Т?йелер (лат. Camelus) — сірітабандылар отряд тарма?ына жататын с?т?оректі ірі жануарларды? бір туысы. Т?йелер ш?лге де, ?атты аяз?а да т?зімді, к?шті к?лік малы. М?ны? екі т?рі бар: ?ос ?ркешті т?йе (Бактрия т?йесі) — негізгі ?сірілетін жерлері: ?аза?стан,?ыр?ызстан, ?збекстан, Астрахан, Сталинград, Саратов ж?не Чита облыстары, б?рын?ы КСРО-да м?ны? Астрахан т?йесі, ?аза?стан т?йесі, мо??ол т?йесі деп аталатын негізгі ?ш т??ымы ?сіріледі; бір ?ркешті т?йе (дромедар), — Т?рікменстанда, к?бінесе Т?жікстанда, ?збекстанны? о?т?стік аудандарында ж?не ?аза?станны? кейбір жерлерінде ?сіріледі. Е? к?п ?сірілетін жері — ?ара??м. ?оспа? т?рлеріне, пайдалануына, ?анына ?арай: аруана, желмая, нар деп аталады. Т?йені? еті мол, ж?ні биязы болады.
Ерекшеліктері
Т?йелер мен таутайла?тарды? башпайларында м?йізді т?я?тары болмайды. Т?я?ты? орнында башпайларыны? ?шында ?ана до?аланып, ?исы? біткен кішкене тырна? ?седі. Табаны жалпа? ж?не асты??ы жа?ы с?йелді, ж?мса? к?нмен ?аптал?ан. Сонды?тан б?л жануарларды к?нтабандылар деп атайды. Т?йені? кеудесінде, тізесі мен тілерсегінде с?йелді, сірілі, т?ксіз ты?ыр жерлері болады. Т?йе ш?ккен кезде с?йелді жерлері ысты? ??мны? ?серін сезбейді. Осы?ан байланысты т?йе ысты? ??мда шыдай т?гіп жата береді.
Т?йені? дене т?р?ы ірі. Оны? салма?ы 700-800 кг, мойны иір ж?не ?зын. Денесіні? ?р жерінде ?зын шудалы ж?ндері болады. ??р?а? далалы, ш?лейтті ж?не ш?лді айма?тарда тіршілік етуге бейімделген. Сонды?тан халы? т?йені «ш?л дала кемесі» деп атайды.
Т?йе ?німдері
С?ті
Т?йе с?тіні? майлылы?ы сиыр с?тінен ?лде?айда жо?ары. Оны? ??рамында адам а?засына ?ажетті н?руыз, витаминдер мол. Т?йе с?тінен ш?бат дайындалады (?ымыран деп те аталады). Ш?бат ?кпе, ас?азан, ішек ауруларына бірден-бір шипа, ?анды толы?тырады. Ш?батты? радиация?а ?арсы ?сері болатыны да аны?тал?ан.
Шудасы
Т?йені? шудасы да ?ымбат ба?аланады. Оны буын, ??я?, б?йрек ауруларына ж?не радиация с?улелеріне ?арсы ем ретінде пайдаланады. Шудадан ба?алы то?ыма б?йымдар жасалады.
Т?йе т?лігі к?й та?дамайды, бас?а мал жемейтін ?атты, тікенді ?сімдіктермен ?оректене береді. Т?йе к?ндіз жайылып, т?нде жатып, к?йіс ?айырады. Бірнеше т?улік су ішпеуге шыдайды. Б?л кезде ?ркеш майларынан б?лінген суды пайдаланады.
Халы? ?міріндегі т?йені? р?лі
Ертеде т?йелі к?ш «сахараны? салтанаты» деп атал?ан. Ежелгі ?ытайдан Жерорта те?ізіне дейінгі керуен жолыны? тарихы т?йе т?лігімен тікелей байланысты. Т?рт т?лікті? бойында болатын жа?сы ?асиеттерді? б?рі т?йе малыны? бойынан табылады.
Т?йені ал?аш ж?к тасымалдау ма?сатында к?ш к?лігі ретінде ?йреткен. Ерте замандарда?ы ел мен елді? арасында?ы сауда-сатты? т?йелі к?ш керуендері ар?ылы ж?ргізілген. Тарихи деректерде Самар?ан саудагерлеріні? сапар?а Жібек жолы ар?ылы 30 мы? т?йемен шы??анды?ы жазыл?ан.
С?ра?тар:
1.Т?йе ?ай отряд?а жатады:
а) К?йіс ?айтаратын ж?пт?я?ты мал
б) сірітабандылар отрядына жататын с?т?оректі
в) с?т?оректілер класына жануар
2. Т?йелерді? е? к?п тара?ан жері
а) ш?лді жерлерде кездеседі
б) сулы жерлерде кездеседі
в) кез келген айма?та кездеседі
3. Т?йені? бас?а жануарлардан ?андай ерекшеліктері бар?
Түйелер (лат. Camelus) — сірітабандылар отряд тармағына жататын сүтқоректі ірі жануарлардың бір туысы. Түйелер шөлге де, қатты аязға да төзімді, күшті көлік малы. Мұның екі түрі бар: қос өркешті түйе (Бактрия түйесі) — негізгі өсірілетін жерлері: Қазақстан,Қырғызстан, Өзбекстан, Астрахан, Сталинград, Саратов және Чита облыстары, бұрынғы КСРО-да мұның Астрахан түйесі, Қазақстан түйесі, моңғол түйесі деп аталатын негізгі үш тұқымы өсіріледі; бір өркешті түйе (дромедар), — Түрікменстанда, көбінесе Тәжікстанда, Өзбекстанның оңтүстік аудандарында және Қазақстанның кейбір жерлерінде өсіріледі. Ең көп өсірілетін жері — Қарақұм. Қоспақ түрлеріне, пайдалануына, қанына қарай: аруана, желмая, нар деп аталады. Түйенің еті мол, жүні биязы болады.
Ерекшеліктері
Түйелер мен таутайлақтардың башпайларында мүйізді тұяқтары болмайды. Тұяқтың орнында башпайларының ұшында ғана доғаланып, қисық біткен кішкене тырнақ өседі. Табаны жалпақ және астыңғы жағы сүйелді, жұмсақ көнмен қапталған. Сондықтан бүл жануарларды көнтабандылар деп атайды. Түйенің кеудесінде, тізесі мен тілерсегінде сүйелді, сірілі, түксіз тықыр жерлері болады. Түйе шөккен кезде сүйелді жерлері ыстық құмның әсерін сезбейді. Осыған байланысты түйе ыстық құмда шыдай төгіп жата береді.
Түйенің дене тұрқы ірі. Оның салмағы 700-800 кг, мойны иір және ұзын. Денесінің әр жерінде ұзын шудалы жүндері болады. Құрғақ далалы, шөлейтті және шөлді аймақтарда тіршілік етуге бейімделген. Сондықтан халық түйені «шөл дала кемесі» деп атайды.
Түйе өнімдері
Сүті
Түйе сүтінің майлылығы сиыр сүтінен әлдеқайда жоғары. Оның құрамында адам ағзасына қажетті нәруыз, витаминдер мол. Түйе сүтінен шұбат дайындалады (қымыран деп те аталады). Шұбат өкпе, асқазан, ішек ауруларына бірден-бір шипа, қанды толықтырады. Шұбаттың радиацияға қарсы әсері болатыны да анықталған.
Шудасы
Түйенің шудасы да қымбат бағаланады. Оны буын, құяң, бүйрек ауруларына және радиация сәулелеріне қарсы ем ретінде пайдаланады. Шудадан бағалы тоқыма бұйымдар жасалады.
Түйе түлігі күй таңдамайды, басқа мал жемейтін қатты, тікенді өсімдіктермен қоректене береді. Түйе күндіз жайылып, түнде жатып, күйіс қайырады. Бірнеше тәулік су ішпеуге шыдайды. Бұл кезде өркеш майларынан бөлінген суды пайдаланады.
Халық өміріндегі түйенің рөлі
Ертеде түйелі көш «сахараның салтанаты» деп аталған. Ежелгі Қытайдан Жерорта теңізіне дейінгі керуен жолының тарихы түйе түлігімен тікелей байланысты. Төрт түліктің бойында болатын жақсы қасиеттердің бәрі түйе малының бойынан табылады..
Түйені алғаш жүк тасымалдау мақсатында көш көлігі ретінде үйреткен. Ерте замандардағы ел мен елдің арасындағы сауда-саттық түйелі көш керуендері арқылы жүргізілген. Тарихи деректерде Самарқан саудагерлерінің сапарға Жібек жолы арқылы 30 мың түйемен шыққандығы жазылған.
Сұрақтар:
1.Түйе қай отрядқа жатады:
Күйіс қайтаратын жұптұяқты мал
сірітабандылар отрядына жататын сүтқоректі
сүтқоректілер класына жануар
2. Түйелердің ең көп тараған жері
шөлді жерлерде кездеседі
сулы жерлерде кездеседі
кез келген аймақта кездеседі
3. Түйенің басқа жануарлардан қандай ерекшеліктері бар?
