АдыгэбзэмкIэ урок: " Сосрыкъуэ и пшыналъэм и къедзыгъуитI"

Сосрыкъуэ и пшыналъэм и къедзыгъуитI

ХьэтIохъущокъуэ Къазий итхыжауэ

Тифлис, I864 гъэ

I

Армэ СосрыкъуапцIэ,

Армэ лIы фIыцIэ гъущIынэ,

Мыдэ емынэ шу,

Нарт шухэр щышэсым,

Сосрыкъуи къакIэрыхущ;

Жэщибл-махуибл уаеми нызэрищIэкIщ,

Нартыжьхэри бгъэпIыщIэщ;

Уэ езыхэри нызэупщIыжщ:

Уэ, Имыс, мафIэ уиIэ?

Уэ, Сосым, мафIэ уиIэ?

Жьынду ЖьакIэ, мафIэ уиIэ?

Арэкъшэу, мафIэ уиIэ?

Уэзырмэдж, мафIэ уиIэ?

Ашэм и къуэ Ашэмэз, мафIэ уиIэ?

Хъымыщ и къуэ Батырэз, мафIэ уиIэ?

Сыбылши, мафIэ уиIэ?

Албэч и къуэ Тотырэш, мафIэ уиIэ?

Нартыдзэуэ ежьам

МафIэ зиIэ къахэкIакъым;

Анэм и къуитIри тхьэусыхащ:

«Дэ дымыделэтэмэ,

Сосрыкъуэ зыхэмытым

Дэри дакъыдежьэнтэкъым»,-

Ар жаIэурэ здэщытым,

Сосрыкъуи къэсащ;

«Мыри ди дыщэ лъэужьщ,

Армэ ди лIэужьыфI,

МафIэ щхьа  дызэтолIэ».

«Айхьай, сэ сиIэ»,-жиIэри,

МафIэ инуэ къахуищIащ;

Дзэ псори щызэдэкIуэм,

Сосрыкъуи къагъэгубжьщ:

МафIэр зэхидзри,

Псым хидзэжщ;

Уэ нартыжьхэр

МафIэншэуэ къыщынэм:

«Армэ ди Сосрыкъуэ,

Мыдэ ди дыщэ лIэужь,

Армэ ди лIэужьыфI,

МафIэ уиIэм, къытхуэщI»,-жаIэри,

Мыр етIани къеулъэIу;

«Уащхъуэ къан, симыIэ,

СимыIэми, фхуэсщIынщ», - жиIэри,

И Тхъуэжьейм зридзри,

ХьэрэмэIуащхьэ докIуейри зеплъыхь:

Зы чэщанэ къуагуэжьым

Iугъуэ тIэкIу кърихууэ

Сосрыкъуи къилъагъущ;

Лъэс зищIри къекIуасэщ;

Ар Иным и унэщ,

И щхьэмрэ и лъэмрэ зэгъэкъуащ,

МафIэр и кум илъыжщ;

Уэ, Инри мэжей.

Сосрыкъуи къэкIуэсэжщ,

Ар и шым къеупщIыжщ:

«Мырмэ си Тхъуэжьей ажэ,

Жэрхэр зыщIэмыхьэж,

Мыр Иным и унэщ,

И щхьэ-илъэ зэгъэкъуащ,

МафIэр и кум илъыжщ,

Уэ, Инри мэжей,

МафIэр сыткIи фIэтхын, жи».

«Армэ, СосрыкъуапцIэ,

Армэ, лIы фIыцIэ гъущIынэ,

Мыдэ емынэ шу,

Сэ си щIыб къэшэс,

Сэ си шы лъэ макъым

Хьэ  лъэ  макъ  зезгъэщIынщ;

Сэ си хьэ лъэ макъым

Джэду  лъэ  макъ  зезгъэщIынщI;

Хуэлъэ-фIэлъи зизгъэуэнщи,

Зы пхъэ дзакIи къэддыгъунщ».

Сосрыкъуи къошэс,

Мыр чэщанэм къекIуалIэри,

Зы пхъэдзакIи къадыгъущ;

Жэщибл-махуибл къажауэ,

Зы пхъэдзакIи къакIэрыхущ,

Иным и куафэ трихьащ,

Уэ Инри къызэщыури,

И пхъэдзакIэхэр къибжыжри,

Зы пхъэдзакIи къыхуэтщ.

«Си адэм кърахьэкIащэрэ,

Хэтхэ я бзаджэ къызэдыгъу», - жеIэри,

Здэщысым, мыхъейуэ,

Гъуэгущхьибл къызэпиIэбыхьри,

Къеубыдыж жэщибл-махуибл жар.

«Уэ нартхэ я щауэ,

ЦIынэугуэрэ усшыхынкъэ,

Сосрыкъуэ здэщыIэ къызжумыIэм».

«Сосрыкъуи слъэгъуакъым,

И хъыбари зэхэсхащ,

ЗдэщыIи схуэмыщIэ».

«ЗдэщыIэ пхуэмыщIэми,

И джэгукIэ сыгъащIэ».

«Айхьай, и джэгукIэ уэзгъэщIэн»,-

ЖиIэри, уэ Инри къришажьэщ,-

Сосрыкъуэ жыхуаIэм

Къапщыкъай лъапэ къагъэувырти,

Абрэмывэ кърагъэжэхырти,

НатIэпэкIэ пэщIэуэрти

Нэхъ хуабжьыхэуэ дрихуеижырт».

«Сэри агуэ сэгъэщI»,- жи.

Сосрыкъуи дэжейри,

Абрэмывэ къригъэжэхщ,

НатIэпэкIэ, пщIэури,

Нэхъ хуабжьыхэуэ дрихуеижщ,

Пхэ  хьэмбытIи  къригъауэщ;

Уэ Иныр къызэщыужри:

«Мыри джэгукIэ щIагъуэщ,

Нэхъ щIагъуэ пщIэми сыгъащIэ,

НатIэпэ ихъу-ибжь иреху»,- жи.

Сосрыкъуэ Тхьэм иукIщ,

Иным и укIыкIэ хуэмыщIэ.

«Нэхъ щIагъуи уэзгъэщIэнщ»,- жиIэри

Уэ Инри къришажьэщ,-

Сосрыкъуэ жыхуаIэр

Лъэгуажьэмыщхьэуэ къагъэтIысырти,

Шэ хужьуэ шэ щэщIхэр

Жьэдэз хъуху жьэдадзэрт,

Шащхьэр фIигъэныщкIукIырти,

ШэкIэр къызжьэдидзыжырт».

«Сэри агуэ сэгъэщI»,- жиIэри

Уэ Иныжьыр къэтIысщ;

И жьэ къригъэущIри,

Шэ хужьуэ шэ  шэщIхэр

Жьэдэз хъуху жьэдидзэщ.

Шащхьэр фIигъэныщкIукIри,

ШэкIэр къызжьэдидзыжщ.

«Уэ нартхэ я щауэ,

Мыри джэгукIэ щIагъуэщ,

Iу кIуэцI ихъу-ибжь иреху,

Нэхъ щIагъуэ пщIэми сэгъащIэ».

Сосрыкъуэ Тхьэм иукIщ,

Иным и укIыкIэ хуэмыщIэ.

«Нэхъ щIагъуи уэзгъэщIэнщ,- жи, -

Сосрыкъуэ жыхуаIэм

И жьэ  къиущIырти,

Вабдзэ, фIэбз къигъэплъырти,

Жьэдадзэрти, и ныбэ щигъэупщIыIурти,

И щIыбкIэ  къызжьэдидзыжырт».

«Сэри агуэ сыгъэщI», - жи.

Вабдзэ, фIэбз къигъэплъри,

Уэ Иныжьым и жьэм жьэдидзащ;

И ныбэм щигъэупщIыIури,

И щIыбкIэ къызжьэдидзыжщ,

«Уэ нартхэ я щауэ,

Мыри джэгукIэ щIагъуэщ,

Нэхъ щIагъуи сыгъащIэ».

Сосрыкъуи Тхьэм иукIщ,

Иным и укIыкIэ хуэмыщIэ.

«Щыт, щыт, Иныжь,

Зы джэгукIи къэнащ.

Сысрыкъуэ жыхуаIэр,

Хы къуэпсибл зэпрашырти,

А нэхъ куум хагъэувэрт,

И лъэр щIым нэмысуэ,

И жьэм псы жьэдэмыуэуэ

Жэщибл-махуиблкIэ хагъащтхьэрти,

КъеIэм, - къыхэкIыжырт».

«Сэри агуэ сыгъэщ», - щыжиIэм,

Уэ Иныжьри хигъащтхьэщ.

«КъеIэ иджы», - щыжиIэм,

Уэ Иныжьыр къыздеIэм,

И мылхэр къигъачэщ,

«Щыт, щыт, Иныжь,

Iэбжэ-набжэ гъэбыдащи,

Зэрубыдым пщхьэпэнщ», - жиIэри

ПсыщIэгъэлъадэ къыхуищIри,

Нэхъ быдэуэ хигъэщтхьащ.

«КъеIэ иджы, - щыжиIэм,

Уэ Иныжьым: «СеIэ щхьа,

Сыхъужыртэкъым», - жи.

Мыр и джатэ кърипхъуэтри,

Сосрыкъуэ телъадэщ.

«Ыф»,- жиIэри, къыщепщэм,

ШэджагъуакIуэ къригъэхьщ,

Дамэ тетти нэсыжщ,

Уэ и джатэ  кърихри,

Щхьэ фIихынуэ щыхуекIуэм:

«Сэри сымы-Иныжь делэтэм,

Уэри узэры-Сосрыкъуэр

Уи лъэкIампIэкIэ  усцIыхупхъэт».

Иным и щхьэ къыфIихри,

МафIэри къихьри къэкIуэжщ.

Нартыдзэуэ къызыхуэкIуэжар

Зэтепщхьэри,

Хэт щIыIэм игъэлIащ,

Хэт хуабэм игъэлIащ,

Яку дэлъуэ къэна тIэкIу

МафIэр инуэ яхуищIщ,

ИтIанэ хъунщIэри куэдуэ къаригъэщIри,

Уэ я дежи къишэжащ Сосрыкъуэ.

 Сосрыкъуэрэ Иныжьымрэ

 Зытхыжар Къэрмокъуэ Хьэмидщ

Армэ Сосрыкъуапцlэ,
Армэ лlы фlыцlэ гъущlынэ,
Мыдэ емынэ шу!
Нарт шуудзэр  щышэсым
Сосрыкъуэ емыджэ.

Уае бзаджэ къатохъуэри

Гъуэгущхьиблым къытонэ.
- Уий,  Имыс, мафlэ уиlэ?
- Уий, Сосым, мафlэ уиlэ?
- Жьынду Жьакlэ, мафlэ уиlэ?
- Арыкъшу, мафlэ уиlэ?
- Уэзырмэс, мафlэ уиlэ?
- Ашэм и къуэ Ашэмэз,
Мафlэ уиlэ?
- Хъымыщ и къуэ Батэрэз,
Мафlэ уиlэ?
- Албэч и къуэ Тотрэш,
Мафlэ уиlэ?
…МафIэ зиIэ нарт шухэм,

Уий жыIэт, къахэкIкъым.

Абы хэту Сосрыкъуэ

Нарт шу гупым хошасэ.

- Армэ ди дыщэ лIэужь,

Армэ ди лIэужьыфI,

МафIэ щхьэ дызэтолIэ!

- ФызгъэлIэнкъым!-

Сосрыкъуэ

Нартхэ мафIэ къахуещI,

Жьыбгъэм мафIэр хепхъэж.

- Армэ ди Сосрыкъуэ,

Армэ ди лIэужьыфI,

МафIэ щхьэкIэ догъалIэ!

…Тхъуэжьеижьым зредзри

Сосрыкъуэ йожьэж.

Хьэрэмэ Iуащхьэ дэжеймэ,

Зы чэщанэ къелъагъу:

Iугъуэ мащIэ къреху.

Чэщанэжьым ныхуэкIуэм,

И щхьэ - и лъэ зэтауэ

Зы иныжьи мэжей.

- Армэ ди Тхъуэжьеижь,

Мыр иныжьым и унэщ,

И щхьэ – и лъэ зэтащ,

МафIэр и кум илъыжщ,

МафIэр сыткIэ фIэтхьын?

- Армэ СосрыкъуапцIэ,

Армэ лIы фIыцIэ гъущIынэ,

Армэ емынэ шу,

Хьэ лъэ макъ зысщIынкъэ,

Джэду хуэдэ секIуэнкъэ:

Чэщанэжьым дыдэпкIэм,

Зы пхъэдзакIэ къэпхъуатэ!

…Чэщанэжьым щыдэпкIэм,

Зы пхъэдзакIэ къипхъуатэщ,

Зы теуэгъуэ къикIуауэ

МафIэ дэпи пылъэтщ,

МафIэ дэпыр иныжьым

И нэщIащэм ихуэжщ.

И пхъэдзакIэр ибжыжмэ,

Зы пхъэдзакIэ къыхуэтщ.

- Си адэм ураухьэкIи!

Хэт и бзаджэ си дыгъу?

…Iэбэрабэщ иныжьри

Гъуэгущхьиблым нэсауэ

Зы шу цIыкIуи Iэрыхьэщ.

- УитI, нартхэ я щауэ,

ЗэрыцIынэу усшхынкъэ!

Сосрыкъуэр уэрамэ,

Тхьэм укъызитащ!

-  Сосрыкъуэр сэракъым,

И хэщIапIи сымыщIэ!

- Сосрыкъуэ жыхуаIэм

И джэгукIэу зы  сощIэ

Сосрыкъуэ жыхуаIэр

Iуащхьэ лъапэм тоувэ,

Бгыщхьэм итщи, нартыжьхэм

Абрэмывэ къыхуадз,

Сосрыкъуэ натIэпэкIэ

Мывэр бгыщхьэм дехуж.

- Хъункъэ ари джэгукIэ!

Къегъэжэхыт зы мывэ!

…Бгыщхьэм йохьэ Сосрыкъуэ,

Абрэмывэ къеутIыпщ,

Мывэр бгыщхьэм дехужри

Иныжь ябгэр мэгубжь:

- Мыр джэгукIэ щIагъуэщ,

Нэхъ щIагъуэжи къызжеIэ!

…Сосрыкъуэ тхьэр къеуэщ:

И укIыкIэр хуэмыщIэ!

- Сосрыкъуэ жыхуаIэм

Шащхьэ-шаер жьэдадзэ,

Шащхьэр егъэныщкIури

ШэкIэр къызыжьэдедзыж.

…Шащхьэ-шаер Иныжьым

ЕгъэныщкIури мэубжьытхэ:

- Ари джэгукIэ щIагъуэщ,

Нэхъ щIагъуэжи къызжеIэ!..

…Сосрыкъуэ тхьэр  къеуэщ:

И укIыкIэр хуэмыщIэ!

- Сосрыкъуэ жыхуаIэм

Вабдзэ плъари жьэдедзэ,

И лъатэм щегъэупщIыIури

Вабдзэр къызыжьэдедзыж.

- Гъэплъи, къэдзыт зы вабдзэ –

Сыкъеплъыни джэгукIэм!

…Вабдзэ плъар жьэдедзэ:

И кIуэцIым щызэрегъажэри

Вабдзэр къызыжьэдедзыж:

- Ари джэгукIэ щIагъуэщ,

Нэхъ щIагъуэжи къызжеIэ!

…Сосрыкъуэ тхьэр къеуэщ:

И укIыкIэр хуэмыщIэ!

- Сосрыкъуэ жыхуаIэм

И джэгукIэу мыр сощIэ:

Хы къуэпсиблыр щызэхэуэм

Сосрыкъуэ хоувэ.

Уае иращIэкIри

Сосрыкъуэ хагъащтхьэ,

Мылыр дамэкIэ къекъутэри

Сосрыкъуэ къафIыхокIыж.

- Ари хъуни джэгукIэ! –

Хым хоувэ иныжьыр.

Уае-псаер трещIэ,

Хым хегъащтхьэ иныжьыр.

- КъеIи, мылыр пхуэкъутэм,

Сыкъегъэплъыт иныжьым!

…Мылым къоIэ иныжьыр:

- Хъуакъым, хъуакъым! – жреIэ. –

Мылыр мыджэмыпцIэщ,

Мылыр зэпцIагъащIэщ!

…Жэщибл –махуиблкIэ

Иныжьыр хигъэщтхьащ.

- КъеIэ! – жиIа щхьэкIэ,

Мылыр хуэкъутакъым:

Хым иубыдщ иныжьыр!

И щхьэр фIихын щыхуежьэм,

Иныжьыр къэпыхьащ:

- Ай, СосрыкъуапцIэ!

Ай, емынэ шу!

Узэры-Сосрыкъуэ,

Сымыделэтэмэ, сщIэнт!

Ай, лъэнкIапIэ Iушэ,

Ай, жэмыхъуэрылъху!

Мыр джэгукIэ хъуакъым!

- Куэд жыпIэнущ иныжьым! –

И щхьэр къыфIихащ,

МафIэр къихьри нартхэ

Къахэпсыхэжащ.   

 

 

 

            Дзэ зыIумысыж уэрэд

Къэбэрдейхэр мы уэрэдым зэреджэр «Дзэ зыIумысыж уэрэдщ», абы къикIыр «уэрэдыжь дыдэ» жыхуиIэщ. Мы уэрэдым къыщыгъэлъэгъуа Iуэхугъэхэр тхыдэм зыщIыпIи иткъым.                                                                     КъардэнгъущI  Зырамыку

                                                                             

      Нартыжь уэрэд

Дунеижьри, уой жи, щымыджэмыпцIэмэ,

ЩIылъэ щхъуантIэри, уой дуней, щызэпцIагъащIэмэ.

 

Уар, ди уафэри, уой дуней, хъыкIэ щаухуэмэ,

А зэманымэ, уой дуней, сыгущэхэлът.

 

Уар ди щIылъэри, уой дуней, мэлкIэ щаубэмэ,

А зэманымэ, уой дуней, сышкIахъуэ щIалэт.

 

Индылыжьымэ, уой дуней, щIалэр щебакъуэмэ,

А зэманымэ, уой дуней, сылIыныкъуэфIт сэ.

 

Бещто Iуащхьэри, уой дуней, къандзэгу щыхуэдэмэ,

А зэманым, уой дуней, сылIы зи IэфIыгъуэт.

 

Бещто мэзри, уой дуней, щымыч-мыбжэгъумэ,

А зэманымэ, уой дуней, сылIыныкъуэтхъут.

 

Къаз и губгъуэ, уой дуней, дыщызэдихьэмэ,

ЩхьэкIуиери, уой дуней, къысхубогъакIуэ.

 

Уар, ЩхьэкIуиеурэ, уой дуней, къысхуэбгъэкIуамэ,

Уар, а махуэмэ, уой дуней, сигъэтхъупат.

 

Дунеижьымэ, уой жи, батэр щагъэшри,

Дзэр зезышэри, уой дуней, ди аужь имыкIи.

 

Си джатэжьурэ, уой дуней, хьэщхьэрыIуэдзэ,

И дзэпкъитIымкIэ, уой дуней, лъыхэр йожэхри.

 

Псыежэхымэ, уой дуней, сызэпрыплъмэ,

Кхъухь фIыцIэжьхэри, уой дуней, къызэпрахури.

 

Кхъухь фIыцIэжьурэ, уой дуней, къызэпрахумэ,

Дзэ фIыцIэжьхэри, уой дуней, къызэпрешри.

 

Дзэ фIыцIэжьурэ, уой дуней къызэпришымэ,

Ар дзэщхьищкIэрэ, уой дуней, зынаузэщIри.

 

Дзэр зезышэурэ, уой дуней, ТIотIрэш ябгэ,

А зэманымэ, уой дуней, ди аужь имыкIи.

 

ХъымыщыкъуэкIэ, уой дуней, ди Батэрэзри,

А зэманымэ, уой дуней, ди дзэгъэшынэти.

 

Уар, и пащIэри, уой дуней, хуэжэрумиблти,

Езы гущэмэ, уой дуней, пылыпкъыр хэлът.

 

Хьэдрыхэмэ, уой дуней, лъыхэр щIаушэ,

ЩIы фIыцIэжьымэ, уой дуней, сыщIозэшыхьри.

 

ЩIы фIыцIэжьыри, уой дуней, къызэгуэстхъынути,

Дунеижьымэ, уорэдэ, сытехьэжынут сэ.