I улусная научно- практическая конференция молодх педагогов
Хангаласского улуса
Саха тылын уруогар билии- коруу сатабылын сайыннарыыга оонньуу технологиятын туттуу
Подготовила : учитель начальных классов
Октемской СОШ им. П.И. Шадрина
Жукова Валентина Михайловна
И4инээ5итэ
Киирии
Билии – коруу сатабылын сайыннарыыга оонньуу технологиятын туттуу научнай торуттэрэ
О5о билэр корор сатабылларын сайыннарыыга оонньуу технологиятын саха тылын уруогар туттуу араас ньымалара.
Тумук
Туттуллубут литература
Сы4ыарыылар
Киирии
Россия уорэ5ириитин академиятын и4инэн улэлиир психологическай наука доктора, академик Асмолов Александр Григорьевич салайар научнай боло5о уорэ5ирии эйгэтигэр «Развитие универсальных учебных действий » диэн программаны киллэрбитэ. Онно маннык суруллар : «Возникновение понятия «универсальные учебниые действия » связано с изменением парадигмы образования: от цели усвоения знаний, умений и навыков к цели развития личности учащегося».
Онон А.Г. Асмолов боло5о дэгиттэр сатабыллары (УУД) 4 сурун болоххо араарар:
Ытык ойдобуллэри инэрии – уорэнээччи билиитэ олоххо наада буолары чопчу билиэхтээх, бэйэтин онно бэлэмнииргэ ту4уланыахтаах.
Бэйэни салайар - дьа4айар сатабыллар – бэйэ санаатын саа4ылаан санарыы, сыы4аны булан конноруу.
Билэр-корор сатабыл – бэйэтин соругун туруорар, кинигэ, сурутуу бары коруннэрин кодьуустээхтик ту4анар, билиитигэр тирэ5ирэн саа4ылаан, наардаан, майгыннатан, ырытан, холбоон, тэннээн сананы билэ сатаа4ын. Араас таблицаларынан. Ойууларынан. Схеманан кордорор уоруйэхтэри утумнаахтык ба4ылаа4ын.
Бодору4ар сатабыл – саастыылаахтарын , бииргэ уорэнэр о5олорун кытары бииргэ улэлиир, санаатын уллэстэр. Ыйытала4ар, сэргиир, бол5ойон истэр, кэпсиир уоруйэхтэрин сайыннарар.
ФГОС программатынан уруокка сурун ирдэбилэ – сатабылы сайыннарыы. Оттон уорэнээччилэргэ дэгиттэр сатабылларын сайыннарар олугу уурар ки4инэн учуутал буолар. Уруок диэн уорэнээччи хара5ынан корон, илиитинэн тутан –хабан, эт ойунэн толкуйдаан ту4алаах уоруйэхтэргэ бэйэтинэн у4уйуллуута буолар. Учуутал уруокка бу дэгиттэр сатабыллары о5олорго инэрэригэр араас ньымалары туттар, ту4анар.
Чинчийии объега : алын су4уох о5олорун билэр – корор сатабылларын сайыннарыы.
Чинчийии предмета : Оонньуу технологията билэр – корор сатабылы сайыннарыыта.
Чинчийии сыала : билэр – корор сатабылы сайыннарыыга оонньуу технологиятын кодьуустээхтик туттуу.
Чинчийии тематынан коруллубут, уорэтиллибит литература маннык саба5алаа4ынна тиэрдэр: оонньуу технологиятын саха тылын уруогар кодьуустээхтик туттуу билэр – корор сатабылы сайыннарар.
Чинчийии соруктара:
Чинчийии проблематынан литературалары, материаллары ырытыы.
Билэр – корор сатабыл ойдобулун, сайдыытын дьууллээн коруу.
Саха тылын уруогар, билэр – корор сатабылы сайыннарыыга, оонньуу технологията то4о то5оостоо5ун билии.
Саха тылын уруогар, оонньуу технологиятын нонуо, билии – коруу сатабылын сайыннарыытын холоон коруу.
Билэр – корор сатабылын о5о сайыннарда5ына, билиини-керууну ханатар араас матырыйаалы кыайан сепко туьанар. Ол курдук ыйынньыктартан, энциклопедиялартан, араас кинигэттэн туьааннаах информацияны, билиини булар, наардыыр, бэлиэтэнэр, тумэр, ситимниир араас ньыманы табыгастаахтык туьанар. Маны таьынан сахалыы тахсар о5о5о-ыччакка аналлаах республика, улуус хаьыаттарыттан, сурунаалларыттан («Кэскил», «Чуораанчык», «Чолбон», «Илин», «Саха сирэ», «Эдэр саас», «Кыым» , «Амма оло5о», «Уйэ» о.д.а.) наадалаа5ын кердуур, чинчийэр, улэтигэр кедьуустээхтик туьанар. Сахалыы уерэ5и сайыннарар Интернет-сайтартан туьалаах, наадалаах информацияны булан, сепке наардаан туьанар; толоруллубут улэни компьютерга бэйэтэ бэчээттиир. Эрдэ уерэтиллибит билиитигэр тирэ5ирэр. Атын предметтэргэ ылбыт билиитин сатаан ситимниир (интеграция знаний). Бу маны би4иги сити4иэхпитин сеп оонньуу технологиятын уруокка ту4аннахпытына.
1. Билии – коруу сатабылын сайыннарыыга оонньуу технологиятын туттуу научнай торуттэрэ
Оонньуу – ойдобулэ киэн. О5о да, кыыл- котор да о5ото оонньуу нонуо тулалыыр эйгэтин кытта билсэр, атын о5ону кытта бодору5ар, улэ5э уорэнэр.
Уорэтиигэ оонньуу суолтатын Ян Амос Коменскай маннык суруйбута: «спеши в школу, как на игру, она и есть такова ».Онтон педагогическай литература5а аан бастакынан нуучча улуу педагога К.Д. Ушинскай : «Оонньуу – куннээ5и олох сиэркилэтэ», - диэн эппитэ, кини этэринэн оонньуу ис хо4ооно о5о личность бы4ыытынан сайдыытыгар дьайарын дакаастаабыта.
Н.К Крупская бэйэтин чинчийиилэригэр оонньуу улэни кытта сибээстээ5ин ыйар: «Оонньуу о5ону бары оттунэн сайыннарар, о5о туларыыр эйгэни билэр, утуктэр, кыахтаах буолар», - диэбитэ.
Оонньууга о5о улахан дьону коронкинилэр бы4ыыларын – майгыларын, бэйэ- бэйэлэригэр сы4ыаннарын, улэлиир улэлэрин, тутта-хапта, санара- инэрэ сылдьалларын, уоруулэрин –хомолтолорун утуктэллэр. Оонньуунан тулалыыр эйгэлэрин билэллэр уонна ба5а санааларын олоххо киллэрэллэр. Оонньу улэни кытта сибээ4ин Антон Семенович Макаренко педагогическай улэтигэр арыйбыта. Кини этэринэн: «Учугэй оонньуу – дьуккуордээх улэни уонна толкуйу эрэйэр». Ооньууга о5о бэйэтэ толкуйдуура куу4урэр, айар, тутар, тэнниир, ыарахаттары туоруур, улэлииргэ уорэнэр.
Биллиилээх психолог Л. С. Выготскай оонньуу о5о сайдыытыгар суолтатын чинчийбитэ. Кини этэринэн «В школьном возрасте игра не умирает, а проникает в отношение к действительности. Она имеет свое внутреннее продолжение в школьном обучении и труде. Все рассмотрения сущности игры показала нам, что в игре создается новое отношение между ситуацией в мысли и реальной ситуацией».
О5о уруокка кохтоохтук кыттар, тэннэ бы4аарсар, толкуйда4ар буолла5ына, кини билиигэ – коруугэ тарды4ара оссо куу4урэр, уонна дэгиттэр сатабылын сайыннарар. О5о ко5ун урдэтэр ньымаларынан биирдэстэринэн оонньуу уонна курэхтэ4иилээх оонньуу тугэннэрин таба ту4анны буолар.
Оонньуу – о5о сайдыытыгар улахан суолталаа5ын оонньууну чинчийээччилэр бэилиэтииллэр. Билинни олох ФГОС ирдэбилинэн, би4иги Сахабыт Республикатыгар уорэхтээх , сайдыылаах, инникитигэр эрэллээх эдэр ыччат наада. Биллэрин курдук, урут уо4э биир албастары уонна ньымалары туттуу ки4ини салгытар, уорэтии суола наар биир буолуутугар, атыннк эттэххэ, хал буолууга тириэрдэр.
Уо4ээ этиллибитин курдук , оонньуу уорэххэ киэнник туттуллар. Ол эрээри, урукку оттугэр уруокка ньыма бы4ыытынан туттар эбит буоллахха, билигин бутуннуу оонньуунан (оонньуу технологиятынан) уорэтэн чопчу тумуггу сити4иэххэ себун ту4унан чинчийээччилэр угустук суруйаллар.
Онтон педагогическай технология диэн тугуй? Бы4аарыы угус. Би4иги ойдобулбутунэн, педагогическай технология диэн чуолкай сыаллаах- соруктаах, туспа ис хо4оонноох, бэйэтэ туттар анал ньымалардаах, албастардаах, ханнык эрэ тумугу чопчу сити4эргэ ту4уламмыт уорэтии хаамыыта ааттанар.атыннык эттэххэ, бэйэтэ туспа суоллаах- иистээх уорэтии ти4игэ.
Бу бы4аарыылартан тахан педагогическай технология ойдобулугэр уорэх сыалын –соругун, ис хо4оонун, тумугун, учуутал уонна уорэнээччи улэтин, уруок тутулун, ньымаларын барытын киллэрэбит.
Уорэнээччи оло5ор оонньуу маннык дэгиттэр сатабыллары сайыннарар аналлаах:
билэр – корор сатабылы сайыннарар : сынньатар, аралдьытар, астыныыны, интириэ4и. кэрэхсэбили уоскэтии ;
бодору4ар сатабылы сайыннарар : оонньуу комотунэн кэпсэтэ, бодору4а уорэнии,;
бэйэни салайар – дьа4айар сатабыл : билгэлэнии уонна оонньуу хаамыытыгар бэйэ бы4ыытын- майгытын, сы4ыанын билинии, сыаналаныы;
ытык ойдобуллэри инэрии сатабыла : олох, бы4ыы- майгы сиэрин сыаналыырга, туту4арга уорэнии,.
Онон, оонньуу о5ону сынньатарын, аралдьытарын тэнэ, оссо иитэр- уорэтэр уонна айар улэ5э, уорэххэ, ки4и ки4иэхэ истин сы4ыаныгар кубулуйар суду куустээх.
О5о билэр корор сатабылларын сайыннарыыга оонньуу технологиятын саха тылын уруогар туттуу араас ньымаларын чинчийии.
Билигин торообут тыл, федеральнай государственнай уорэх стандартын ирдэбилинэн, уопсай уорэхтээ4ин булгуччулаах чаа4ыгар киирэн, базиснай уорэх былааныгар миэстэтэ, уорэтиллэр чаа4а чопчу ыйыллан уорэтиллэр та4ыма урдээтэ.
Сана стандарт ирдэбилинэн о5о уорэ5эр сурун дэгиттэр сатабыллары сайыннарыахтаах. Бу сатабыллар кыра кылаастан са5алаан сайыннахтарына учугэй тумуктэри сити4иэххэ сеп. Билэр корор сатабыл – сурун уорэнэр сатабыл. О5о торообут тылын уорэтэригэр сыал-сорук туруорунан кодьуустээхтик улэлиир. Билиини корууну кэнэтэр араас матырыйааллары ту4анар, билиитин саа4ылыыр. Маны сити4эргэ учуутал араас ньымалары, технологиялары ту4анар.
Билинни оскуола5а оонньуу технологията о5о сити4иилээхтик уорэнэригэр ко5улуур, уорэххэ интириэ4ин урдэтэр сыаллаах туттуллар:
бэйэтэ толору ти4ик (технология) бы4ыытынан биир салааны, бутун курсу уорэтиигэ;
ти4ик биир эмэ чаа4ын бы4ыытынан, атыннык эттэххэ, оонньуу технологиятын анал ньымалара, албастара уруок биир эмит ту4умэ5эр;
кылаас та4ынаа5ы улэ5э.
Оонньуу туттуллар эйгэтинэн хамсаныылаах оонньуулар, ой, улэ, олох-дьа4ах, уйул5а оонньуулара диэннэргэ арахсаллар.
Оонньуу хаамыытынан корон:
уорэтэр, эрчийэр, хонтуруоллуур, тумуктуур.
биллэрэр, иитэр, сайыннарар
та4аарыылаах, та4аарыыта суох, айар.
бодоро4уннарар, билгэлиир, идэ5э у4уйар, уйул5аны у4угуннарар.
Оонньуу тугэннэрин уруок ханнык ба5арар ту4умэ5эр: сана теманы бы4аарар кэмнэ, хатылыыр, чинэтэр, тумуктуур, сылайбыты а4арар да бириэмэ5э киллэриэххэ сеп. Бэлэмнээ4ин у4ун бириэмэни ылар, элбэх тэриллиини, угус литератураны хасы4ыыны, тобулан толкуйдаа4ыны эрэйэр.
Уорэх матырыйаалыгар оло5уран оонньуулары араастаан аттаран ньыма бы4ыытынан уруокка киллэриэххэ сеп.
Октом орто оскуолатын 4 кылаастарыгар ыытыллыбыт оонньуу ньыматынан билэр – корор сатабылы сайыннараа4ын чинчийиитин кытта билси4иэххэйин.
Ол курдук, экспериментальнай болоххо билии - коруу сатабылын сайыннараары, саха тылын уруоктарыгар араас ньымалары ту4анан оонньуулары, дьарыктары ыыппыппыт.
Рассмотрим некоторые из игр на уроках русского языка на формирующем этапе эксперимента.
Мантан аллараа, а5ыйах холобурдары биэрэбит.
Аат тылы уорэтиигэ туттуллар оонньуулар
«Тылы толкуйдаа» - ыытааччы этэр тематыгар: анал аат уонна уопсай аат суолтатыгар, тыынар уонна тыыммат предмет суолтатыгар тылла толкуйдаан этээ4ин. (Эрээттэринэн куотала4ыы)
Темата: анал аат
1 эрээт 2 эрээт 3 эрээт
Дьон орус суо4у
Сережа Петербург Манааччыйа
«Хаары тыалга кубулут».
Биирдии буукубаны уларытан «тыалы» та4аар:
Хаар
_____________ улахан кус (хаас)
_____________кытаанах эттик (таас)
_____________дуораан (тыас)
Эстафета «Аат тыллар»
Кыра кэпсээни эбэтэр остуоруйаны коннору истэн баран, о5олорол текстэн анардас аат тыллары талан сыабынан этиэхтээхтэр. Бу оонньуу сана чаастары уорэтиигэ туттуллуон сеп.
Туохтуур кэмнэригэр физминутка5а текстэри хо4оонноохтук аахтарыахха сеп. О5олор кордоро кордоро хамсаналлар, санараллар.
Таал таал эмээхсин
Билинни бириэмэ5э Кэлэр бириэмэ5э
Таал таал эмээхсин Таал таал эмээхсин
Уу баста уу ба4ыа5а
Хаастар
Хаастар коппуттэр, коппуттэр
Куолгэ кэлэн туспуттэр
Сууммуттар тарааммыттар
Сынньаммыттар
Уонна салгыы коппуттэр.
Бу физминутка хо4оонун уорэтэн баран, аны «сарсын» диэни туттан хо4оону аа5аллар.
«Зоопарка5а»
О5олор ханнык кыыл буоларын таайыахтаахтар уонна суруйаллар.
Даа5ыргыыр, котор, уорар
Сыыгыныыр, сыыллар, эриллэр
Хансырыйар, ха4ар, топпот
Бээ5иниир, кэйэр, ыанар
Ньаа5ыныыр. Ыраастанар, салбанар
Ха4ыытыыр, тонсуйар, суурэр
«Остуоруйа5а айан» антонимнары уорэтии тематыгар туттуллар. Сыала: антоним суолтатын ойдоон, уорэнээччи бэйэтэолоххо тутта уорэнэригэр комоло4уу, толкуйдуур дьо5уру сайыннарыы.
Оонньуу ньыматын уруокка туттуу о5о уорэтиллэр тема5а интириэ4ин, ко5ун урдэтэр. Кини ооньуу комотунэн тулалыыр эйгэни уонна бэйэтин билэр, хардарыта комоло4уу суолтатын ойдуур, дьайыыларынан бы4ааран, тумуктуургэ, тэннээн корорго уорэнэр.
Билигин оонньуу уруок диэн элбэхтик туттуллар. Манна о5о уорэтиллэр матырыйаалы добоннук билэр, уруокка интириэстээх буолар, чэпчэкитик ылынар. Холобур маннык уруоктар: аукцион –уруок, дьылабыай оонньуу, булугас ойдоохтор курэхтэ4иилэрэ, брейн-ринг.
Уруокка маннык оонньуу элеменнэрин киллэрэн туттар о5о ойун санаатын саа4ылыыр, уруоктан куттаммат онорор, улэ5э кохтоох буолар, тылга интириэ4э урдуур. Маннык оонньуу тумугэ анал истиэндэ5э ыйанар, ону о5о корон бэйэтин билиитин сыаналыыр.
Бу эксперимент кэннэ икки болоххо хонтуруолнай чинчийии уонна билии –коруу сатабылын сайыннарыыга комплекснай бэрэбиэркэлиир улэ ыытыллыбыта. Тумугэр, икки болох кордоруулэрин та4ыма бэйэ бэйэтиттэн атын буолла. Экспериментальнай болох о5олорун та4ыма урдук, онтон туох да ыытыллыбатах хонтуруолунай болох о5олорун та4ыма намы4ах. Чинчийии тумугунэн билии- коруу сатабылын сайдыыта урдук та4ымна турар буолла. Оччо5уна о5олор сыал сорук туруорунан кодьуустээхтик улэлиир, уруокка кохтоох кыттыыны ылар, наадалаах информацияны сопко булан ту4анар уоруйэхтэрэ сайдар.
Тумуккэ, алын кылаас уорэнээччилэригэр билии –коруу сатабылын сайыннараары, уруокка оонньуу технологиятын туттуохха сеп эбит.
Тумук
Тумугэр маннык тумук санаалары этэбит:
- билинни бириэмэ5э, ФГОС ирдэбилин толороору , о5о сайдарыгар , уорэ5и чэпчэкитик, чинник ылынарыгар учуутал айымньылаахтык улэлиэхтээх.
- о5о уруокка бэйэтин билиитин сатаан билгэлэнэр, санаатын а4а5астык этэр, дьууллэ4эр, бол5омтотун ту4анан ойун уу4унан тойоннуурбуолла5ына, уорэххэ ко5о улаатыахтаах, чин билиини ыларга дьулу4уохтаах.
Дэгиттэр сатабылы уруокка сайыннарыы элбэх толкуйтан, улэттэн тахсар. Уорэнээччи сатабылга у4уйуллуута уруокка эрэ барбат. Сурунэ – уорэнээччи хара5ынан корон, илиитинэн тутан- хабан, эт мэйиитинэн ыррыналаан билбэтин билэр, сатаабатын сатыыр дьо5урун куннэтэ сайыннарыахтаах.
Туттуллубут литература
Бастакы уктэл. 2011, №3
Народное образование Якутии. 2013, № 2
Винокурова М.В. Федеральный государственный образовательный стандарт НОО. – Я: Бичик , 2012.
Шишигина В. Р, Еефремова А.В, Кудрина М.А. ссссСаха тылын уорэтиигэ оонньуу уонна оонньуу технологията. – Я., 2004.
