а) Ана тілінен о?ып кеткен ?ай а?ызды еске т?сіруге болады?
?) ??гіме желісін ?ыс?аша баяндау.
К?рі Атырау ?лденеге ашулан?андай арындап, а? бас тол?ындарын шы??а со?ты. ?ария салалы сауса?тарымен перне ?уып, а? ?кілі домбырасын шертіп ?ояды. Оны? домбырасынан те?із тол?ынындай арындап асау к?й т?гілді. Арында?ан асау к?й екпіндеп со??ан дауылмен д?ниені шарлап ба?ты. ?олына кішкене домбыра ?ста?ан жас ?спірім кішкене ?ыз бала ?арияны? жанына келіп отыра кетті. ?ария к?йін до?арды да, жас г?лге к?з тікті. Тек осыны ?ана к?тіп т?р?андай жас ?ыз?алда? ?арияны? ?лгі к?йін ала ж?нелді. С?йтіп, асау тол?ын к?й Дина мен ??рман?азыны осылай кездестірді, - дейді халы?.
Су, сенде тіл ?йренетін д?ме де жо?, ?ол?а?ды ?ыты?тыйтын хош иісі? де жо?. Сені суреттеп жазуды? ?зі ?иын. Солай бола т?ра, са?ан с?йсініп, сенен таби?атта, адамдар да жан-жануарлар да л?ззат алады. Сені? ?мір, тіршілік ?шін керек екні?ді айтпау?а болмайды. Себебі сен де тірі ?мірсі?!
Міне, балалар ??гімеміз бір су екенін ж?не оны ?ор?ау туралы б?гін айтып пысы?таймыз.
ІІ. ?ткен та?ырыпты ?айталау.
«С?зж?мба?» шешу.
1. ?лі таби?ат?а жататын зат, ?зен ішінде, тауда к?п болады.(тас)
2. ?зен, б?ла? бастауы ?айдан? (тау)
3. Адамдарды? ауыз су алатын орны. (??ды?)
4. ?лкен м?хит атауы. (Тыны?)
5. ?аза?станны? ірі к?л атауы. (Бал?аш)
6. Те?ізді? тартылуына байланысты зардаптармен к?рес ?шін, халы?аралы? не ??рылды? (?оры?)
7. Шипалы су жеріні? атауы. (Арасан)
8. Су несіз болмайды? (са?а)
9. ?аза?станны? ?зеніні? атауы. (Н?ра)
с
у
д
ы
?
о
р
?
а
ІІІ. Жа?а саба?ты т?сіндіру.
1. Кіріспе ??гіме.
С?ра?-жауап ар?ылы суды? ?асиеттері мен т?рлері туралы білімдерін аны?тау.
- Суды? ?ш к?йін ата? (с?йы?, ?атты, бу)
- Суды? ?асиеттерін ата? (м?лдір, т?ссіз)
- Жыл?а дегеніміз не? (сайды? т?бінен шы??ан б?ла? ылди?а ?арай сылдырап а?ады. Оны жыл?а дейді).
- Бастау дегеніміз не? (?зенні? а?ып шы?атын жері бастауы деп аталады)
- Арна дегеніміз не?(?зен жер бетіндегі белгілі бір ойысты бойлап а?ады. Ол арна деп аталады).
- ?зені? саласы дегеніміз не? (жолда негізгі ?зенге б?йірден бас?а ?са?ыра? ?зендер келіп ?осылады. М?ндай жолдан ?осылатын ?зендер негізгі ?зенні? саласы деп атайды)
- ?зенні? са?асы дегеніміз не? (?зен, к?лге немесе те?ізге барып ??яды. Оны? к?лге, те?ізге барып ?осылатын жерін са?асы деп атайды)
- Таби?атта?ы су айналымы? (К?н с?улесі ?ызуынан, м?хит, те?із, к?л, ?зен суы буланып, ауа ?абатына барады. К?зге к?рінбейтін су буы ауаны? сал?ын ?абатына к?терілгенде ?оюланып, б?лт т?зеді. Б?лт ауаны? а?ысымен, ?оз?алыс?а т?седі. Ол жауын-шашын?а айналып, ??рлы??а ?айтып оралады. Біра? ?за? т?ра?тамайды. К?н ?ыздыр?анда ?айтадан ауа?а ?шып шы?ады).
- Жер асты сулары ?алай пайда болады? ( оларды? негізгі к?зі – жауын-шашын, ?ар суы. Еріген ?ар суы, жауын-шашынны? бір б?лігі топыра?ты? асты??ы бетіне ?теді. Ол ?иыршы? тастардан о?ай, ??мнан баяу ?тіп, су ?ткізбейтін ?абатта жиналды. М?ндай жер асты суларыны? де?гейі ?р жерде, ?р т?рлі).
- Минералды сулар жайлы не айту?а болады? (Жерге сі?ген су, тау жыныстарында?ы ?р т?рлі минерал заттарын ерітеді. Б?дан суды? физикалы? ?асиеті ?згереді. Д?м ж?не иіс пайда болады, таза ?асиеттерге ие бол?ан осындай жер астына шы?атын суларды минералды сулар деп атайды). (?осымша материал)
Суда?ы еріген заттарды? м?лшері оны? кездесетін жеріне байланысты.
Со?ан орай минералды суды? ішуге жарайтыны да, жарамайтыны да бар. Ішуге жарамды суды? бір литрінде 2-20 грамм еріген т?здары болады. Ол ел арасында «арасан» деп аталады.
Б?л суды 1741 жылдары ?алма? ханы ?алданы? баласы, Хонтайшы хан а? аулап ж?ргенде тап?ан екен. О? жа?алауында т?беге орналас?ан пут ??дайыны? бейнесін к?реді. Етегінде ысты? суды да к?ріп, шипалы? емі бар екенін сезіп, жаралы ?скерлерін емдеген екен. М?нда ас ?орыту, ж?йке ж?йесін, тері ауруларын емдейді. Суыны? ??рамы: хлорлы сульфатты кальций. Минералды су к?здері ??рамында азоты бар газды? б?лінетіндігімен ерекшеленеді.
2. О?улы?пен ж?мыс.
О?улы?та?ы м?тінді б?ліктерге б?ле отырып, топ бойынша ж?мыс ж?ргізу.
?р топ ?здері таныс?ан м?тінні? б?ліктерін ??гімелеп айтады.
М?тінді мазм?ны бойынша талдау:
Неліктен к?п елдер судан тапшылы? к?реді?
Су ?оймалары неге ластанады?
Суды ?ор?ау ?шін адамдар ?андай ?рекеттер жасауы керек?
Елімізде су ?оймаларын ?ор?ау туралы ?андай За? ?абылдан?ан?
Д?птермен ж?мыс.
?р топты? о?ушылары «?зі? т?р?ан жері?де суды ?ор?ау ?шін ?андай шаралар ж?зеге асырылады?» та?ырыбына ша?ын ??гіме жазады.
ІV. Бекіту.
?аза?станны? физикалы? картасымен ж?мыс:
- ?аза?стан ?зендерін ата (картадан к?рсет). (Жайы?, Ертіс, Есіл, Тобыл, Сырдария, Іле,Н?ра, Сарысу, Тор?ай).
М??алім:
Балалар, б?ла?, ?зен жайлы айтып шы?ты?дар. Тіршілікті? ?зі сол б?ла? жыл?аларыны? ма?айында пайда болатынын білесі?дер. Ендеше, тіршілікке н?р берген сол б?ла?, жыл?алар, ?зендерді? бастауы екенін айты?дар. Ата- бабамыз ?абанбай батырды б?ла??а те?еген екен. Б??ар жырауды? сол ?ле? жолдарын жат?а айты?даршы.
Суды ?ор?ау ?шін ?андай ескертулерді жадымыз?а са?тауымыз ?ажет?
?йі?дегі ш?мектен немесе к?шедегі шойын ??ды?тан су а?ып жат?анын к?рсе?, то?тата сал.
Таза су – денсаулы? кепілі. Суды ?немдеп ж?мса!
V.?орытындылау. Рефлексия.
О?ушылар б?гінгі саба?тан ал?ан ?серлерін орта?а салып, ?р?айсысы ?з пікірін, ойын айтады. Алдан ала ?зірленген Жер шарыны? сурет-макетін ?сімдік т?рлерімен «жандандырады».
а) Ана тілінен оқып кеткен қай аңызды еске түсіруге болады?
ә) Әңгіме желісін қысқаша баяндау.
Кәрі Атырау әлденеге ашуланғандай арындап, ақ бас толқындарын шыңға соқты. Қария салалы саусақтарымен перне қуып, ақ үкілі домбырасын шертіп қояды. Оның домбырасынан теңіз толқынындай арындап асау күй төгілді. Арындаған асау күй екпіндеп соққан дауылмен дүниені шарлап бақты. Қолына кішкене домбыра ұстаған жас өспірім кішкене қыз бала қарияның жанына келіп отыра кетті. Қария күйін доғарды да, жас гүлге көз тікті. Тек осыны ғана күтіп тұрғандай жас қызғалдақ қарияның әлгі күйін ала жөнелді. Сөйтіп, асау толқын күй Дина мен Құрманғазыны осылай кездестірді, - дейді халық.
Су, сенде тіл үйренетін дәме де жоқ, қолқаңды қытықтыйтын хош иісің де жоқ. Сені суреттеп жазудың өзі қиын. Солай бола тұра, саған сүйсініп, сенен табиғатта, адамдар да жан-жануарлар да ләззат алады. Сенің өмір, тіршілік үшін керек екніңді айтпауға болмайды. Себебі сен де тірі өмірсің!
Міне, балалар әңгімеміз бір су екенін және оны қорғау туралы бүгін айтып пысықтаймыз.
ІІ. Өткен тақырыпты қайталау.
«Сөзжұмбақ» шешу.
1. Өлі табиғатқа жататын зат, өзен ішінде, тауда көп болады.(тас)
2. Өзен, бұлақ бастауы қайдан? (тау)
3. Адамдардың ауыз су алатын орны. (құдық)
4. Үлкен мұхит атауы. (Тынық)
5. Қазақстанның ірі көл атауы. (Балқаш)
6. Теңіздің тартылуына байланысты зардаптармен күрес үшін, халықаралық не құрылды? (қорық)
7. Шипалы су жерінің атауы. (Арасан)
8. Су несіз болмайды? (саға)
9. Қазақстанның өзенінің атауы. (Нұра)
с
у
д
ы
қ
о
р
ғ
а
ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
1. Кіріспе әңгіме.
Сұрақ-жауап арқылы судың қасиеттері мен түрлері туралы білімдерін анықтау.
- Судың үш күйін ата? (сұйық, қатты, бу)
- Судың қасиеттерін ата? (мөлдір, түссіз)
- Жылға дегеніміз не? (сайдың түбінен шыққан бұлақ ылдиға қарай сылдырап ағады. Оны жылға дейді).
- Бастау дегеніміз не? (өзеннің ағып шығатын жері бастауы деп аталады)
- Арна дегеніміз не?(өзен жер бетіндегі белгілі бір ойысты бойлап ағады. Ол арна деп аталады).
- Өзенің саласы дегеніміз не? (жолда негізгі өзенге бүйірден басқа ұсағырақ өзендер келіп қосылады. Мұндай жолдан қосылатын өзендер негізгі өзеннің саласы деп атайды)
- Өзеннің сағасы дегеніміз не? (өзен, көлге немесе теңізге барып құяды. Оның көлге, теңізге барып қосылатын жерін сағасы деп атайды)
- Табиғаттағы су айналымы? (Күн сәулесі қызуынан, мұхит, теңіз, көл, өзен суы буланып, ауа қабатына барады. Көзге көрінбейтін су буы ауаның салқын қабатына көтерілгенде қоюланып, бұлт түзеді. Бұлт ауаның ағысымен, қозғалысқа түседі. Ол жауын-шашынға айналып, құрлыққа қайтып оралады. Бірақ ұзақ тұрақтамайды. Күн қыздырғанда қайтадан ауаға ұшып шығады).
- Жер асты сулары қалай пайда болады? ( олардың негізгі көзі – жауын-шашын, қар суы. Еріген қар суы, жауын-шашынның бір бөлігі топырақтың астыңғы бетіне өтеді. Ол қиыршық тастардан оңай, құмнан баяу өтіп, су өткізбейтін қабатта жиналды. Мұндай жер асты суларының деңгейі әр жерде, әр түрлі).
- Минералды сулар жайлы не айтуға болады? (Жерге сіңген су, тау жыныстарындағы әр түрлі минерал заттарын ерітеді. Бұдан судың физикалық қасиеті өзгереді. Дәм және иіс пайда болады, таза қасиеттерге ие болған осындай жер астына шығатын суларды минералды сулар деп атайды). (қосымша материал)
Судағы еріген заттардың мөлшері оның кездесетін жеріне байланысты.
Соған орай минералды судың ішуге жарайтыны да, жарамайтыны да бар. Ішуге жарамды судың бір литрінде 2-20 грамм еріген тұздары болады. Ол ел арасында «арасан» деп аталады.
Қандай Арасандарды білесіңдер? (Алмаарасан, Қапаларасан, Барлықарасан, Арасанталды, Жаркентарасан)
Облысымыздағы Барлық Арасан жайлы не білесіңдер?
Қандай ауру-сырқауды емдейді?
Бұл суды 1741 жылдары қалмақ ханы Қалданың баласы, Хонтайшы хан аң аулап жүргенде тапқан екен. Оң жағалауында төбеге орналасқан пут құдайының бейнесін көреді. Етегінде ыстық суды да көріп, шипалық емі бар екенін сезіп, жаралы әскерлерін емдеген екен. Мұнда ас қорыту, жүйке жүйесін, тері ауруларын емдейді. Суының құрамы: хлорлы сульфатты кальций. Минералды су көздері құрамында азоты бар газдың бөлінетіндігімен ерекшеленеді.
2. Оқулықпен жұмыс.
Оқулықтағы мәтінді бөліктерге бөле отырып, топ бойынша жұмыс жүргізу.
Әр топ өздері танысқан мәтіннің бөліктерін әңгімелеп айтады.
Мәтінді мазмұны бойынша талдау:
Неліктен көп елдер судан тапшылық көреді?
Су қоймалары неге ластанады?
Суды қорғау үшін адамдар қандай әрекеттер жасауы керек?
Елімізде су қоймаларын қорғау туралы қандай Заң қабылданған?
Дәптермен жұмыс.
Әр топтың оқушылары «Өзің тұрған жеріңде суды қорғау үшін қандай шаралар жүзеге асырылады?» тақырыбына шағын әңгіме жазады.
ІV. Бекіту.
Қазақстанның физикалық картасымен жұмыс:
- Қазақстан өзендерін ата (картадан көрсет). (Жайық, Ертіс, Есіл, Тобыл, Сырдария, Іле ,Нұра, Сарысу, Торғай).
Мұғалім:
Балалар, бұлақ, өзен жайлы айтып шықтыңдар. Тіршіліктің өзі сол бұлақ жылғаларының маңайында пайда болатынын білесіңдер. Ендеше, тіршілікке нәр берген сол бұлақ, жылғалар, өзендердің бастауы екенін айтыңдар. Ата- бабамыз Қабанбай батырды бұлаққа теңеген екен. Бұқар жыраудың сол өлең жолдарын жатқа айтыңдаршы.
Айналайын, Қабанбай
Жау тигенде жарағым
Алыстан асып дау келсе,
Түрулі тұрған құрағым
Жақыннан жарым жау шықса,
Белдеудегі пырағым.
Мың жылқыны суарған
Төскейден аққан бұлағым.
- Қазақстанның көлдерін ата. (Қазақстанның физикалық картасынан көрсету).
Балқаш, Алакөл, Зайсан.
Суды қорғау үшін қандай ескертулерді жадымызға сақтауымыз қажет?
Үйіңдегі шүмектен немесе көшедегі шойын құдықтан су ағып жатқанын көрсең, тоқтата сал.
Таза су – денсаулық кепілі. Суды үнемдеп жұмса!
V.Қорытындылау. Рефлексия.
Оқушылар бүгінгі сабақтан алған әсерлерін ортаға салып, әрқайсысы өз пікірін, ойын айтады. Алдан ала әзірленген Жер шарының сурет-макетін өсімдік түрлерімен «жандандырады».
Оқушылардың білімдері бағаланады.
«Суды қорғау»
Тақырыбында дүниетану пәнінен өткізілген ашық сабаққа өзіндік талдау:
3-сыныптағы дүниетану пәні көрнекілік және әңгімелеу әдістері бойынша топтық жұмыс арқылы өткізілді. Оқушылардың зейінін жаңа тақырыпқа тарту өткен тақырыпты қайталау арқылы жүзеге асырылды. Сабақтың әр кезеңін проблемалық сұрақтар қоя отырып оқушылардың қызығушылығы мен танымдық белсенділіктерінің артқандығын байқадым. Сабақ тақырыпқа байланысты сөзжұмбақ, көрсетілген тірек сөздер, жануарлар мен өсімдіктердің суреттері, қорықтар туралы түрлі ақпараттар жаңа тақырыптың дұрыс меңгерілуіне, түсінулеріне жеңіл әрі оңай, өтуіне себеп болды. Сабақта оқушылардың суды қорғаудағы өз әрекеттері мен қолданылатын шаралар туралы жазған шағын әңгімелері арқылы суды, қоршаған ортаны қорғауға, табиғатты аялауға өз үлестерін қосары сөзсіз. Сабақ барысындағы мақсатым оқушылардың дүниетану пәнінен алған білім, білік дағдыларын көрсету болатын. Сабақта проблемалық мәселелерді алға қоя отырып, оқушылардан ұтымды әрі дұрыс жауаптар алу арқылы мақсатыма жеттім.
