ып кетті.
К?рделі етістік ??рамында?ы бірінші с?з негізгі етістік болады да, негізгі ма?ынаны білдіреді. Кейінгі с?здер к?мекші етістік болады.
Етістік т?л?асына ?арай екіге б?лінеді: 1) негізгі т?бір етістік; 2) туынды т?бір етістік.
Негізгі т?бір етістік етістік с?зді? ?зінен болады: отыр, т?р, ж?р, жатыр, о?ы, кел, барды, ж?гірді, жаса?ан, к?рген.
Туынды етістік бас?а с?з таптарына с?з тудырушы ж?рна? жал?ану ар?ылы жасалады.
Туынды етістікті? жасалу жолдары:
ЕСІМ С?ЗДЕР
ТУЫНДЫ ЕТІСТІК
Балта
Би
Бас
?тік
Дамыл
С?н
Рух
?дет
К?мек
Сыр
Пікір
Жиын
Орын
Жаман
К?к
Екеу
Балтала
Биле
Баста
?тікте
Дамылда
С?нде
Рухтан
?деттен
К?мектес
Сырлас
Пікірлес
Жина
Орна
Жаманда
К?гер
Екеуле
БАС?А С?З ТАПТАРЫ
ТУЫНДЫ ЕТІСТІК
Б?р?
К?рк
Жымы?
К?лім
Тасыр
Ілгері
Жо?ары
А?ырын
Аз
К?п
Ау?ау
??рау
У?
Б?р?ыра
К?ркіре
Жымы?да
К?лімде
Тасырлат
Ілгеріле
Жо?арыла
А?ырындат
Азсын
К?псін
Ау?аула
??раула
У?ле
Етістік іс-?рекетті? ж?зеге асу-аспауына ?арай екіге б?лінеді:
Просмотр содержимого документа
«"Етістікті? т?рленуі"»
Етістік – заттың қимылын, іс-әрекетін білдіреді. Сұрақтары: қайтті? Не істеді? Не қылды? Ертең ат шабады (қайтеді?), балуан күреседі (не істейді?).
Етістік құрамына қарай екіге бөлінеді: 1) дара етістік; 2) күрделі етістік.
Дара етістік бір ғана сөзден тұрады. Мысалы, Жапырақтардың сыбдыры естіледі. Сөйлемдегі естіледі етістігі бір ғана сөзден тұрған дара етістік.
Күрделі етістік екі не одан да көп сөзден құралып, бір мағынаға ие болады, бір сұраққа жауап береді, сөйлемнің бір ғана мүшесі болады. Мысалы, Бала күліп жіберді. Бала күліп жібере жаздады. Бала күліп жіберуге шақ қалды. Сөздердің дыбыстық өзгеріске ұшырап кірігуінен жасалған күрделі етістіктер: апар – алып бар, әкел – алып кел, әкет – алып кет, әпер – алып бер, түрегел – тұрып кел. Сөздердің қосарлануынан жасалған күрделі етістіктер: бара-бара шаршады, айта-айта жалықты, күліп-күліп шығып кетті.
Күрделі етістік құрамындағы бірінші сөз негізгі етістік болады да, негізгі мағынаны білдіреді. Кейінгі сөздер көмекші етістік болады.
Етістік тұлғасына қарай екіге бөлінеді: 1) негізгі түбір етістік; 2) туынды түбір етістік.
Негізгі түбір етістік етістік сөздің өзінен болады: отыр, тұр, жүр, жатыр, оқы, кел, барды, жүгірді, жасаған, көрген.
Туынды етістік басқа сөз таптарына сөз тудырушы жұрнақ жалғану арқылы жасалады.
Туынды етістіктің жасалу жолдары:
ЕСІМ СӨЗДЕР
ТУЫНДЫ ЕТІСТІК
Балта
Би
Бас
Үтік
Дамыл
Сән
Рух
Әдет
Көмек
Сыр
Пікір
Жиын
Орын
Жаман
Көк
Екеу
Балтала
Биле
Баста
Үтікте
Дамылда
Сәнде
Рухтан
Әдеттен
Көмектес
Сырлас
Пікірлес
Жина
Орна
Жаманда
Көгер
Екеуле
БАСҚА СӨЗ ТАПТАРЫ
ТУЫНДЫ ЕТІСТІК
Бұрқ
Күрк
Жымың
Күлім
Тасыр
Ілгері
Жоғары
Ақырын
Аз
Көп
Ауһау
Құрау
Уһ
Бұрқыра
Күркіре
Жымыңда
Күлімде
Тасырлат
Ілгеріле
Жоғарыла
Ақырындат
Азсын
Көпсін
Ауһаула
Құраула
Уһле
Етістік іс-әрекеттің жүзеге асу-аспауына қарай екіге бөлінеді:
Болымсыз етістік іс-әрекеттің орындалмағанын, іске аспауын көрсетеді.
Болымсыз етістік екі түрлі жолмен жасалады:1) Синтетикалық тәсіл: негізгі және туынды түбір етістікке: -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұрнақтары жалғану арқылы: жақындама, жүгірме, сұранба, күрсінбе, алыстатпа, тездетпе, т.б.
