kopilkaurokov.ru - сайт для учителей

Создайте Ваш сайт учителя Курсы ПК и ППК Видеоуроки Олимпиады Вебинары для учителей

Узбекская латинская графика и ее история

Нажмите, чтобы узнать подробности

Мазкур тақдимотда ўзбнк лотин ёзуви ва унинг яратилиш тарихи ҳақида батафсил маълумот берилган. Мазкур тақдимотни бошланғич синф ўқитувчиларига методик тавсия сифатида берилади.

Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Наладить дисциплину на своих уроках.
Получить возможность работать творчески.

Просмотр содержимого документа
«Узбекская латинская графика и ее история»

Yangi o’zbek alifbosi o’zbek tarixiga yangi yo’l ochg’uvchidir Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosi va uning yaratilish tarixi  l

Yangi o’zbek alifbosi o’zbek tarixiga yangi yo’l ochg’uvchidir

Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosi va uning yaratilish tarixi l

YOZUVNING AHAMIYATI  Inson o’z fikrini boshqa kishilarga og’zaki va yozma shaklda yetkazishi mumkin. Nutqdagi bu shaklning o’xshash va farqlash tomonlari mavjud bo’lib ular o’z o’rnida afzalliklarga ega. Og’zaki nutq tovush chiqarib aytiladi va eshitilish uchun mo’ljallanadi. U kishilarning nutq jarayoni vaqtidagi aloqa vositasi bo’lib xizmat qiladi. Yozma nutq esa tosh, yog’och, teri, metall, qog’oz kabilarga ko’rish asosida idrok qilinadigan doimiy belgilar orqali yozib qo’yiladi. Yozuv kishilarning o’zaro fikr almashishi va bilimlarni egallashning qudratli vositasi hisoblanadi. Yozma nutq avlodlarni bir-biriga bog’laydi, uzoq saqlanadi. Yozuv tufayli kishi fikri, insoniyat qo’lga kiritgan bilimlari avloddan-avlodga yetib boradi, abadiy yashaydi.

YOZUVNING AHAMIYATI

Inson o’z fikrini boshqa kishilarga og’zaki va yozma shaklda yetkazishi mumkin. Nutqdagi bu shaklning o’xshash va farqlash tomonlari mavjud bo’lib ular o’z o’rnida afzalliklarga ega. Og’zaki nutq tovush chiqarib aytiladi va eshitilish uchun mo’ljallanadi. U kishilarning nutq jarayoni vaqtidagi aloqa vositasi bo’lib xizmat qiladi. Yozma nutq esa tosh, yog’och, teri, metall, qog’oz kabilarga ko’rish asosida idrok qilinadigan doimiy belgilar orqali yozib qo’yiladi. Yozuv kishilarning o’zaro fikr almashishi va bilimlarni egallashning qudratli vositasi hisoblanadi. Yozma nutq avlodlarni bir-biriga bog’laydi, uzoq saqlanadi. Yozuv tufayli kishi fikri, insoniyat qo’lga kiritgan bilimlari avloddan-avlodga yetib boradi, abadiy yashaydi.

Yozuv – biror tilda qabul qilingan maxsus belgilar yig’indisi. Yozuv tushunchasi tilning tovush elementlari (so’z, bo’g’in, tovush)ni ifodalovchi belgilarnigina emas, balki pikografiya, ideografiya shakllarini ham o’z ichiga oladi. Bular aloqa qilish belgilari yig’indisi sifatida yozuvdan ilgarigi belgilar (xotira yozuvi, hisoblash yozuvi va boshqalar)ga qarama-qarshi qo’yilgan.

Yozuv – biror tilda qabul qilingan maxsus belgilar yig’indisi. Yozuv tushunchasi tilning tovush elementlari (so’z, bo’g’in, tovush)ni ifodalovchi belgilarnigina emas, balki pikografiya, ideografiya shakllarini ham o’z ichiga oladi. Bular aloqa qilish belgilari yig’indisi sifatida yozuvdan ilgarigi belgilar (xotira yozuvi, hisoblash yozuvi va boshqalar)ga qarama-qarshi qo’yilgan.

Yozuv zamon va masofa jihatidan og’zaki nutqqa nisbatan ustunlikka ega. Texnikaning rivoji (telefon, telegraf, radio, televizor,internet) natijasida undagi ustunlik masofa jihatidan zaiflashdi, lekin zamon e’tibori bilan yozuv hali ham ogzaki nutqdan ustun XIX-XX asr boshlarida topilgan va deshifrovka qilingan juda ko’p yodgorliklar yozuvning paydo bolishi va tarixiy taraqqiyotini yoritish imkonini berdi. Fanning bu yutug‘i yozuv tarixini tilshunoslik fanining mustaqil bir bo’limi sifatida ajratishga olib keldi.

Yozuv zamon va masofa jihatidan og’zaki nutqqa nisbatan ustunlikka ega. Texnikaning rivoji (telefon, telegraf, radio, televizor,internet) natijasida undagi ustunlik masofa jihatidan zaiflashdi, lekin zamon e’tibori bilan yozuv hali ham ogzaki nutqdan ustun XIX-XX asr boshlarida topilgan va deshifrovka qilingan juda ko’p yodgorliklar yozuvning paydo bolishi va tarixiy taraqqiyotini yoritish imkonini berdi. Fanning bu yutug‘i yozuv tarixini tilshunoslik fanining mustaqil bir bo’limi sifatida ajratishga olib keldi.

1. Turli tipdagi Misr iyeogliflari. Bu tur yozuvi XIX-asrning 20-yillarida fransuz olimi Shampalon tomonidan o’qilgan, XIX-asrning 70-90 yillarida Evans o’qigan qadimgi Kput surat yozuvlari va Semq o’qigan Kipr surat yozuvlari ham Misr surat yozuvlari tipiga kiradi. 2. Mixxat yozuvlarining turli tiplari. Bu tip yozuvlar Osiyoda qadimda yashagan qator xalqlarning tillarida ishlatilgan (shumer assiro - ovavilon, elom, xala, xet-kappodokiya, fars tillariga moslangan). Bu tur yozuvlar XIX-asr boshlarida deshifrovka qilina boshlanib, XX-asrning 10-yillarida tugallandi. 3. Somiy xalqlarda qayd qilingan va tillariga moslangan harf yozuvining eng qadimgi shakllari. Bular finikiy va xalaan yozuvlari (asosiy yodgorliklari XIX-asring 60-70-yillarida va XX-asrning 20-ylllarida topilgan). Janubiy arab, oramey yozuvlari (qadimgi namunalari XIX-asrning 60-70 yillarida topilgan). Ko’pchilik mutaxassislarning fikricha, qadimgi uyg’ur va urxun-enesey yozuvlari ham aslida oramey yozuvlari zaminida yuzaga kelgan. Uni 19-asrning 90-yillarida tilshunos olimlari V.Tomsen va V.Radlov deshifrovka qilganlar. 4. Yunon alfavitining qadimgi shakli va lotin alifbosining alohida varianti va boshqa turli variantdagi bu yozuv turlari bizgacha yetib kelgan.
  • 1. Turli tipdagi Misr iyeogliflari. Bu tur yozuvi XIX-asrning 20-yillarida fransuz olimi Shampalon tomonidan o’qilgan, XIX-asrning 70-90 yillarida Evans o’qigan qadimgi Kput surat yozuvlari va Semq o’qigan Kipr surat yozuvlari ham Misr surat yozuvlari tipiga kiradi.
  • 2. Mixxat yozuvlarining turli tiplari. Bu tip yozuvlar Osiyoda qadimda yashagan qator xalqlarning tillarida ishlatilgan (shumer assiro - ovavilon, elom, xala, xet-kappodokiya, fars tillariga moslangan). Bu tur yozuvlar XIX-asr boshlarida deshifrovka qilina boshlanib, XX-asrning 10-yillarida tugallandi.
  • 3. Somiy xalqlarda qayd qilingan va tillariga moslangan harf yozuvining eng qadimgi shakllari. Bular finikiy va xalaan yozuvlari (asosiy yodgorliklari XIX-asring 60-70-yillarida va XX-asrning 20-ylllarida topilgan). Janubiy arab, oramey yozuvlari (qadimgi namunalari XIX-asrning 60-70 yillarida topilgan). Ko’pchilik mutaxassislarning fikricha, qadimgi uyg’ur va urxun-enesey yozuvlari ham aslida oramey yozuvlari zaminida yuzaga kelgan. Uni 19-asrning 90-yillarida tilshunos olimlari V.Tomsen va V.Radlov deshifrovka qilganlar.
  • 4. Yunon alfavitining qadimgi shakli va lotin alifbosining alohida varianti va boshqa turli variantdagi bu yozuv turlari bizgacha yetib kelgan.
O’zbek yozuvi tarixi  O’rta Osiyo xalqlari yozuvning tarixi juda qadim zamonlardan boshlanadi. Eramizdan avvalgi I ming yillik o’rtalarida Eron, O’rta Osiyo va boshqa o’lkalarda oromiy yozuvi tarqala boshladi. Turli yodgorliklarda qayd etilishicha eramizdan oldingi I-III asrlarda oromoy yozuvi bilan bir qatorda yunon va karoshta yozuvlari ham ishlatilgan.  Oromiy yozuvi negizida bir qator mahalliy yozuvlar vujudga kela boshladi. Avesto, Xorazm, Sug’d, kushon, run, uyg’ur yozuvi va boshqa yozuvlar shular jumlasidandir.
  • O’zbek yozuvi tarixi
  • O’rta Osiyo xalqlari yozuvning tarixi juda qadim zamonlardan boshlanadi. Eramizdan avvalgi I ming yillik o’rtalarida Eron, O’rta Osiyo va boshqa o’lkalarda oromiy yozuvi tarqala boshladi. Turli yodgorliklarda qayd etilishicha eramizdan oldingi I-III asrlarda oromoy yozuvi bilan bir qatorda yunon va karoshta yozuvlari ham ishlatilgan.
  • Oromiy yozuvi negizida bir qator mahalliy yozuvlar vujudga kela boshladi. Avesto, Xorazm, Sug’d, kushon, run, uyg’ur yozuvi va boshqa yozuvlar shular jumlasidandir.
V-VIII asrlar davomida turkiy xalqlarning O’rxun-Enisoy yozuvidan keng foydalanganlar. Bu yozuv fanda “turkiy-run” yozuvi deb ham yuritiladi. Enisey daryosi qirg’oqlaridagi O’rxun yozuvi yodgorliklari haqida rus xizmatchisi Remezov XVIII asrning oxirida xabar bergan. Ammo uzoq vaqt mobaynida olimlar bu yodgorliklarni o’qiy olishmagan.  1892-1893-yillarda daniyalik olim Vilgeli Tomson, rus olimi V.V.Radlov yodgorlikdagi yozuvlarni o’qishga muyassar bo’ldilar. O’rxun-Enisey yozuvi turkiy xalqlarning eng katta markaziy yodgorligi hisoblanadi.
  • V-VIII asrlar davomida turkiy xalqlarning O’rxun-Enisoy yozuvidan keng foydalanganlar. Bu yozuv fanda “turkiy-run” yozuvi deb ham yuritiladi. Enisey daryosi qirg’oqlaridagi O’rxun yozuvi yodgorliklari haqida rus xizmatchisi Remezov XVIII asrning oxirida xabar bergan. Ammo uzoq vaqt mobaynida olimlar bu yodgorliklarni o’qiy olishmagan.
  • 1892-1893-yillarda daniyalik olim Vilgeli Tomson, rus olimi V.V.Radlov yodgorlikdagi yozuvlarni o’qishga muyassar bo’ldilar. O’rxun-Enisey yozuvi turkiy xalqlarning eng katta markaziy yodgorligi hisoblanadi.
VII-VIII asrlarda O’rta Osiyo arablar tomonidan istelo qilindi. Shu davrdan boshlab O’rta Osiyo jumladan o’zbek xalqi ham arab yozuvidan foydalanila boshlandi. Xalqimiz bu alifbodan 1200 yil foydalanildi.  Arab alifbosi yozilishi jihatdan murakkab bo’lishi bilan birga, o’zbek tilining tovushlarini to’la ifoda eta olgan edi. Shu jihatlarini e’tiborga olgan ilg’or fikrli kishilar arab alifbosi yuzasidan o’z fikrlarini bildirishga xarakat qilganlar. Chunonchi, Bobur o’zining “Xatti Boburiy” yozuvini yaratdi. Ammo bu yozuv amaliyotda joriy qilinmadi.  1926-yil iyun oyida O’zbekiston Markaziy Ijroiya Qo’mitasining lotin harflari asosida yangi alifboni qabul qilish haqida qaror qabul qilindi.  O’zbekistonda arab yozuvidan lotin harflariga asoslangan o’zbek alifbosiga o’tish ishlari 1930 yilning birinchi yarmida to’liq amalga oshirildi. Ammo bu yozuvdan ham uzoq foydalanilmadi. 1940 yil 8 mayda amaldagi o’zbek yozuvi yangi alifboga o’tish haqidagi yangi alifboga o’tish haqidagi qonun qabul qilindi
  • VII-VIII asrlarda O’rta Osiyo arablar tomonidan istelo qilindi. Shu davrdan boshlab O’rta Osiyo jumladan o’zbek xalqi ham arab yozuvidan foydalanila boshlandi. Xalqimiz bu alifbodan 1200 yil foydalanildi.
  • Arab alifbosi yozilishi jihatdan murakkab bo’lishi bilan birga, o’zbek tilining tovushlarini to’la ifoda eta olgan edi. Shu jihatlarini e’tiborga olgan ilg’or fikrli kishilar arab alifbosi yuzasidan o’z fikrlarini bildirishga xarakat qilganlar. Chunonchi, Bobur o’zining “Xatti Boburiy” yozuvini yaratdi. Ammo bu yozuv amaliyotda joriy qilinmadi.
  • 1926-yil iyun oyida O’zbekiston Markaziy Ijroiya Qo’mitasining lotin harflari asosida yangi alifboni qabul qilish haqida qaror qabul qilindi.
  • O’zbekistonda arab yozuvidan lotin harflariga asoslangan o’zbek alifbosiga o’tish ishlari 1930 yilning birinchi yarmida to’liq amalga oshirildi. Ammo bu yozuvdan ham uzoq foydalanilmadi. 1940 yil 8 mayda amaldagi o’zbek yozuvi yangi alifboga o’tish haqidagi yangi alifboga o’tish haqidagi qonun qabul qilindi
LOTIN HARFLARIGA KO’CHAMIZ  O’zbekiston Respublikasi mustaqillik e’lon qilinganidan so’nglotin yozuvi asosidagi o’zbek alifbosi masalasini o’rtaga qo’ydi. Bu masala O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1993-yil 2-3-sentabrdagi 12 chaqiriq 13-sessiyasida muhokama qilinib “Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosini joriy etish to’g’risida”gi qaror qabul qilindi. Mazkur qarorni amaliyotga joriy qilish borasida qizg’in ishlar olib borildi. “O’zbek tilini asosiy imlo qoidalari”ni hozirlash jarayonida alifbodagi ayrim harflar ularning shakllari yuzasidan fikr mulohazalar paydo bo’ldi. Mana shular asosida “Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosini joriy etish to’g’risida”gi qarorga o’zgartirishlarning kiritilishi to’g’risida qaror qabul qilindi.

LOTIN HARFLARIGA KO’CHAMIZ

O’zbekiston Respublikasi mustaqillik e’lon qilinganidan so’nglotin yozuvi asosidagi o’zbek alifbosi masalasini o’rtaga qo’ydi. Bu masala O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1993-yil 2-3-sentabrdagi 12 chaqiriq 13-sessiyasida muhokama qilinib “Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosini joriy etish to’g’risida”gi qaror qabul qilindi. Mazkur qarorni amaliyotga joriy qilish borasida qizg’in ishlar olib borildi. “O’zbek tilini asosiy imlo qoidalari”ni hozirlash jarayonida alifbodagi ayrim harflar ularning shakllari yuzasidan fikr mulohazalar paydo bo’ldi. Mana shular asosida “Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosini joriy etish to’g’risida”gi qarorga o’zgartirishlarning kiritilishi to’g’risida qaror qabul qilindi.


Получите в подарок сайт учителя

Предмет: Начальные классы

Категория: Прочее

Целевая аудитория: Прочее.
Урок соответствует ФГОС

Скачать
Узбекская латинская графика и ее история

Автор: Шодиева Дилшода

Дата: 05.07.2021

Номер свидетельства: 584423


Получите в подарок сайт учителя

Видеоуроки для учителей

Курсы для учителей

ПОЛУЧИТЕ СВИДЕТЕЛЬСТВО МГНОВЕННО

Добавить свою работу

* Свидетельство о публикации выдается БЕСПЛАТНО, СРАЗУ же после добавления Вами Вашей работы на сайт

Удобный поиск материалов для учителей

Проверка свидетельства