Жалпы тіл дамымауы туралы түсінік және деңгейлері

АӨЖ 323

Жалпы тіл дамымауы туралы түсінік және деңгейлері

Қожабеков М.Қ.

(ДФ-17қ тобының студенті, М.Қозыбаев атындығы СҚУ, Петропавл қаласы)

Жалпы сөйлеу тілінің дамымауы – есту қабілеті мен зияты әдеттегідей дамыған балалардың дыбыстық, мағыналық жағына қатысты сөйлеу тілі жүйесінің барлық компоненттерінің қалыптасуының бұзылуынан болатын әртүрлі күрделі тіл кемістіктері.

Жалпы сөйлеу тілінің дамымауын (ЖСТД) Ресейлік дефектология ғылыми зерттеу институтының Р.Е. Левина бастаған ғалым қызметкерлер (Н.А. Никашина, Г.А. Каше, Л.Ф. Спирова, Г.И. Жаренкова және т.б.) 50-60 жылдары мектеп жасына дейінгі және мектеп жасындағы балалардың тіл кемістіктерін жан-жақты зерттеулердің қорытындысының нәтижесінде ғылыми тұрғыдан негіздеді. Жалпы сөйлеу тілінің дамымауы алалия, афазия, ринолалия, дизартрия сияқты күрделі сөйлеу патологияларының түрлерінде байқалуы мүмкін.

Дыбыстарды айтуының бұзылуы, фонематикалық есту қабілетінің дамымауы, сөздік қоры мен грамматикалық сөйлем құрылымының артта қалуы жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың барлығына тән кемшілік [6].

Сөйлеу тілінің дамымауы әртүрлі деңгейде кездеседі. Алғашында Р. Е. Левина жалпы сөйлеу тілі дамымауын үш деңгейге бөлді. Кейіннен Т.Б. Филичева 4-деңгейді сипаттап қосты.

Балалардың сөйлеуінің жалпы дамымауы көбінесе психикалық дамудың кешігуімен бірге жүреді. ЖСТД бар баланың психикалық мәртебесінде бірқатар маңызды ерекшеліктерді ажыратуға болады:

1) сөйлеуді дамытуда — лексиканың шектеулілігі, әсіресе белсенді (сын есімдер, есімдіктер сирек кездеседі, етістік сөздігі тарылған), айтылу ақаулары, лексикалық байланыстарды түсінуде қиындықтар байқалады, сөйлеудің лексикалық-грамматикалық құрылымын дамыту (балалар іс жүзінде сөйлеуде бірқатар грамматикалық категорияларды қолданбайды), фонемалық есту және фонемалық қабылдау, үйлесімді сөйлеуді қалыптастыруда (баланың ойды кеңейтілген сөйлеу хабарламасына енгізуі қиын, дегенмен ол суретте көрсетілген жағдайдың немесе оқылған оқиғаның семантикалық мазмұнын түсінеді)., және ол мұғалімнің сұрақтарына дұрыс жауап береді).

Тілішілік механизмдердің жетілмегендігі сөйлемдердің грамматикалық дизайнындағы қиындықтарға әкеледі. Негізгі проблемалар келісілген сөйлеуді қалыптастыруға қатысты. Балалар шағын мәтінді қайталай алмайды, сюжеттік суреттер сериясынан әңгіме құра алмайды, көрнекі жағдайды суреттей алмайды, шығармашылық әңгіме оларға қол жетімді емес.

2) сенсорлық-перцептивтік салада — талдауыштардың әртүрлі жүйелерінің жетілмегендігі (әсіресе есту және көру), көру-кеңістіктік бағдарлану мен қабылдаудың, көру заттық және түсті гнозистің, ерікті көру және есту зейінінің шоғырлануы мен тұрақтылығының жетілмегендігі.

3) психомоторлық салада-қозғалыс белсенділігінің теңгерімсіздігі( гипер және гипоактивтілік), импульсивтілік, қозғалыс дағдыларын меңгерудегі қиындық, қозғалысты үйлестірудің бұзылуы;

4) ойлау саласында-қарапайым ойлау операцияларының басым болуы( талдау және синтездеу), ойлаудың қисындылығы мен абстрактілі деңгейінің төмендеуі, ойлаудың абстрактілі-аналитикалық формаларына көшудегі қиындықтар;

5) мнемоникалық салада-механикалық жадтың абстрактілі — логикалық, тікелей есте сақтаудың-жанама жадтан басым болуы, қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді жад көлемінің төмендеуі, еріксіз есте сақтау қабілетінің едәуір төмендеуі;

6) мотивациялық салада-ойын мотивтерінің басым болуы, ләззат алуға ұмтылу, мотивтер мен мүдделердің бейімсіздігі [7].

Тиісінше, балалардың осы санатын тәрбиелеудің және оқытудың ең тиімді құралдарын табу қажеттілігі туындайды.

Сөйлеудің жалпы дамымауы туралы түсінік және сипаттама.

Көптеген зерттеушілер сөйлеудің жалпы дамымау проблемасымен айналысты, олардың ішінде Н. С. Жукова, Р. Е. Левина, Е. Ляско, Л. Н. Ефименкова, Л. С. Волкова, С. Н. Шахновская және басқалар.

Сөйлеудің жалпы дамымауы – бұл әр түрлі, күрделі сөйлеу бұзылыстары, онда балаларда сөйлеу жүйесінің барлық компоненттерінің қалыптасуы, оның дыбыстық және семантикалық жағына, қалыпты есту және интеллектімен бұзылады.

Өткен ғасырдың аяғы мен қазіргі ғасырдың басында балалардың сөйлеуі мен Орталық органикалық шығу тегі туралы ойлаудың бұзылуы контексте және сөйлеу мен ойлау патологиясын талдауға ұқсас болды.

Мидың біртұтас бөлінбеген тұтас ретінде жұмыс істейтіні туралы жалпы теориялық идеяларға сүйене отырып, А.Куссмаул және П. Мари ересектер мен балалардағы сөйлеу-ойлау бұзылыстарының табиғаты мидың өзгеруінен болатын назардың таралуының бұзылуымен немесе жалпы органикалық интеллектуалдық ақаулармен түсіндірілді. Мысалы, А. Куссмаул нашар сөйлейтін ересектер мен балалардағы сөйлеу-ойлау жеткіліксіздігінің негізгі себебі "ойлар, синтаксис және сөздер арасында ақыл-ойдың таралуынан" деп санайды.

Отандық зерттеушілердің арасында ұқсас ұстанымды әйгілі орыс дәрігері-оториноланголог М. В. Богданов - Березовский өз ойымен бөлісті, ол сөйлемейтін және нашар сөйлейтін балалардың сөйлеу және интеллектуалдық жетіспеушілігінің клиникалық көрінісін егжей-тегжейлі сипаттады. Бұл жерде автордың балалардың зейіні мен есте сақтау қабілетінің жалпы дамымағанына қарамастан, "арнайы жад, содан кейін визуалды, содан кейін есту немесе қозғалтқыш, олар бірдей дамымаған - біреуі көп, екіншісі аз. Сөйлеуді, өкілдікті және "тұжырымдаманы"түсіну бірдей дамымаған.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. ҚР «Мүмкіндіктері шектеулі балаларды әлеуметтік және медициналық – педагогикалық түзете қолдау көрсету туралы» Заңы, 2005 ж.

2. ҚР «Тіл туралы» Заңы, 2001 ж.

3. ҚР Білім 2020-2025ж. беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы 27.12.2019ж. № 988 қаулысы

4. Өмірбекова К.К. СТЖД (II деңгей) балалардың сөйлеу тілінің лексикалық-грамматикалық жагын қалыптастыру //Абай атындагы ҚазҚМПУ Хабаршысы «Арнайы педагогика» сериясы. №4 (35).2013 6.68-71.

5. Филичева, ТЕ. Особенности формирования речи детей дошкольного возраста / ФиличеваТ. Е. - М.: Просвещение, 2009. - 223 с

6. Воробьева В. К..Методика развития связной речи у детей с системным недоразвитием речи /- М.: Сфера, 2009. - 324 с.

7. Қ.Қ.Өмірбекова,Г.С.Оразаева, Г.Н. Төлебиева, Г.Б. Ибатова /Логопедия/ Алматы – 2011ж.- 495 бет.

8. Глухов В.П. Формирование связной речи детей дошкольного возраста с общим речевым недоразвитием. - изд. 2-е.