?лтты? салт-д?ст?рлер - тарихи к?не процесс. К?птеген сал-д?ст?рлер ?лтты? ?лт болып ?алыптасуынан б?рын пайда бол?ан. Сонды?тан ол кейде бірталай ?лттар?а орта? м?нді д?ст?р болып келеді. Мысалы, асар - ?ыр?ыз, ?аза?, ?збек, т?жік, т?рікмен халы?тарына орта? ?те ертеде пайда бол?ан д?ст?р.
Салт-д?ст?р халы?тарды? тіршілік к?сібіне, наным–сеніміне, ?мірге деген к?з?арасына байланысты туып, ?алыптасып, ?рпа?тан-?рпа??а ауысып, ?згеріп, жа?арып отырады. Оны? жа?а ?о?амды? ?атынас?а ?айшы келетіндері жойылып, ?мірге ?ажеттілері дамып жа?а ма?ына?а ие болады.
?аза? хал?ыны? салт-д?ст?рлері: бала т?рбиесіне байланысты салт-д?ст?рлер, т?рмыс- салт д?ст?рлері, ?леуметтік м?дени салт-д?ст?рлер болып ?ш ?лкен топ?а б?лінеді.
Бала т?рбиесіне байланысты ?дет-??рыптар?а балаы? д?ниеге келген к?нінен бері ж?ргізілетін т?лім-т?рбиелік д?ст?рлерден: шілдехана, с?йінші, бала?а ат ?ою, бесікке салу, ?ыр?ынан шы?ару, тілін дамыту, т?сау кесу, ат?а мінгізу, с?ндет тойы та?ы бас?алары т?рады.
?ай халы?та да ж?байлар отбасын ??р?ан со?, олар баласы болуын арман етеді. Себебі бала- ?мірді? жал?асы, отбасыны? жеміс берер г?лі, ерлі-зайыптыларды? тіреу-ді?гегі. Сонды?тан да ?аза? хал?ы «Бесіксіз ?йде береке жо?» деп ой топшыла?ан.
II. Зерттеу б?лімі
1.Бала?а ат ?ою
?аза? отбасында баланы? д?ниеге келуіне байланысты ежелден келе жат?ан салт-д?ст?рлері бар. Кейбір д?ст?рлер с?л ?згерген т?рде б?гінге дейін са?тал?ан.
Бала д?ниеге келгеннен кейін атасы мен ?жесі немесе ауыл а?са?алы бала?а ат ?ояды. Дін басы бол?анды?тан кейде баланы? атын молда ?оятын бол?ан.
Ат ?оюшы адам баланы? ??ла?ына: «Сені? аты? .(баланы? аты айтылды)» деп, ?ш рет ?айталайды. Ат ты?да?ан кезде т?рлі ырымдар, т?сініктер, тілектер ескеріледі. Ата-аналар бала есіміні? ма?ыналы, ?рі к?ркем бол?анын ?алайды.
?л бала к?тіп ж?рген ?ке-шешесі кезекті ?ызына «?лбосын (?л болсын)» деп ат ?ояды. Тілегені орында?ы ата-аналар балаларына: «?уаныш», «??дайберген», «К?нтуды» деген есімдер береді.
2.Шілдехана
Шілдехана - жа?а ту?ан н?рестені? ??рметіне арнал?ан той. О?ан к?бінесе жастар жиналады. Олар шілдехана?а арнайы ша?ырумен де, ша?ырусыз да келе береді. Б?л тойда «Бала?ызды? бауы берік болсын!» деген ??тты?тау айтылады. ?она?тар та? ат?анша домбыра тартып, ?ле? айтады. Т?рлі ойын-сауы?тар ?йымдастарады. Ж?мба?, жа?ылтпаш айтысып, жарысады.
Же?гендері отбасыны? сый-??рметіне б?ленеді. Шілдехана-баланы жын-шайтаннан ?ор?ап, к?зетуден пайда бол?ан д?ст?р. Сонды?тан шілдехананы кейде «шілдек?зет» деп те ата?ан. Шілдекк?зет кейде ?ш к?нге дейін созыл?ан.
3.Бесікке салу
Шілдехана ?ткеннен кейін баланы? ?ке –шешесі бесік тойын жасайды. А?аштан жасал?ан бесікті баланы? на?ашылары немесе жасы ?лкен, ?адірлі аналарды? бірі, сый?а береді.Оны? себебі с?би де к?п балалы бол-сын деген тілекпен байланысты.Ба-ланы бесікке салу р?сімін бесік сыйла?ан ана?а тапсырады.
Е? алдымен бесікке салушы ?йел бесікті? ?зін жын-шайтандарды ?уу ?шін, т?рлі иістерден арылту ?шін отпен аластап шы?ады. Содан кейін к?рпешелер мен жасты?шаларды баптап салады.Баланы жат?ызып, б?лейді.?олбау, белбеу ж?не ая?баумен тартып байлап ?ояды. ?йел тілектерін айта отырып бесікті? ?стіне алдымен к?рпе жабады. Бала халы?шыл болсын деп тон, шапан жабады, ат жалын тартып мінсін деп ?амшы іледі, к?з тимесін деп т?мар та?ады, ?ырандай к?реген болсын деп б?ркітті? т?я?ын байлайды.
Той?а келгендер шашу шашып, бала?а батасын береді.
4.?ыр?ынан шы?ару
Ту?анына ?ыры? к?н тол?анда баланы ?ыр?ынан шы?арады. ?ыры? к?н ?ткеннен кейін баланы? ?мірінде жа?а кезе? басталады деп есептеледі. ?аза? хал?ыны? ??ымында «?ыры? саны»-?асиетті сандарды? бірі.
?ыр?ынан шы?ару?а жинал?ан ?йелдер бала-ны те?ге, са?иналар салын?ан тегешке шо-мылдырады. ?йелдерді? ?лкен «Отыз омырт?а? жылдам бекісін, ?ыры? ?абыр?а? жылдам ?атсын» деп, баланы? ?стіне ?ыры? ?асы? су ??я-ды. Са?иналарды баланы шолылдыру?а ?атыс?ан ?йелдер б?ліседі.
Келесі кезекте баланы? шашын, тырна?ын ала-ды.Шашын ш?берекке т?йіп, киіміні? иы?ына ?адай-ды.Тырна?ын адам баспайтын жерге к?меді.
Бала ?ыр?ынан шы??ан?а дейін киген ит жей-десіне т?ттілерді т?йіп, итті? мойнына байлап ?оя береді.Балалар итті ?уып жетіп, т?ттілерді б?ліседі.
Баланы ?ыр?ынан шы?ару д?ст?рін бесік тойы-мен бірге ?ткізу жиі кездеседі.
5.Т?саукесер
Т?сау кесу – с?би ?аз т?р?аннан кейін тез, жы?ылмай, с?рінбей ж?ріп кетсін, болаша?ы жар?ын болсын деген тілекпен жасалатын д?с-т?р. Арнайы дайындал?ан алажіппен баланы? ая-?ын т?сап байлайды. Ала жіппен т?сауды? негі-зінде «Болаша?та бала ешкімні? ала жібін атта-масын!» деген тілек бар. Жіпті ?адірлі, ісі ал?а басып т?р?ан, ?рі жылдам, с?рінбей ж?ретін адам кеседі. Б?л бала осы адам?а тартсын деген тілектен ту?ан р?сім. Т?сау кесуші ?ткір ?айшы-мен ала жіпті кесіп жатып:
-?аз-?аз, балам, ?аз, балам
?адам бассан, м?з болам.
К?рмеуінді шешейін,
Т?сауі?ды кесейін, -деп жырлайды. Т?сау кес-кен ?йелге баланы? ?ке-шешесі арнайы сыйлы? бере-ді.Т?сауы кесілген баланы екі адам екі адам екі ?олынан ?стап тез ж?гіртеді.
Баланы? ал?аш?ы ?адамына арнал?ан той ?ызу ??гімемен, ?н-к?ймен жал?асады.
III. ?орытынды
?рпа? т?рбиесі–келешек ?о?ам м?рагерлерін т?рбиелеу ісі. Ол мемлекетік ма?ызы зор, аса жауапты іс. Дені сау, сезімі сергек, а?ыл-ойы жетілген «сегіз ?ырлы, бір сырлы » абзал азамат ?сіру ісі хал?ымызды? ?асырлар бой?ы ой-арманы болып келеді. Осы арман дене, а?ыл-ой, адамгершілік, к?сіптік ж?не эстетикалы? т?рбиені? т?рлері ар?ылы ?рпа?тан-?рпа??а заманалар бойы халы?ты? салт-д?ст?рлер мен?дет-??рыптарда марапатта-лып, сі?іріліп, іске асырылып отырды.
Сонымен, б?л жобада осыншама халы? м?расы-ны? ішінен адам тіршілігіне байланысты к?не ж?не б?гінгі к?нні? салт - д?ст?рлеріні? негіздері ?ана с?з болды.
Салт-д?ст?р, ?дет-??рып халы?ты? рухани ?зегі, тіліні? тірегі, м?дениетіні? ар?ауы. ?асырдан–?асыр?а, ?рпа?тан-?рпа??а ауысып келе жат?ан ата д?ст?ріні? желісін ?збей хал?ымызды? асыл м?расы ретінде ба?алап, оларды к?зді? ?арашы?ындай са?-тап, ілгері дамытып отыру ?ркенді де ?негелі іс.
Д?ст?р, салт ?ашан да адам ?иялынан туын-дап, заман а?ымына ?арай байып, мазм?ны тере?деп отырады. Сонды?тан б??ан осы т?р?ыдан ?ара?ан д?рыс. ?ркім керектісін, к??іліне ?на?анын, к?кейіне ?он?анын ?абылдап, іс ж?зінде ?олданса, оны ?лты-мызды? озы? салт-д?ст?рімен байланыстырып, ба-йытып мазм?ндандыра т?ссе, н?р ?стіне –н?р.
Просмотр содержимого документа
««?аза?ты? салт-д?ст?рлері»»
Тақырыбы: «Қазақтың салт-дәстүрлері»
I Кіріспе
Ұлттық салт-дәстүрлер - тарихи көне процесс. Көптеген сал-дәстүрлер ұлттың ұлт болып қалыптасуынан бұрын пайда болған. Сондықтан ол кейде бірталай ұлттарға ортақ мәнді дәстүр болып келеді. Мысалы, асар - қырғыз, қазақ, өзбек, тәжік, түрікмен халықтарына ортақ өте ертеде пайда болған дәстүр.
Салт-дәстүр халықтардың тіршілік кәсібіне, наным–сеніміне, өмірге деген көзқарасына байланысты туып, қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, өзгеріп, жаңарып отырады. Оның жаңа қоғамдық қатынасқа қайшы келетіндері жойылып, өмірге қажеттілері дамып жаңа мағынаға ие болады.
Қазақ халқының салт-дәстүрлері: бала тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлер, тұрмыс- салт дәстүрлері, әлеуметтік мәдени салт-дәстүрлер болып үш үлкен топқа бөлінеді.
Бала тәрбиесіне байланысты әдет-ғұрыптарға балаың дүниеге келген күнінен бері жүргізілетін тәлім-тәрбиелік дәстүрлерден: шілдехана, сүйінші, балаға ат қою, бесікке салу, қырқынан шығару, тілін дамыту, тұсау кесу, атқа мінгізу, сүндет тойы тағы басқалары тұрады.
Қай халықта да жұбайлар отбасын құрған соң, олар баласы болуын арман етеді. Себебі бала- өмірдің жалғасы, отбасының жеміс берер гүлі, ерлі-зайыптылардың тіреу-діңгегі. Сондықтан да қазақ халқы «Бесіксіз үйде береке жоқ» деп ой топшылаған.
II. Зерттеу бөлімі
1.Балаға ат қою
Қазақ отбасында баланың дүниеге келуіне байланысты ежелден келе жатқан салт-дәстүрлері бар. Кейбір дәстүрлер сәл өзгерген түрде бүгінге дейін сақталған.
Бала дүниеге келгеннен кейін атасы мен әжесі немесе ауыл ақсақалы балаға ат қояды. Дін басы болғандықтан кейде баланың атын молда қоятын болған.
Ат қоюшы адам баланың құлағына: «Сенің атың .(баланың аты айтылды)» деп, үш рет қайталайды. Ат тыңдаған кезде түрлі ырымдар, түсініктер, тілектер ескеріледі. Ата-аналар бала есімінің мағыналы, әрі көркем болғанын қалайды.
Ұл бала күтіп жүрген әке-шешесі кезекті қызына «Ұлбосын (ұл болсын)» деп ат қояды. Тілегені орындағы ата-аналар балаларына: «Қуаныш», «Құдайберген», «Күнтуды» деген есімдер береді.
2.Шілдехана
Шілдехана - жаңа туған нәрестенің құрметіне арналған той. Оған көбінесе жастар жиналады. Олар шілдеханаға арнайы шақырумен де, шақырусыз да келе береді. Бұл тойда «Балаңыздың бауы берік болсын!» деген құттықтау айтылады. Қонақтар таң атқанша домбыра тартып, өлең айтады. Түрлі ойын-сауықтар ұйымдастарады. Жұмбақ, жаңылтпаш айтысып, жарысады.
Жеңгендері отбасының сый-құрметіне бөленеді. Шілдехана-баланы жын-шайтаннан қорғап, күзетуден пайда болған дәстүр. Сондықтан шілдехананы кейде «шілдекүзет» деп те атаған. Шілдеккүзет кейде үш күнге дейін созылған.
3.Бесікке салу
Шілдехана өткеннен кейін баланың әке –шешесі бесік тойын жасайды. Ағаштан жасалған бесікті баланың нағашылары немесе жасы үлкен, қадірлі аналардың бірі, сыйға береді.Оның себебі сәби де көп балалы бол-сын деген тілекпен байланысты.Ба-ланы бесікке салу рәсімін бесік сыйлаған анаға тапсырады.
Ең алдымен бесікке салушы әйел бесіктің өзін жын-шайтандарды қуу үшін, түрлі иістерден арылту үшін отпен аластап шығады. Содан кейін көрпешелер мен жастықшаларды баптап салады.Баланы жатқызып, бөлейді.Қолбау, белбеу және аяқбаумен тартып байлап қояды. Әйел тілектерін айта отырып бесіктің үстіне алдымен көрпе жабады. Бала халықшыл болсын деп тон, шапан жабады, ат жалын тартып мінсін деп қамшы іледі, көз тимесін деп тұмар тағады, қырандай көреген болсын деп бүркіттің тұяғын байлайды.
Тойға келгендер шашу шашып, балаға батасын береді.
4.Қырқынан шығару
Туғанына қырық күн толғанда баланы қырқынан шығарады. Қырық күн өткеннен кейін баланың өмірінде жаңа кезең басталады деп есептеледі. Қазақ халқының ұғымында «қырық саны»-қасиетті сандардың бірі.
Қырқынан шығаруға жиналған әйелдер бала-ны теңге, сақиналар салынған тегешке шо-мылдырады. Әйелдердің үлкен «Отыз омыртқаң жылдам бекісін, қырық қабырғаң жылдам қатсын» деп, баланың үстіне қырық қасық су құя-ды. Сақиналарды баланы шолылдыруға қатысқан әйелдер бөліседі.
Келесі кезекте баланың шашын, тырнағын ала-ды.Шашын шүберекке түйіп, киімінің иығына қадай-ды.Тырнағын адам баспайтын жерге көмеді.
Бала қырқынан шыққанға дейін киген ит жей-десіне тәттілерді түйіп, иттің мойнына байлап қоя береді.Балалар итті қуып жетіп, тәттілерді бөліседі.
Баланы қырқынан шығару дәстүрін бесік тойы-мен бірге өткізу жиі кездеседі.
5.Тұсаукесер
Тұсау кесу – сәби қаз тұрғаннан кейін тез, жығылмай, сүрінбей жүріп кетсін, болашағы жарқын болсын деген тілекпен жасалатын дәс-түр. Арнайы дайындалған алажіппен баланың ая-ғын тұсап байлайды. Ала жіппен тұсаудың негі-зінде «Болашақта бала ешкімнің ала жібін атта-масын!» деген тілек бар. Жіпті қадірлі, ісі алға басып тұрған, әрі жылдам, сүрінбей жүретін адам кеседі. Бұл бала осы адамға тартсын деген тілектен туған рәсім. Тұсау кесуші өткір қайшы-мен ала жіпті кесіп жатып:
-Қаз-қаз, балам, қаз, балам
Қадам бассан, мәз болам.
Күрмеуінді шешейін,
Тұсауіңды кесейін, -деп жырлайды. Тұсау кес-кен әйелге баланың әке-шешесі арнайы сыйлық бере-ді.Тұсауы кесілген баланы екі адам екі адам екі қолынан ұстап тез жүгіртеді.
Баланың алғашқы қадамына арналған той қызу әңгімемен, ән-күймен жалғасады.
III. Қорытынды
Ұрпақ тәрбиесі–келешек қоғам мұрагерлерін тәрбиелеу ісі. Ол мемлекетік маңызы зор, аса жауапты іс. Дені сау, сезімі сергек, ақыл-ойы жетілген «сегіз қырлы, бір сырлы » абзал азамат өсіру ісі халқымыздың ғасырлар бойғы ой-арманы болып келеді. Осы арман дене, ақыл-ой, адамгершілік, кәсіптік және эстетикалық тәрбиенің түрлері арқылы ұрпақтан-ұрпаққа заманалар бойы халықтық салт-дәстүрлер менәдет-ғұрыптарда марапатта-лып, сіңіріліп, іске асырылып отырды.
Сонымен, бұл жобада осыншама халық мұрасы-ның ішінен адам тіршілігіне байланысты көне және бүгінгі күннің салт - дәстүрлерінің негіздері ғана сөз болды.
Салт-дәстүр, әдет-ғұрып халықтың рухани өзегі, тілінің тірегі, мәдениетінің арқауы. Ғасырдан–ғасырға, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып келе жатқан ата дәстүрінің желісін үзбей халқымыздың асыл мұрасы ретінде бағалап, оларды көздің қарашығындай сақ-тап, ілгері дамытып отыру өркенді де өнегелі іс.
Дәстүр, салт қашан да адам қиялынан туын-дап, заман ағымына қарай байып, мазмұны тереңдеп отырады. Сондықтан бұған осы тұрғыдан қараған дұрыс. Әркім керектісін, көңіліне ұнағанын, көкейіне қонғанын қабылдап, іс жүзінде қолданса, оны ұлты-мыздың озық салт-дәстүрімен байланыстырып, ба-йытып мазмұндандыра түссе, нұр үстіне –нұр.
