Ашы? саба? "Ш.М?ртаза «Т?т?ын бала». Бала Т?рар бейнесі"

Оңтүстік Қазақстан облысы

Шардара қаласы

М.Гоький атындағы жалпы орта мектебі

Қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі

Султанова Гулмира Мынбаевна

Пәні: әдебиет (6 «ә» сыныбы)

Сабақ тақырыбы: Ш.Мұртаза «Тұтқын бала». Бала Тұрар бейнесі

Мақсаты: Бала Тұрар бейнесін жан – жақты ашу.

Білімділік: Шерхан Мұртаза «Қызыл жебе» романындағы «Тұтқын бала» тарауы бойынша бала Тұрардың санасын оятқан түрме сабақтарын жете түсінуі, Тұрар арманы - оның орындалған мұраты екенін дәлелдеу.

Дамытушылық: мәтіннен Тұрардың зеректігін, ойлылығын, ұстамдылығын,

сонымен бірге үнемі күдікпен жүретін сақтығын айқындайтын үзінділерді табу, проблемалық сұрақтар арқылы жинақтауды дамыту.

Тәрбиелік: оқушыларды адамгершілікке, елжандылыққа, достыққа, ұйымшылдыққа тәрбиелеу.

Сабақ типі: жинақтау,пысықтау сабағы

Сабақтың түрі: танымдық сабақ

Сабақ әдісі: түсіндіру, сұрақ-жауап, талдау, Венн диаграммасы арқылы салыстыру

Сабақтың көрнекілігі: слайдтар, үлестірме қағаздар, тұжырым кестесі, пікір күнделігі

Сабақ барысы:

І Ұйымдастыру.

Сыныпты үш топқа бөлемін.

ІІ Үй тапсырмасы:

ІІ Не білеміз? (үй тапсырмасын сұрақ – жауап арқылы тексеру)

1. «Қызыл жебе» романының авторы кім, ол туралы не білеміз?

2. Романның «Тұтқын бала»тарауында кім, не туралы айтылған?

3. Романның басты кейіпкері кім? Ол туралы не білесіңдер?

4. Осы тараудағы басты – басты оқиғаларды атаңдар?

5. Рысқұл не сабепті Тұрарды қасына алдырды?

6. Приходько мырзаның үйінде Тұрар қандай қызметтер атқарды?

7. «Кафедральді соборды » көргенде Тұрардың ойына не түсті?

8. Тұрар оқу мен жазуды, орыс тілін кімнен үйренді?

9. Гимназияның алдында тұрып Тұрар нені армандады?

10. Надзиратель Тұрарға қандай қысым көрсетті?

11. Бронников қандай адам?

12. Әкесі Тұрармен қоштасар күннің алдында қандай күй кешті?

13. Тұрар әкесімен қалай қоштасты?

14. Тұрар мектепке қалай барды?

15.Тұрардың фамилиясын не себептен Қырғызбаев деп өзгертті?

16. Тұрардың дәптеріне алғаш жазған сөздерін ата? Оларды Тұрар қалай түсіндірді?

17. Айбаров тақтада тұрған Тұрарға неге күлді?

18. Семашко кім? Не себептен Тұрарды көмекші етіп алды?

19. Тұрар Иван Владимирович алдында қандай қылмыс жасадым деп ақталды?

20. Тұрарға Иван Владимировичтің берген жауабын айт, қандай кеңес берді?

Үйге берілген тапсырма бойынша

ІІІ. Жаңа сабақ: Ш. Мұртаза «Тұтқын бала». Бала Тұрар бейнесі.

Сынып оқушыларын 3 топқа бөлемін:

1 топ: Әдебиетшілер

2 топ: Тарихшылар

3 топ: Зерттеушілер

І. Тұрарға мінездеме. Оқушыларға үзінділер беріледі, сол үзінді арқылы Тұрарға мінездеме беру.

1. Әттең, әкесі түрмеде жатып тәуелді болмаса, Тұрар қазір бұл есірікті не де болса қамшының астына алар еді, амал жоқ...Бір жағы қорқады. Бір жағы баламысын деген: «Әйтеуір, айтқандарын екі етпей орындай берсем, көкеме көмегі тие ме » деп ойлайды. «Көкемді түрмеден босатар» деп үміттенеді.

( әке-шешеге қамқор)

1. Бірақ екі жирен қарны тойса қайғырмайды. Нағыз түрме аттары. Тұрар аттарды жайғастырып болып, енді қоранын ішін тазалауға кіріседі. Приходько мырзаның әмірі бойынша, қорада бірде- бір қылпық қалмауы керек. Ақ қолғаппен сипағанда, аттардың үстінен бірде –бір қылау жұқпауы керек.

(еңбекқор)

1. Бала өте сезімтал –тын. Бір ауыз жылы сөзден іші- бауыры езіле елжіреп, әлде қандай аянышты көмейіне түйіліп жас тығылып қалушы еді.

(сезімтал)

1. Туған әкесіне опасыздық жасағандай бір беймаза сезім жауқазын жүрегін жаралап, шөңгедей қадалды да қалды. Әкеңнің атын айта алмай күмілжіген не қорлық!

(намысшылдық)

1. Әлгінде Иван Владимирович айтқан «тарих», «география», «арифметика» деген сөздер шәкірттердің көбінің құлағына тосын еді. Ал Тұрар бұларды түрмеден білетін. Бірінші сыныптықтар «а», «б»-ны жазып, оның мәнін түсініп болмай жатқанда Тұрар іші пысып терезеге қарап отырады.

(қабілетті, зерек, алғыр)

ІІ.Топтық жұмыс

Әңгімеге композициялық жоспар құру.

1.Әңгіменің басталуы Рысқұлдың Тұрарды түрмеге алдыру

2.Әңгіменің дамуы Надзиратель қыспағы

3.Әңгіменің байланысуы Әке мен баланың айырылысуы

4.Әңгіменің шиеленісуі Тұрардың фамилиясын өзгертуі

5.Шарықтау шегі Тұрардың қылмысы

6.Әңгіменің шешімі Иван Владимировичтің көмегі

III-Топтық жұмыс.

1-топ. Әдебиетшілер

Әңгіме мәтініне сатылай кешенді талдау.

1.Кейіпкерлері.

Рысқұл–Тұрардың әкесі.

Тұрар Рұсқүлов -қазақ халқының болашақ қайраткері.

Приходько - түрме бастығы

И. Владимировичке – мұғалім

Атамырза – Айбар

Қырғызбай – әкесінің туысы

Салиха бәйбіше – Қырғызбайдың кемпірі.

Броников - жазасын өтеуші, саяси тұтқын.

2.ПортретКейіпкердің бет – бейнесін сыртқы пішінін суреттеу.

Аркаша - жасына жетпей сеп –семіз, пәуескеге қорбаңдап әрең мінеді.

Гимназия қоңыраушысы - сақалы беліне түскен , басына жез оқалыфуражкасы бар қарт кісі.

Бронников– ұзын бойлы , кең иықты, сары шашын жел дудыратқан, жирен сақалды, ақ жарқын адам.

Атамырза –тайқы маңдай, бадырақ көз, қара бала.

И. Владимиорович - сұлу мұртты, бойлы, тіп –тік әскери кісі.

3.Теңеу

4.Синоним

5.Антоним

6.Омоним

7.Тұрақты тіркес

8.Мақал -мәтел

Тапсырма:СКТ-ды толықтырыңдар.

2 топ: ТарихшыларТұрар Рысқұлов (26 желтоқсан 1894, Жетісу облысы, Верный уезі Шығыс Талғар болысы – 10 ақпан 1938, Мәскеу) – мемлекет қайраткері. Оның әкесі Рысқұл Жылқыайдарұлы 19 ғасырдың 80-жылдары патша әкімшілігінің озбырлығына шыдамай Сырдария облысының Черняев уезінен (қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысы Түлкібас ауданы) Верныйуезіне қоныс аударып келген болатын. Жаңа қонысында да әділетсіздік көрген Рысқұл 1904 жылы желтоқсанда халыққа тізесі батқан Саймасай Үшкемпіров деген болысты атып өлтіреді. Түрмеде жатып өш алушылардың жалғыз ұлы Тұрарға зияны тиер деп қауіптенген ол оны өзінің қасына алдыртады. «Түрме баласы» аталған Рысқұлов түрме үйлерін сыпырып, бастықтың атын айдап жүріп орыс тілін үйренеді. Әкесі 10 жылға сотталып Сахалинге жер аударылған соң Рысқұлов – «Қырғызбаев» деген жалған фамилиямен нағашыларының қолына келіп, Меркідегі орыс-түземдік бастауыш мектепте оқиды. Мұндай аралас мектептер белсенді миссионерлік мақсат ұстанған болатын. Әкесімен бірге Верный қаласының түрмесінде болған кезінде түрме бастығы Приходько жас Рысқұловты шоқындыруға әрекеттенсе, Меркідегі шәкірт кезінде де осындай әрекет оның алдынан тағы да шығады. 1910 жылы Рысқұлов Пішпектегі 1-дәрежелі ауыл шаруашылығы мектебіне қабылданып, оны 1914 жылы қазан айында бау-бақша өсіруші мамандығы бойынша бітіріп шығады. Бұл мектепті үздік бітірген оған Самара қаласындағы орта дәрежелі ауыл шаруашылығы училищесіне түсу үшін арнайы жолдама беріледі, бірақ училище директоры «қазақ – көшпелі, оған жер өңдеуді оқудың қажеті жоқ», – деп қабылдамай қояды. Тауы шағылған Рысқұлов 1915 жылы Ташкенттегі мұғалімдер семинариясына түсуге тырысады, бірақ оны мұнда да «бұратана» деген сылтаумен қабылдамайды. Ақыры ол оқу министріне арыздана жүріп, арнайы рұқсатпен емтихан тапсырады да, оқуға қабылданады. Күн көру үшін оқумен қатар Ташкент қаласының іргесіндегі Красноводск тәжірибе алаңында бағбан болып істеді. 1916 жылы жазда қазақ даласында ұлт-азаттық көтеріліс басталған кезде Рысқұлов оқуын тастап, Әулиеата уезіндегі Меркі ауылына аттанды. Ол Меркіге келген кезде халық ашық бас көтерулерге шығып, жер-жерде қарулы қақтығыстар өрши бастаған болатын. Ол Аққөз Қосанұлы бастаған көтерілісшілердің іс-әрекетіне ұйымдық сипат беріп, саяси бағдар сілтеді. Меркідегі көтерілістің өршіген кезінде Рысқұловты патша әкімшілігі тұтқындайды, бірақ оның іс-әрекетінен кінә таба алмай босатып жіберуге мәжбүр болады. 1917 жылғыАқпан төңкерісінен кейін көктемде Рысқұлов Меркіге оралып, онда «Қазақ жастарының революциялық одағын» құрады. Осы жылы жазда Рысқұлов РСДЖП құрамына мүше болып қабылданды.

1918 жылы сәуірде Әулиеата уездік кеңесінің атқару комитеті төрағасының орынбасары болып сайланып, өз күш-жігерін ашаршылыққа ұшыраған халықты төніп тұрған ажал тырнағынан арашалап қалуға, орыстар мен қазақтардың арасындағы қарым-қатынасты реттеуге, кеңестерге жергілікті халық өкілдерін көптеп тартуға жұмсады. Әулиеата уездік төтенше комиссия ұйымдастырып, қарулы отрядпен бірге уезді аралап, орыстар мен қазақтардың өзара қырқысын тиюға, контрибуция ретінде тартылып алынған қазақтардың мал-мүліктерін өздеріне қайтарып бергізуге тырысты. Рысқұловтың ықпалымен Әулиеата уездік кеңесінің құрамы мен жұмыс тәсілі тез өзгере бастады. 1918 жылы 21 сәуірде уездік кеңестің мүшелігіне қазақтар арасынан депутаттар сайлау мақсатымен Әулиеата қаласында Рысқұлов ұйымдастырған қазақтардың жиыны болып өтті. Жиналыстың шешімі бойынша Әулиеата уездік кеңесінің 26 мүшесінің 15-і жергілікті халық өкілдері болды. Рысқұловтың жетекшілігімен Әулиеата қаласы маңында қоғамдық тамақтандыру орындары ұйымдастырылып, онда 20 мың адамға дейін ашыққан қазақтар тамақтандырылды. 1918 жылы шілдеде Әулиеата уездік кеңесінің атқару комитеті төрағасы болып сайланды. Уездік кеңестің сан түрлі қызметін ұйымдастыра отырып, Рысқұлов бұрынғысынша негізгі күш-жігерді ашаршылықпен күрес ісіне бағыттады. Сырттан келер көмектің жоқтығы оны тек ішкі резервтерді тиімді пайдалана білуге мәжбүр етті. Рысқұлов Әулиеата қаласының 52 орыс капиталисіне ашаршылыққа ұшыраған халықтың пайдасына 3 млн. сом салық төлеттірді. 1918 жылы қыркүйекте Рысқұлов Түркістан автономиялы Республикасының Денсаулық сақтау халық комиссары болып тағайындалды. Бұл комиссариатқа денсаулық ісімен шұғылданумен қатар аштықпен күресу міндеті де тапсырылған еді. Аштықпен күресуге Денсаулық сақтау халық комиссариатының күш-қуаты мүлдем жеткіліксіз болатын. Сондықтан да Рысқұлов аштықпен жүйелі түрде күресу үшін, құрамына түрлі комиссариаттардың өкілдері кіретін арнайы ұйым құруды талап етеді. Осыған орай 2002 жылы 28 қарашада ерекше Орталық Комиссия ұйымдастырылып, оның төрағасы болып Рысқұлов тағайындалды. Рысқұлов басшылық еткен ерекше комиссия Түркістан автономиялық республикасының 19 уездері мен қалаларында 923 мың адамға арналған тамақтандыру орындарын ашты. 1919 жылы 14 наурызда Түркістан Республикасы кеңестерінің 7 съезінде Орталық атқару комитеті төралқасы төрағасының орынбасары болып Рысқұлов сайланды. Осы жылы 14 – 31 наурыз аралығында Ташкент қаласында болып өткен Түркістан КП-ның 2 конференциясында ОК жанынан Мұсылман бюросын құру туралы шешім қабылданды. Рысқұлов Мұсылман бюросы қызметін жандандыра түсу мақсатымен оның ұйымдастыру, редакция-баспа, мәдени-ағарту және әскери бөлімшелерін құрды. 1919 жылы шілдеде Түркістан Республикасы атқару комитеті Әулиеата және Черняевуездеріндегі саяси-әлеуметтік және ұлтаралық қарым-қатынас жайымен танысу үшін онда арнайы комиссия аттандырды. Рысқұлов төрағалық еткен бұл комиссия Әулиеата атқару комитетінің мүшелерін өз міндеттерін іске асыра алмағаны үшін қатаң сынға алып, бұл комитеттің таратылғанын жариялады. Осыдан кейін Әулиеата уездік атқару комитетінің орнына Түркістан атқару комитетінің шешімімен Әулиеата уездік уақытша Революциялық комитет ұйымдастырылды. 1920 жылы 21 қаңтарда Рысқұлов Түркістан Орталық атқару комитетінің төрағасы болып сайланды. Ол атқару комитетін Түркістанның тарихи-объективті жағдайы мен ерекшелігін басшылыққа алып жұмыс істейтін органға айналдырды, жергілікті халықтардың құқығын қорғайтын ұйым дәрежесіне көтерді. Атқару комитетінің төрағасы ретінде Түркістан Республиканың Конституциясына сай берілген құқықтарын пайдалана отырып орыс шаруаларының қарусыздандырылуына, олардың экономикалық жағдайының жергілікті халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайларымен теңестірілуіне, орыс шаруалары мен казактардың көшпелі халықтардан тартып алған жерлерін иелеріне кері қайтаруларына қол жеткізді. Ол Түркістан Республиканың саяси-мемлекеттік егемендігі жолында табанды күрес жүргізді. Республиканы түркі тілдес халықтардың ұлттық мемлекетіне айналдыруға, республика егемендігіне, яғни саяси, экономикалық, дипломатиялық, әскери және мәдени мәселелер бойынша нақты болуы тиіс дербестік құқықтарына ие болуға бар күш-жігерін жұмсады. 1924 жылы 4 ақпанда РКП(б) ОК шешіміне орай Рысқұлов Коминтерн атқару комитетінің құрамына қызметке жіберілді. Коминтерн атқару комитетінің Орталық-Шығыс бөлімі меңгерушісінің орынбасары болып бекітілді. 1924 жылы жазда Коминтерн атқару комитетінің Моңғолиядағы өкілетті өкілі болып тағайындалды. Ол онда Моңғол Халық Республикасының аяғынан нық тұрған мемлекеттік ретінде қалыптасуына зор еңбек сіңірді. Ол Моңғолия Конституциясының жобасын әзірлеуге атсалысты. Моңғолия астанасының атын Уланбатор (Қызылбатыр) деп қоюды ұсынған Рысқұлов болатын. 1926 жылы наурызда Рысқұлов Қазақстанға жіберіліп, Қазақ өлкелік БК(б)П комитетінің Баспа бөлімінің меңгерушісі қызметіне тағайындалды. Осы жылы 19 сәуірде Рысқұлов Қазақ өлкелік БКП (б) комитеті қаулысымен «Еңбекші қазақ» газетінің жауапты редакторы болып бекітілді. Көп ұзамай 31 мамырда Бүкілодақтық орталық атқару комитетінің қаулысымен Ресей Федерациясы Халық комиссарлары кеңесі төрағасының орынбасары болып бекітілді. Бұл қызметіне қоса Рысқұлов Түрксіб темір жолын салуда үкімет комиссиясының төрағасы болып, оны 6 жылда аяқтау орнына 3 жылда пайдалануға берілуін ұйымдастырды. Маманданған қазақ жұмысшыларын қалыптастыруға, қазақ жастарын Ресей және шет ел оқу орындарында көптеп оқытуға көп көңіл бөлді. Қазақ өлкелік БК(б)П к-тін басқарған Ф.И. Голощекиннің «Қазақстанда кіші Қазан» төңкерісін жасау идеясына ашық қарсы шықты. Кеңестік ұжымдастыру саясатының зардаптарын жою, Қазақстандағы ашаршылықтың апатынан халықты құтқару жайында И.В. Сталинге нақты ұсыныстар жасады. Бірақ И.В. Сталин Рысқұловтан гөрі Ф.И. Голощекинге сенім артатындығын танытты. Рысқұлов қолынан келгенше ашаршылық тауқыметіне ұшырағандарға жәрдем көрсетуге талпынды. 1937 жылы 21 мамырда Кисловодскіде демалыста жүрген Рысқұлов «пантүрікшіл», «халық жауы» деген айыппен тұтқынға алынды. Кеңестік қуғын-сүргінге ұшыраған Рысқұлов Мәскеу түрмесінде жүрек ауруынан қайтыс болды. Рысқұловтың әйелі Әзиза да кеңестік қуғын-сүргін құрығына ілігіп, АЛЖИР-де 18 жыл айдауды бастан кешті. Ұлы Ескендір түрмеде қайтыс болды. Рысқұлов есімі КСРО Әскери коллегиясы Жоғырғы Сотының шешімімен 1956 жылы 8 желтоқсанда ақталды.

Тапсырма:Мына тарихи деректі пайдаланып Тұрар Рұсқұлов өміріне қысқаша хронологиялық тізбек жасаңдар.

3 топ: Зерттеушілер

Тұрар мен әкесі туралы жазылған еңбектер.

1. Ш. Мұртаза «Қызыл жебе» романы «Жұлдызды көпір», «Қыл көпір», «Тамұқ» атты роман хамсасында Рысқұлов келбеті сомдалған.

2. М. Әуезов «Қараш- Қараш оқиғасы» повесі«Қараш-қараш оқиғасы» да төңкеріс қарсаңындағы қазақ қоғамының шындығынан туған, ескі ауылдағы әлеуметтік теңсіздік тәрізді өткір тартысқа құрылған. Мұнда да 20 жылдардағы әңгімелеріндей дала билеушілерінің заңсыз жуандығы суреттеледі. Бірақ, повестің бас кейіпкері Бақтығұлдың ісі мен мінезі өзіне дейінгі өзі секілділерден өзгеше. Бұл олар секілді өз тағдырының құлы емес, иесі болуға ұмтылған адам. Бақтығұл – күрделі тип, бір өзінің басында бірнеше қайшылықтар, кереғар қарама-қарсылықтар тоғысып жатыр. Бақтығұлдың мінезі осы шытырманнан шығар жол табу әрекетінде, қимыл үстінде қалыптасады. Басында да онша орғып, қарғып тұрған асаулықтың белгісі жоқ інісі Тектіғұл екеуі Сәт, Сәлмен байлардың есігінде жалшылықта жүргенде бұл да «бетегеден биік, жусаннан аласа» болатын. Бірақ зорлықшылдар опа бермей, бастарынан таяқ айырмайды. Ақырында Тектіғұлды соққыға жығып, ол төсек тартып ұзақ жатып, азаппен өледі. Інісінің өлімі Бақтығұлдың жан дүниесін қатты сілкіп, кеудесі шер мен бірге кекке толады. Енді дұшпанын бұл сілкілегісі келеді, онысы үш есе ауырлыққа түседі. Күнкөріс қамымен басқа байға Жарасбайға жалданады. Ол Бақтығұлды ұрлыққа салып, барымтаға жұмсайды. Ақыр аяғында бар қылмысты Бақтығұлдың өзіне аударып, сатып кетеді. Енді әбден ызаланған, ашынған Бақтығұлдың көкірегін өшпенділік оты жайлайды. Сөйтіп Жарасбай болысты атып өлтіріп, абақтыға түседі.

Т. Нұртазинніѓ «Тұрардың анты» романы әде­биетімізде тарихи-төѓкерістік тақырыпты игерудегі алғашқы қадамдардыѓ бірі болып табылады.  Жазушы мұнда нақты деректерге сүйене отырып, қазақ халқыныѓ біртуар перзенті, айбынды күрескер Тұрар Рысқұловтыѓ көркем бейнесін жасауды мақсат еткен.  Романда қазақ халқыныѓ төѓкеріс қарсаѓындағы, төѓкеріс жылдарындағы және кеѓес өкіметі орнағаннан кейінгі өмірі, жалпы Түркістан республикасындағы тап тартысы, халықтар достығы суреттеледі.  Осы оқиғалардыѓ бел ортасында жүрген Тұрар Рысқұловтыѓ жеке өмірі, әлеу­меттік майдандағы күрескерлігі сөз болады.

Жазушы кітапта өмірде болған оқиғаларды сол күйінде ұсынбай, көркемдік шындыққа айналдыруға тырысып баққаны байқалады. Осы мақсатта көп еѓбектеніп, ізденгені, тарихи деректерді сұрыптап ала білгені көрінеді.

«Тұрардыѓ анты» романы мен Ш. Мұртазаныѓ «Қызыл жебе» романдарындағы кісі аттарыныѓ сәйкестігі, оқиғалардыѓ ұқсастығы, олардыѓ болған мерзімдерініѓ бірдейлігі автордыѓ тарихи шындықтан ауытқымағандығыныѓ бір дәлелі бола алса керек.

Роман «Рысқұлдыѓ тұла бойы тұѓғышы» [4,5] Тұрардыѓ дүниеге келуінен басталады. Жазушы Тұрардыѓ балалық шағына көп аялдамай, оныѓ қоғамдық өмірге араласып, күреске түскен шақтарын мол қамтуға тырысқан.

Кітаптыѓ бірінші бөлімінде Тұрардыѓ қоғам қайраткері болып қалыптасу жолдарын көрсететін оқиғалар тізбегі жетерлік. Мұнда ол орталық кейіпкер ретінде көрініп, жақсы қасиеттері тереѓірек, молырақ ашыла түседі.  1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліске қатысады.  Мерке  базарында  алғаш  рет  халықтыѓ  алдына  шығып, сөз сөйлейді.  Жаѓа таныстар, достар табады. Қанды қырғынныѓ куәсі болады. Патша шенеуніктері мен ел ішіндегі байлардыѓ залымдықтарына ашынған Тұрар өзініѓ көріп-білгеніне, азды-көпті оқығанына, естігендеріне сүйене отырып, халықтыѓ арасында үгіт-насихат жұмысын жүргізеді.  Өзге ұлттыѓ кедейлерін тізе қосып қимылдауға шақырады.  Полицейлер тұтқындап, бірнеше рет абақтыға жабады. Ебін тауып, олардан да құтылады. Әулиеатада төѓкерісшілдермен бірлесе жүріп, «Қазақтыѓ революцияшыл жастар одағын»  құрады.  Хмелевский, Чернышев, Завадский, Карев, Асимов, Баулин сияқты большевиктермен танысады.  Ішкі жағдайымен жете танысу мақсатында қырғыз, өзбек, тәжік өлкелерін аралайды.  Аласапыран тұста Қытайға өтіп кеткен қазақтардыѓ аман-есен кері оралуына жәрдемін тигізеді.  Жазушы романныѓ бірінші бөлімінде күрескер болып қалыптаса бастаған Тұрар Рысқұловтыѓ шынайы бейнесін осылай жасаған.

Романныѓ екінші, үшінші бөлімдері өте күрделі кезеѓді қамтиды.  Мұнда Тұрардыѓ Түркістан республикасы ауатком төрағасыныѓ орынбасары болып сайланғанынан бастап, 1926 жылы РСФСР Совнаркомы төрағасыныѓ орынбасары қызметіне ауысқанға дейінгі күреске толы өмірі, өсу жолдары сөз болады.

Тапсырма: өзге топтарға Т.Рысқұлов туралы жазылған шығармалар дың мазмұнын түсіндіріңдер.

IV.Венн диаграмма.

Қиялшыл

Қайраткер

Аңғал

Бала Тұрар

Тұрар

Рысқұлов

1.Білімге деген құштарлығы.

2.Әкеге деген құрмет.

3.Туған елге деген сүйіспен-шілігі.

Зерек «Қызыл

жебе»

Жасқаншақ

Сенгіш

Азаттық

Ұстамды үшін

күрескер

Әкесін жақсы көреді Халық

қамқоршысы

Өмір әділетсіздігін сезеді,

Күресуге дәрмен жоқ.

V. Пікір күнделігі.

1 топ: Әдебиетшілер

Мәтіннен үзінді	Өз ойың	Мақал- мәтел
Мұсылман болып, Аллаға жалбарынуы да жоқ. Ал Приходько осымен бір-екі рет «шоқын» деп емеурін танытты. Рас, әзір қиналған жоқ. Қинаса қайтпек? Шоқынбасам,әкемді дарға асатын шығар. Сөйтіп дар мен ар арпалысқа түсті.

2 топ: Тарихшылар

Мәтіннен үзінді	Өз ойың	Мақал- мәтел
Бүгін түн бойы ол баласын бауырына қысып жатты. Амалы жетсе Рысқұл өзінің көкірегін жарып жіберіп, жалғыз жәдігерін қалталы қасқыр сияқты кеудесіне жасырып, алыс сапарға өзімен бірге ала кетер еді, оған айла жоқ. Түні бойы көз ілмей, қиянаттан мұздаған жүрегін жылытқысы келгендей, Тұрардың ыссы басын кеудесіне қысып жатты.

3 топ: Зерттеушілер

Мәтіннен үзінді	Өз ойың	Мақал- мәтел
Наташа үрейі ұшып, жүрегі аузына тығылып,пәуескенін жақтауынан қарыса ұстап, шыр-шыр етеді. Аттардың басымен алыса-алыса Тұрардың екі қары талып барады. «Осыдан екі асау алып қашып, пәуеске төңкеріліп қалар ма екен, яки біреуді басып кетіп, жазым болар ма екен?» деген ойдан тамырында қан қатып қалған сияқты.

VI.Бес жолды өлең әдісі (Синквейн )

VII. Сабақты бекіту.

Тест.

1. Тұрар кім?

а) ақын

ә) қоғам қайраткері

б) жазушы

2. Рысқұлдың Тұрарды қасына алдыруының себебі неде?

а) сағыну

ә) жау кегінен сақтану

б) науқастану

3. Тұрар оқу мен жазуды кімнен үйренеді?

а) әкесінен

ә) Иван Владимировичтен

б) Наташадан

4. Тұрардың дәптерге жазған алғашқы сөздері?

а) көке, ауыл, сағыныш

ә) қызыл жебе, Аспара, әке

б) қызыл жебе, көке, Аспара

5. Тұрар кімге көмекші болды?

а) Семашко

ә) Айбаров

б) Бронников

6. Ұзын бойлы, кең иықты, сары шашын жел ыратқан , жирен сақалды, ак жарқын адам? Кімнің портреті?

а) Аркаша

ә) Семашко

б) Бронников

7. Шығармадағы Салиха кім?

а) Тұрардың анасы

ә) Қырғызбайдың кемпірі

б) Мұғалім

8. Шығармадағы ұнамсыз кейіпкерлерді ата?

а) Атамырза, Аркаша, Надзиратель

ә) Қырғызбай, Бронников, Рысқұл

б) Рысқұл, Семашко, Атамырза

9. Тұрар мен әкесі Рысқұл туралы жазылған шығарманы кқрсет?

а) «Жаңа достар»

ә) «Қараш- қараш оқиғасы»

б) «Ақырғы бәйге»

10. Мектепте барғанда Тұрардың фамилиясы?

а) Рысқұлов

ә) Айдаров

б) Қырғызбаев

VIII. Үйге тапсырма

«Жақсы бала жеткізеді мұратқа» тақырыбында ойтолғау жазу.

IX. Бағалау

X.Кері байланыс.

“Сауалнама” түрі арқылы

1. Мен сабаққа қатыстым

2. Сабақтағы өз жұмысыма

4.Сабақ барысында

5.Менің көңіл - күйім

6.Сабақтың тақырыбы маған

7.Мен бүгінгі сабақтан не үйрендім.

1-топ. Әдебиетшілер

Әңгіме мәтініне сатылай кешенді талдау.

1.Кейіпкерлері.

Рысқұл –Тұрардың әкесі.

Тұрар Рұсқүлов -қазақ халқының болашақ қайраткері.

Приходько - түрме бастығы

И. Владимировичке – мұғалім

Атамырза – Айбар

Қырғызбай – әкесінің туысы

Салиха бәйбіше – Қырғызбайдың кемпірі.

Броников - жазасын өтеуші, саяси тұтқын.

2.Портрет Кейіпкердің бет – бейнесін сыртқы пішінін суреттеу.

Аркаша - жасына жетпей сеп –семіз, пәуескеге қорбаңдап әрең мінеді.

Гимназия қоңыраушысы - сақалы беліне түскен , басына жез оқалыфуражкасы бар қарт кісі.

Бронников– ұзын бойлы , кең иықты, сары шашын жел дудыратқан, жирен сақалды, ақ жарқын адам.

Атамырза –тайқы маңдай, бадырақ көз, қара бала.

И. Владимиорович - сұлу мұртты, бойлы, тіп –тік әскери кісі.

3.Теңеу

4.Синоним

5.Антоним

6.Омоним

7.Тұрақты тірке

8.Мақал -мәтел

3 топ: Зерттеушілер

Тұрар мен әкесі туралы жазылған еңбектер.

1. Ш. Мұртаза «Қызыл жебе» романы «Жұлдызды көпір», «Қыл көпір», «Тамұқ» атты роман хамсасында Рысқұлов келбеті сомдалған.

2. М. Әуезов «Қараш- Қараш оқиғасы» повесі«Қараш-қараш оқиғасы» да төңкеріс қарсаңындағы қазақ қоғамының шындығынан туған, ескі ауылдағы әлеуметтік теңсіздік тәрізді өткір тартысқа құрылған. Мұнда да 20 жылдардағы әңгімелеріндей дала билеушілерінің заңсыз жуандығы суреттеледі. Бірақ, повестің бас кейіпкері Бақтығұлдың ісі мен мінезі өзіне дейінгі өзі секілділерден өзгеше. Бұл олар секілді өз тағдырының құлы емес, иесі болуға ұмтылған адам. Бақтығұл – күрделі тип, бір өзінің басында бірнеше қайшылықтар, кереғар қарама-қарсылықтар тоғысып жатыр. Бақтығұлдың мінезі осы шытырманнан шығар жол табу әрекетінде, қимыл үстінде қалыптасады. Басында да онша орғып, қарғып тұрған асаулықтың белгісі жоқ інісі Тектіғұл екеуі Сәт, Сәлмен байлардың есігінде жалшылықта жүргенде бұл да «бетегеден биік, жусаннан аласа» болатын. Бірақ зорлықшылдар опа бермей, бастарынан таяқ айырмайды. Ақырында Тектіғұлды соққыға жығып, ол төсек тартып ұзақ жатып, азаппен өледі. Інісінің өлімі Бақтығұлдың жан дүниесін қатты сілкіп, кеудесі шер мен бірге кекке толады. Енді дұшпанын бұл сілкілегісі келеді, онысы үш есе ауырлыққа түседі. Күнкөріс қамымен басқа байға Жарасбайға жалданады. Ол Бақтығұлды ұрлыққа салып, барымтаға жұмсайды. Ақыр аяғында бар қылмысты Бақтығұлдың өзіне аударып, сатып кетеді. Енді әбден ызаланған, ашынған Бақтығұлдың көкірегін өшпенділік оты жайлайды. Сөйтіп Жарасбай болысты атып өлтіріп, абақтыға түседі.

3.Т. Нұртазинніѓ «Тұрардың анты» романы әде­биетімізде тарихи-төѓкерістік тақырыпты игерудегі алғашқы қадамдардыѓ бірі болып табылады.  Жазушы мұнда нақты деректерге сүйене отырып, қазақ халқыныѓ біртуар перзенті, айбынды күрескер Тұрар Рысқұловтыѓ көркем бейнесін жасауды мақсат еткен.  Романда қазақ халқыныѓ төѓкеріс қарсаѓындағы, төѓкеріс жылдарындағы және кеѓес өкіметі орнағаннан кейінгі өмірі, жалпы Түркістан республикасындағы тап тартысы, халықтар достығы суреттеледі.  Осы оқиғалардыѓ бел ортасында жүрген Тұрар Рысқұловтыѓ жеке өмірі, әлеу­меттік майдандағы күрескерлігі сөз болады.

Жазушы кітапта өмірде болған оқиғаларды сол күйінде ұсынбай, көркемдік шындыққа айналдыруға тырысып баққаны байқалады. Осы мақсатта көп еѓбектеніп, ізденгені, тарихи деректерді сұрыптап ала білгені көрінеді.

«Тұрардыѓ анты» романы мен Ш. Мұртазаныѓ «Қызыл жебе» романдарындағы кісі аттарыныѓ сәйкестігі, оқиғалардыѓ ұқсастығы, олардыѓ болған мерзімдерініѓ бірдейлігі автордыѓ тарихи шындықтан ауытқымағандығыныѓ бір дәлелі бола алса керек.

Роман «Рысқұлдыѓ тұла бойы тұѓғышы» [4,5] Тұрардыѓ дүниеге келуінен басталады. Жазушы Тұрардыѓ балалық шағына көп аялдамай, оныѓ қоғамдық өмірге араласып, күреске түскен шақтарын мол қамтуға тырысқан.

Кітаптыѓ бірінші бөлімінде Тұрардыѓ қоғам қайраткері болып қалыптасу жолдарын көрсететін оқиғалар тізбегі жетерлік. Мұнда ол орталық кейіпкер ретінде көрініп, жақсы қасиеттері тереѓірек, молырақ ашыла түседі.  1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліске қатысады.  Мерке  базарында  алғаш  рет  халықтыѓ  алдына  шығып, сөз сөйлейді.  Жаѓа таныстар, достар табады. Қанды қырғынныѓ куәсі болады. Патша шенеуніктері мен ел ішіндегі байлардыѓ залымдықтарына ашынған Тұрар өзініѓ көріп-білгеніне, азды-көпті оқығанына, естігендеріне сүйене отырып, халықтыѓ арасында үгіт-насихат жұмысын жүргізеді.  Өзге ұлттыѓ кедейлерін тізе қосып қимылдауға шақырады.  Полицейлер тұтқындап, бірнеше рет абақтыға жабады. Ебін тауып, олардан да құтылады. Әулиеатада төѓкерісшілдермен бірлесе жүріп, «Қазақтыѓ революцияшыл жастар одағын»  құрады.  Хмелевский, Чернышев, Завадский, Карев, Асимов, Баулин сияқты большевиктермен танысады.  Ішкі жағдайымен жете танысу мақсатында қырғыз, өзбек, тәжік өлкелерін аралайды.  Аласапыран тұста Қытайға өтіп кеткен қазақтардыѓ аман-есен кері оралуына жәрдемін тигізеді.  Жазушы романныѓ бірінші бөлімінде күрескер болып қалыптаса бастаған Тұрар Рысқұловтыѓ шынайы бейнесін осылай жасаған.

Романныѓ екінші, үшінші бөлімдері өте күрделі кезеѓді қамтиды.  Мұнда Тұрардыѓ Түркістан республикасы ауатком төрағасыныѓ орынбасары болып сайланғанынан бастап, 1926 жылы РСФСР Совнаркомы төрағасыныѓ орынбасары қызметіне ауысқанға дейінгі күреске толы өмірі, өсу жолдары сөз болады.